Ҳа, у тугмачагул эди. Ҳозир… э-э, гулхайрини биласиз-а? Сувсиз уват-адирларда ўсиб ётади. Чиройли гуллайди, гулбаргларининг тагида тугмача-тугмача қатланган уруғи етилади, олиб қўйлакка ҳам қадаса бўладигандек. Албатта, тугмаликка ярамайди, авайлаб ушламасангиз, кирт этиб синади. Гулхайрининг гули катта-катта оқ, қирмизи, гулгун очилиб кўзни қувонтиради. Орасида доим зарғалдоқ сайрайди, у ҳам шунинг ошиғи, тўйини шунда қилса чиқар, ичи қушлар бозори-да. Лекин кесиб дасталаб, гултувакка солиб бўлмайди. Танаси узун, бутунича сертук, туки қўлга кириб қичитади. Гулхайри эркин, хоҳлаган жойидан чиқиб, ўзича гуллаб турадиган ёввойи дала гули-да. Лекин гуллари ниҳоятда кўркли, айниқса узоқроқдан қарасангиз.

Аҳмад Аъзам
ТУГМАЧАГУЛ

Мени маст қилади қирқ йил наридан
Китобинг қатига қистирилган гул…
Муҳаммад Раҳмон

   Уни кўрдим. Бекатда, йўқ, бекатнинг орқасидаги дўкон олдида. Дўконнинг у ёғида АЁҚШ бўлар эди, бензин олай деб тўхтасам, бузилиб кетибди, машинамга қайтиб энди ўтираман деганимда у чиқиб қолди. Аввалига нимасидир кўзимга иссиқ босилди, нимасидир қадрдон, кейин менга бир қараб, қошини сал чимирган эди, шу замони танидим. Ҳа, ўша эски қошлардан ҳам нимадир қолган. Айтганча, сўғин билдим, сувоғи мармар увоқ шу дўкон ҳам ўзиники экан. Харидор йўқ, ичкарида зиқланиб, ҳаво олай деб чиққанда мен бориб қолибман. Тўғри келганини! Бўлмаса, ким билади, яна қанча кўришмас эдик. Кўрсам деб юрганимга кўп йиллар бўлиб кетган.
Куз. Хазонлар яккам-дуккам эринчоқ тўкиляпти, ерда ётганлари ўтган катта юк машиналари эпкинига тўс-тўполон кўтариб эргашади. Ҳаво бурқиб турибди-ю, унча совуқ эмас, изғирини йўқ, аммо дўкон ичи изғорроқ шекилли, у катта-катта ангор гулли, қалин жун камзул кийиб, устидан белига тивит рўмол ҳам бойлаб, ҳурпайиб олган. Худди полвонларга ўхшаб. Ўзи ҳам полвондек хотин бўлиб кетибди. Ҳа энди, шунча йил қизлигича турмайди-ку. Лекин унинг олдида ёшлигимни туйдим: елкам ҳали чўкмаган, эгнимда шинам костюм, машинада шунча йўл босиб келаётганимга қарамай, дазмоли ўлмаган, ҳозиргина дўкондан олиб кийилгандек, албатта, чиройли галстук. Сал олифталигим ҳам бор, танлаб кияман. Ўртасидан катта йўл кесган бир қишлоқ, ҳурпайиб турган бу аёл олдида ёшимга нисбатан анча ёш кўринаман. Унинг қизлигидан ўша эски қоши, ҳа, кейин, одамга қарамай куйдирадиган кўзи қолибди. Тавба, ка-атта хотин-эй, ўзига сал-пал қарамаган экан-да, а?
Илгари қандай ёш эди, қандай эди-я Ҳабиба! Ўзининг асли қандайлиги хотирамда унча эмас, лекин ўйларим, сурган хаёлларимда жуда нозик, йўқ-йўқ, озғин эмас, нафис-нозик, сал қаттиқ гапга ҳам эгилиб кетадиган хивичга ўхшар эди. Кейин, қарғашойи кўйлак, зангори камзулчада, юзини тирсаги билан ёпиб йиғлаб қолгани ҳалигача кўз олдимда: биринчи синфда, нимадир дарсми, бадантарбиямиди, ишқилиб, қўл ушлашиб давра қуриб турган эдик, бир вақти қарасак, йиғлаяпти. Қўл кўтариб жавоб сўрай деса, икки қўлидан ҳам Маҳкам билан Аваз қаттиқ ушлаб, билмаган-да, қўйвормаган. Товуш чиқариб сўрашга ийманган, охири, ноилож, уятдан изиллаб йиғлашга тушган. Нафиса муаллим – бошланғич синф ўқитувчимиз, жуда меҳрибон татар кампир, унинг бошини силаб овутди, ўпиб қўйди, кейин Баҳорни ҳам қўшиб, уйига жавоб бериб юборди. Маҳкам билан Авазни эса: “Унга эмас, сизларга айб. Қиз бечорани қийнаб қўйибсизлар”, деб койиди. Ўшанда болаларга қўшилиб кулмаган бўлсам керак, чунки жуда и
чим ачиган.
Ҳабиба ўшандан бери кўз олдимда ёмғир тагида қолган тугмачагул бўлиб кўринади. Асли ўзи тугмачагул нималигини билмайман, кўрмаганман ҳам, лекин Ҳабиба десам, кўз олдимга тугмачагул бўлиб келаверади. Ёмғир тагида қолган. Албатта, ўша йиғлагани ҳам қўшилиб.
Унда Ҳабиба билан гаплашар эдик.
Кейин… тўққиз йил гапиришмадик. Иккинчи синфдан, ҳар куни бирга дарс ўқиб, бир-биримизни кўриб, бари бир, мутлоқ гаплашмай кетганмиз. Аввалига, болалик, уришли эдик, каттариб, синфдан синфга кўчган са-йин уришлигимиз паст синфларнинг ҳаммасига афсона бўлиб, энди ярашсак, бу ҳам янги бир гапга айланар эди. Лекин у, қасам ичгандек, қаттиқ туриб олди. Мен, эҳ-ҳе, бола бошимда нима жабрлар тортмадим! Қандай ахир, мендан бошқа ҳамма билан иноқ, салом-алик қилади, сўрашади, лекин гўё мени танимайди, мени кўрмайди, унга йўқман. Қанчалар уринмадим, нима йўллар ахтармадим, баҳоналар ўйлаб топдим – барчаси бефойда. Тилимизга муҳр босилган-қолган.
Мактабни шундай битирдик, бирга университетга ҳам кирдик. Шанба куни тушдан кейин қишлоққа, якшанба куни шу вақтлари яна шаҳарга қайтишда бекатларда дуч бўлиб, бошни ирғаб қўядигандек бўлдик. Ниҳоят! Балки, билмадим, энди бола бўлмадик, ҳар ҳафта кўз-кўзга тушади, яна ҳам уришли юриш эриш туюлгандир, сал юмшаганга ўхшар эди. Шунда ҳам фақат мен луқма ташлайман, у бир-икки оғиз сўз қотса-қотади, бу ҳам зўрға ҳушига келса: “Ҳа, қалай, ўқишлар?” – “Ҳа, энди, математика-да”. – “Бизда ҳам бош қашлашга қўл тегмаяпти”. Бирдан гап тугаб қолади, унинг қошига тугунча тушади, мени биров кўкрагимдан куч билан итариб ташлайди. Буни ҳам аниқ эслолмайман, балки шундай гаплашамиз деб тасаввур қилгандирман. Уни шу қадар кўп ўйлар эдимки, ҳозир хотирамда рост билан хаёл аралашиб кетган. Кейин, тўққиз йил гаплашмагандан кейин нима гап ҳам қолади ўзи?
У матфакка кирган, мен эса – филфакка. Улар бош корпусда ўқийди, биз хиёбоннинг бу чеккаси, бир чақиримча берида. Олдига бориб юрдим. Ўйласам бўлди, оёғим ўз-ўзидан ўша ёққа тортади. Дарси бошқа аудиторияга кўчса, долонда, тугаса, йўлкада туриб кутаман, у менга узоқдан бир чимириладию кейин кўрмасликка олиб, бошини эгиб ёнимдан ўтиб кетаверади. Кўзимни узмайман, юзи инжилиб, ёнидаги курсдош дугонасига тез-тез гапирганидан, қарамаса ҳам кўриб келаётганини, олдига борсам, атай индамай ўтиб кетишини билиб, ичим тутаб қайтавераман. Баъзан шуурсиз бир илинж билан эргашаман. У бош корпусдан чиқиб, тўртинчи троллейбусни кутади. Мен ҳам шу бекатда, орамиз бир қадам, аммо иккита бегонамиз, гўё у мени танимайди, мен уни. Бўлмаса, кеча қишлоқда бекатга чиққанда салом берсам, бошини қимирлатгандек бўлувди. Шунга умид билан келган эдим. Икки оғиз гаплашса нима қилади, а? Ўзи қийналмайдими, а, битта одамни шунча азобга қўйганидан? Ҳеч бўлмаса, нимага орқамдан эрга
шасан, тинч қўясанми-йўқми, деб жеркиб ташла. Йў-ўқ, жим. Ипсиз боғлаб қўйган. Тураверамиз. Ниҳоят, троллейбус кўринади, уники, фақат унга келади, ичи тўла одам, лекин чиқишга менинг ҳаққим йўқ!
Шунча йигиту қиз бемалол гаплашиб юрибди, автобусу троллейбусларда бирга ўтиради, гурунг қуради, ҳазиллашади, шарақлаб кулишади; биров бировни еб қўйгани ё опқочиб кетаётгани йўқ-ку! Ўзим ҳам курсдошларим орасида шундайман, қизлар мен билан очилиб-сочилади. Бир-иккита шаддодлари бор, ўткизиб ҳам қўяди. “Университетни битирсангиз, мени оласиз-а?”, дейди, масалан, Саодат; “Менга етиб олинг, “уч”ингиз бор”, дейман; “Вой, ноз қилишларини! Аввал тош-пош кўтариб, сал чиниқинг, шу ҳолингизда ким ҳам тегар эди”, дейди қиз тушмагур. “Мен, мен тегаман”, деб ҳазилга қўшилади Гуландом. Саодат дарров унинг гапини қайтаради: “Бу сиздан икки ёш кичкина, тўғри келмайди. Мени олади”, дейди. “Ўзим кўтариб катта қилиб оламан”, дейди Гуландом. “Чимилдиқда кучи етмай, думалаб тушади”, деб яна тегишади Саодат, худди мени унга бергиси йўқдек. Қизариб қоламан, “Бўйим ҳали ҳам ўсиб қолди-ку”, дейман бошқа гап топа олмай. Саодат сакраб туриб, мени ҳам ўтиргани қўймайди. Бўйини бўй
имга ўлчаб, кейин бошини елкамга қўяди-да: “Тўғри-эй, уйланадиган бўпқопти”, дейди. Бунақа гапларни жиддий олмайман-у, лекин қизларга яқинлашиб бораётганимни биламан.
Домла киргунча беш-олти дақиқани кулишиб ўтказамиз. Булар қандай ажойиб, зерикмаймиз. Бирга дарс қиламиз, шаҳар айлангани чиқамиз, кинога тушамиз, музқаймоқ еймиз, хуллас, ўйин-кулги, ҳазил-ҳузул. Бир-иккитаси билан маърузаларда кўз уриштириб ўтираман. Бу ҳам қизиқ: ҳозиргина танаффусда гаплашиб турган эдик, энди нимага ҳали танишмагандек кўз остидан қарайман, яна кўнглимда бир нималар уйғонади – ўзим ҳайрон. Боя тўғри кўнгилда гап ташлаган улар ҳам ширин сузилади. Кўнгил сирларини менга очадиган қизлар ҳам бор. Ҳа, мактабдан севишиб келади, ошиғи бошқа факултетда. Ўғилой деганимизнинг йигити эса Тошкентда. У пайтлари қўл телефони деган нарсалар йўқ, бошқа шаҳар билан фақат “переговорний пункт” орқали гаплашилади. Ўғилой ярим кечалари Собити билан гаплашгани мени қўриқчи қилиб олиб кетади. Йўлда кўрганлар йигити деб ўйласин деб, қўлтиғимдан қўйиб юбормайди, боргунимизча ҳам, келгунимизча ҳам Собитининг гапи, кўнгли ранжиса, кўзёшини менга тўкади. Бег
она йигитнинг дарди юки елкамга тушгани анча малол келади, лекин шундай қизлар менга суянгани, уларнинг кўнгил дўстига айланганим ёқади ҳам. Қизларимиз билан шундайман. Лекин нимага Ҳабиба бунақа акс? Худди ёввойидек. Муомаласи нимага фақат менга шундай? Бирон жойим айбми? Шунча тегишганимиз билан Саодат тегадигану мен оладиган бўлиб, шаппа ёпишмаяпман-ку. Шундайман-у, ўзим унча бетаъсир эмасман: Саодат чиройли, кўкраклари тўла, бели эса ингичка, одамнинг қучоқлагиси келади, лекин Ҳабиба қўймайди, ўртада туриб олади. Ўғилой Собитидан хафа бўлиб йиғлаганида ичим ачиб, кўзёшини артиб, юзини силаб қўйишни истайман жуда, аммо яна Ҳабиба, ёнимдан кетмайди, ўзи томонга тортаверади. Ҳабибанинг ўзи олдида ҳам кўкрагимни тў-ўлдириб, бемалол нафас олгим келади, ахир. Гапимга жавоб берсин, йўқ, десин майли, розиман. Ахир, ўн йил бирга ўқидик. Дим-дим ўйнашимизни наридан кўриб турганлар мени нима деб ўйлайди? Кейин шунчаки ундан-бундан, боғдан-тоғдан гаплашиб й
ураверсин, менга етади шу. Лекин шу ҳам йўқ! Ситам, ситам! Бўғилиб, уҳ-уҳ, бўғриқиб кетаман.
Шанба кунлари дарсдан чиқа автобус бекатига чопамиз. Охирги рейси соат уч-тўртларга қўйилган ўттиз олтинчи автобус. Қишлоқдан ўқийдиганнинг ҳаммаси қайтади. Яна эрталаб келиб, бозорини қилиб, энди уйига ошиқаётганлар ҳам тумонат. Ҳафта бўйи зориқиб кутганман: Ҳабиба ҳам албатта келади.
Лекин одам! Бўл-ҳа-бўл, итар-итар! Қолиб кетмасам деб юрак така-пука. Шунча оломон “Пазик” деган чоққина автобусга қандай сиғади дейсизми? Лекин сиғади-эй, битта ҳам одам қолмайди, “безразмерний”. Аммо ичида қиёмат – аёлу эркак, йигиту қиз бир-бирига қапишиб кетган, қайнаган, қий-чув: “Бетинг қурсин, нарироқ тур!” – “Атай қиляпманми? Орқамдан итаришяпти-да.” – “Ҳай, инсоф борми, инсоф?!” – “Уйга ҳам шунақа бигиз ўкча кийиб борадими? Оёқни тешиб юбордингиз-ку!” – “Ҳай-ҳай, бир кунга ҳўкиз ўлмас, икки кунга эгаси бермас. Кўнгил кенг бўлси-ин.” – “Дипломни ҳўкиз деб бермайди.” – “Э-э, ҳайданг! Резинка эмас, автобус-ку бу.” – “Вой, чаккимни эздинг.” – “Сотолмаганингизни ташлаб келмайсизми, хола? Нима қиласиз сувини шўрғалатиб?” – “Э, эртага нимани сотаман? Мен ҳам пулга олганман буни.” – “Ачиб қолмайдими? Нимага елкам ҳўл десам, чаккингиздан экан-да.” – “Шанба куни ҳам чакки сотади-эй!” – “Босма-эй! Болаларимни сен боқиб берасанми?”. Бор алам чаккидан олинади, бир муддат ча
ккифуруш Анзират хола янилиб, ниҳоят автобус биқинини дўмпайтириб жойидан жилади, яна тўхтайди, ҳайдовчининг ўзи тушиб, осилиб қолганларни ичкарига итаради, сурил-сурилдан кейин эшикнинг букламаси чала ростланиб, автобус яна юради, шу билан чуввос босилади. Бир оз ҳаво киради, автобуснинг ичи ҳам сал кенгайгандек. Бақир-чақирни шу одамлар қилдими-эй, деб ажабланасан. Ҳали сур-ҳо-сурилда зўрлигини кўрсатган шоввозлар энди юзини буриб олади. Бир хил йигитларнинг эса кўзи чиройли-чиройли қизларнинг чеҳрасига ёпишиб қолган. Гапирмайди ҳам, нигоҳини ҳам узмайди. Боя чиқолмай қолиш ваҳимаси қизларга қарашга қўймаган. Қизлар ҳам буни тушунади, шунинг учун ҳеч бири ҳамқишлоқ ё ошиқ йигитига, менга қарашмадинг-ку, деб таъна қилмайди. Ҳабиба албатта бошқа эшикдан чиққан, у мен бор эшикка йўламайди. Бемалол туриб олдими экан деб изланаман.
Автобус охирги манзилигача йўловчиларни гала-гала тўкиб боради. Якшанба куни худди шу тартибда териб келади. Олтита қишлоқдан одам олиб, ичи тўла, бизнинг бекатда тўхташи муаммо, лекин кейин бошқа улов йўқ, қоидаси ҳам шунақа, тўхтайди. Ҳозиргина ҳазил-ҳузул қилиб турганлар бирдан бегоналашиб, автобусга ташланади. Яна итар-итар, “Озгина сурилинг!” – “Э-э, мунча! Қаёққа тиқиласизлар?” – “Ҳа, томига чиқайликми? Сал силжинглар!” – “Одамлар фақат ўзини ўйлайди-эй. Нимага бунақа, а?” – “Ўзи жойлашиб олган-да, гапини қаранг: чиқма, эмиш!” – “Э-э, чакки сотгани эмас, ўқишга боряпмиз-ку”. – “Мунча жониқасизлар? Бошқаси келиб қолар”. Агар олдин чиқиб, ўтириб олган бўлсангиз, томошаси зўр.
Шунақа. Автобусга ташланган ачавотда, – ўзинг учун ўл, етим, – мен ҳам Ҳабибани кўрмай қўяман. Қўлидаги юки кичкина, ўзи амаллаб илинади. Бу ҳам охирги рейс. Айтдим-ку, қизу йигит – ҳеч бирови дар қолмайди. Яна йўл бўйи қарасам ҳам, қарамасам ҳам кўнгил кўзим унда. У бошини буриб олади, мен томонга кўз ҳам ташламайди. Шу автобусда, ўзи билан бирга кетаётганимни сезиб турганини кўриб, бошқа қизларни кўрмайман, тиришаман, менга ҳаво етмайди.
Бошқа чорам йўқ, унинг дийдори фақат шу вағир-вуғур, тиқилинч ўттиз олтинчида! Қишлоқ билан шаҳар оралиғи эса атиги бир соатча йўл. Ўртамизни бошқа одамлар тўсиб олган.
Шаҳардан келишда ўнтадан ошиқроқ талаба тушамиз. Ҳамма уй-уйига тарқалади. Шунчанинг орасида унга қандай гапираман? Баҳона қилай десам, кўтаришадиган нарсаси йўқ. Битта қишлоқда бир-биримиздан шунчалар узоқмизки! Товушимни чиқармай додлаб юраман.
Бу йилига чидамадим. “Қор ёғар паға-паға” – очиқ ёқамдан кўкрагимга муздек тегиб эригани эсимда. Қизиб, ёниб кетган эканман. Йў-ўқ, эгним қалин эмас, аксинча, нимдошгина. Биласиз, у пайтлари биз қалин ичкийим нималигини билмас, тизза бўйи қорда ҳам битта кўйлакнинг устидан костюм-шим, юпқа қатирлоқ ёмғирпўшда ҳу-ҳулаб юраверар эдик. Бошда ҳеч нарса йўқ, дўконларда, топилса, фақат оддий аскар киядиган қўсқи телпак, уни кийгани уяламиз, шаҳарда кўргазма ойнасига гардиши қозондек кепка осиб қўйиладиган тикиш устахоналари анча, лекин бунақасини фақат армани билан жуҳуд, кейин безорилар кияди деб, биз олмаймиз. Замҳарирда сочимиз тикрайиб, бурун кўкариб, сўрраяди. Дарсга кираётганда сочнинг қорини силкиб тушириш ҳам бир мартаба. Қизиқ, совуқ ўтмайди, шамоллаш ё бизни, ё биз уни писандга илмаймиз. Ётоқхона фақат бошқа вилоятлик талабаларга берилади, туманлардан келганлар, қизлар сал истисно, ҳаммаси кўрпакўтарди ижарадор. Э-э тавба, печкада газета ёқса ҳам у
й исийдими? Лекин мисоли исигандек, қўлни куҳлаб, жунжиб дарс қилиб ўтираверамиз, фақат оёқ музлайди. Ётишда кўрпанинг ичига кириб олсак, марра бизники – бари бир, тонг отади!
Шундай кунларнинг бирида, ҳаводан ҳам юрагим сиқилган, жуда бўлмай кетди, шашт билан Ҳабибанинг олдига жўнадим. Бош корпуснинг олдида дарсдан чиқишини бесабр пойлаганда айланиб қор ёғаётганини сезмабман ҳам. Тўртинчи троллейбусни ҳамишагидек индамай бирга кутдик. Олдига бориб, туриб олдим, қарашга юрагим дов бермайди. Ундан садо йўқ. Худди кўнгли-пўнгли йўқ жонсиз бир нарса, қаққайиб турибман. “Эй, хира, мунча илакишдинг, йўқол нари!” деса ҳам гўрга эди, ишқилиб, товушини эшитсам.
Йўқ, бу юриш бўлмайди, одамман-ку мен ҳам, ахир! Айтаман, айнан шу троллейбусида айтаман! Ҳамма чиқади, менга ҳам мумкин, директор отасининг моли эмас бу. Бола бошимдан ҳасрат, рўшнолик кўрмайман! Кундузи ичимга ютган дардларим кечалар қоронғусида хаёл бўлиб отилиб чиқади: Ҳабиба билан гаплашаман! – Ҳабиба ҳам очилиб сўз очади, шунгача ўзи қийналиб юрган! – Тараша қотган кўнглимнинг тиришлари ёйилади, тортган азоб-ларимнинг баҳридан ўтиб, уни кечираман! – Иккаламиз қўл ушлашиб, ширин суҳбатлар қурамиз, кейин қаҳратон қиш эканига қарамай, қишлоғимизнинг қийғоч гуллаган боғларида қувлашмачоқ ўйнаймиз, етиб олиб, уни тутаман, нима қилишни билмай, яна қўйиб юбораман, алла-паллагача қувлайман, шу қувлаб-қувлаб уйқуга кетиб қоламан. Эрталаб дарсга борсам, ярим оқшомгача мен билан суҳбатлашган Ҳабиба яна талқон ютган бўлади, унга қараб ўзим ҳам гунг, лекин ичим тўла ингроқ. Ингроқ кўкрагимга қамалиб қолган.
Онда-сонда ҳа-ҳу деб қўйганимизни айтмаса, талабалигимизда ҳам аҳвол ўшандай. Одамлар орасида сал-пал ғудинглашгандек бўламиз, иккаламиз бақамти қолсак, қошини бир чимиради, дунёни қоронғи босади жимлигидан.
Майли, мактаб, кичкина эканмиз, энди қишлоқдан чиқиб, улғайганимиздан кейин ҳам нимаси бу? Ор қиладиган жойим қолмади шекилли. Хў-ўп, мактабда бўйим учун сафнинг охирроғидан жой тегарди, ўнинчи синфгача ҳам ўсмадим, юзларим ажин, ҳа, кўримсизроқ, ундан ҳам тўғриси, кўримсиз эдим. Лекин нимага? Касал эмас, ишлаб чарчамас, еб тўймас эдим, нимага туршакдек мужмайиб юрганман? Дардим ичимга уриб кетган, ҳа, кичкина бошимга катта юк тушган. Мудом мусибат остида қолиб кетганман.
Ўн йил, йўқ, жами тарих ўн бир йил экан. Булунғурда чўмилиб, кейин арава ғилдираги ийлаган тизза бўйи билқ-билқ тупроққа кўмилиб ётганимизда ким кимни олишидан бошланган. Унча эслолмайман, шу ёшда турси киярмидик ё тўйиб чўмилиб чиқиб офтобга тобланганда, уят жойларимизга тупроқ тортиб олар эдикми, ишқилиб, ўша кичкиналигимда Ҳабибани деганман. Бу гап, албатта, ётмаган, унга ҳам етган.
Биринчи синфда, яхши, қалин эдик, ҳали ўқишни унча яхши билмасак-да, Ҳабиба менга “Менинг тўрт оёқли дўстларим” деган расмли китобини берган. Орамизни Раззоқ бузмоқчи бўлди. Бир куни у билан Ҳабибанинг устида айтишиб қолдим. У Ҳабибани олишимни билса ҳам, “Ҳабибани мен оламан”, деди. “Мен олдин айтганман. Ҳабиба меники”, дедим. Раззоқ мени урмоқчи бўлган эди, Вафоқул ёнимни олди, “Мен ҳам сен билан уришаман”, деди. “Э-э, жинни, ҳамсоямиз-ку”, деди Раззоқ. “Ҳамсоямиз, лекин бунга жўраман”, деди Вафоқул. Раззоқ мендан, Вафоқул Раззоқдан кучлироқ эди. Раззоқ: “Кўрасан – бари бир, мен оламан”, деди, лекин ўзини сал нари тортди. “Олмайсан. Ҳабибани Акбар оламан, деб олдин айтган”, деди Вафоқул. “Отаси – амаким, бунингга бермайди, менга беради”, деб туриб олди Раззоқ. “Йўқ! – деди Вафоқул қатъий қилиб. – Олдин айтгани учун, бари бир, Акбар олади. Номардлик қилолмайсан”. Раззоқ менга: “Ҳали қараб тур, кўзингга кўрсатаман!” деб кетиб қолди.
Кейин анча ўйлаб юрдим, Раззоқ нимани кўрсатар экан деб. Бирон шумлиги бор унинг. Ё пойлаб юриб, кетимга бигиз тиқиб олармикан?
Мухлиса опанинг тўйида Самад ака куёвнинг кетига бигиз тиқиб олгани роса гап бўлган. Кейин биз кичкиналарга дўқ уриш бўлиб ўтган. Уришиб қолсак, “Қараб тур, кетингга бигиз тиқиб олмасамми!” деб қўрқитар эдик. Аваз деганимиз ҳатто бозор куни этикдўздан бигиз ўғирлаб олган, учини нинадек ўткирлаган, энди сал гапга ўқталавериб бало бўлган эди.
Самад ака лабида майиздек дона холи бор Мухлиса опани оламан деб юрган экан, ўзига айтмаганми ё айтса ҳам, Мухлиса опа унга тегмайман, деганми, бизлар билмаймиз, ишқилиб, Мухлиса опани Пахтазовут деган жойга узатиб юборишди. Куёвжўралар келиннинг уйига кираётганда, куёв остонага тўшалган пояндозни энди босаман деб, теградаги йигитлар торт-а-тортга шай талотўпда зинкайиб яқин борган Самад ака куёвнинг думбасига ғиртиллатиб бигиз тиққан. Куёв вуй-вуйлаб ўзини ичкарига урган. Тўй бузилишига сал қолган. Куёв бир ҳафтача оқсаб юриб, кейин тузалган, лекин тўйнинг эртаси куни анча мазаси қочиб, анави ишини қилолмаган дейишади. Бу шумлик кимдан чиққанини тўс-тўполонда ҳеч ким кўрмаган, кўрганлар айтмайди ҳам, ҳу кейинроқ, Мухлиса опанинг қўлдан кетгани аламига Самад аканинг ўзи: “Ҳаммасидан ҳам холи хор кетди-да. Лекин мен ҳам қараб турмадим, бопладим”, деб мақтанган. Мухлиса опанинг холи ўзи билан кетган-ку, нимага хор бўлади, бунга ақлимиз етмайди.
Ҳабибанинг холи йўқ, лекин бўладиган тўйимизда, тўйимиз муқаррар, албатта, Раззоқ менга бигиз тиқиб олса ҳам товушимни чиқармайман. Ўткир бигиздан учи курт бигиз йириб-йиртиб ёмон киришини кўп гапирамиз, мен бунисига ҳам чидайман. Ишқилиб, Ҳабиба менга тегса бас! Фақат кетимга шимимнинг ичидан тунуками, фанер тахтами кесиб қўйиб оламан, Раззоқнинг бигизи ўтмайди. Лекин Раззоқ бигиздан баттар ёмонликни ўйлаган экан. Тинчгина дарс ўтаётган эдик, ҳеч бир алоқаси йўқ жойда “Майлими?”, деб қўлини кўтарди. Нафиса муаллим гапидан тўхтаб: “Ҳа, ташқарига чиқасанми? Майли, лекин тез қайт”, деб рухсат берди. Раззоқ эса тўрсайиб турди-да, кейин бирдан, томдан тараша тушгандек: “Акбар Ҳабибани оламан, деди”, деса! Ҳа, пақ этиб шу гапни қў-ўйиб юборди хонасаллот. Кейин яна безрайиб тураверди. Ҳамма жим бўлиб қолди. Мен қўрқувдан тош қотдим. Нафиса муаллим эса Раззоққа: “Ҳа, бўпти, ўтир”, деди-да, дарсни бепарво гапириб келиб, ёнимда тўхтади, бошимга қўлини қўйди, қулоғимга эг
илиб: “Жўраев сенга қизи тугул, б…ни ҳам бермайди”, деб шивирлади-да, ҳеч гап бўлмагандек ўтиб кетаверди. Бирдан бўйнимни қисиб қолибман. Ёмон уялдим. Ҳабиба томонга қарашга юрак ҳам йўқ.
Бу дарсда Раззоққа: “Ўл, шимпанзе! Кўрасан ҳали!”, деб пўписа қилдим. “Ма-аллим, қаранг, нима деяпти”, деб зорланди Раззоқ. “Сен уни орангутанг, де, – деди Хатира опа. – Шунда икковинг ҳам маймун бўласан”. “Майли – мен орангутанг, сен шимпанзе – жазосига орқанг қизил”, деб Раззоқни майна қилдим. Ҳабиба берган китобда шимпанзенинг расмини кўрганман-да. Раззоқ яна безрайди, гап тополмади, у шимпанзе қанақа маймунлигини ҳам билмайди. Лекин ўзимнинг юрагим така-пука. Энди дарсдан кейин катта танаффус. Ҳабибанинг отаси – директоримиз Жўраевнинг ким қанақа маймун экани билан иши йўқ. Унга маймун – ўзим. Катта танаффус келса, линейкани ўзи ўтказиб, менга: “Қани, маймунбой. Олдинга бир қадам чиқинг-чи”, дейди. Ув-в, ана, кейин бошланади: “Манави бола, ҳали ўзи мишиғини артолмайди, лекин Жўраева Ҳабибани оламан депти. Мен қизимни шунақа оғзи бузуқ мишиқига бераманми? Асло! Уят, шармандалик. Ҳайф бунга!” Директоримиз шунақа гапларни кўп гапиради, бир нарсани тутиб олса, қўймайди. Бир
марта Аваз билан Раззоқ ёнғоқ ўйнаётган, мен бир чеккада қизиқиб қараб турган эдим, шуни кўрган экан, колхоз радиоузелидан менга тўнкаб гапирган, “Эшоннинг ўғли қимор ўйнаяпти-эй, қиморвоз бўлиб кетибди!”, деб. Бунга эшоннинг ўғли эканимнинг нима алоқаси бор? Кейин Раззоқ ҳам эшонбоболардан, нимага уни айтмайди? Яна бир марта рамазонга чиқишимизни пойлаган экан, “ҳофиз”имиз Вафоқул эди, мен, Аваз, Маҳкам, яна биров, жўрлик қилганмиз. Ҳа, энди бу ҳам бир ўйин эди-да, ё эса чолу кампир саксонга чиққан Шодиқул бобо билан етмишдан ошган Сафия момонинг дарвозасига бориб: “Худойим қўчқордай ўғил берсин бешигингизга!” деб бақирамизми? Момо ҳам зўр экан, “Ҳа, илоё, айтганларинг келсин! Фақат чувур-чувурни нарироқда қилинглар, бобонгиз пинакка кетган эди”, деб тўртта беш тийинлик танга чиқариб берган. Ўша куни завқимиз келиб ярим оқшомгача рамазон айтганмиз. Лекин эртаси куни Жўраев ашулахонлигимизни фақат менинг бурнимдан чиқарган. Линейка ўтказиб, “Қани Абдуллаев,
олдинга чиқ”, деди. Мен чиқдим. Битта мен, бошқаларни тилга ҳам олмади. “Мана, таниб олинглар – тиланчи! Эшоннинг ўғли эшикма-эшик гадойчилик қилиб юрибди. Ҳамманг кўр гадойни! Ҳайф шунча тарбия! Уят, шармандалик! Яна “аъло”чи ўқувчи эмиш.” – Жўраевнинг ҳусумати бор, бўлмаса, нимага фақат менга ёпишиб олади? Ҳалиги Ҳабиба ҳақидаги гапимни эшитган бўлса керак дейман. Ишқилиб, топиб олгани мен-да.
Ҳабибанинг шунча азоб бергани етмагандай, отасининг ҳам кун бермагани. Лекин бу гаплар кейин бўлган. Эсимга тушиб қолди-да, шунга айтяпман.
Ҳаммаси Раззоқнинг сотқинлигидан бошланди-да ўзи. Ўшанда директоримиз албатта ҳайдайди деб ишонганман. Линейкада олдинга чиқариб: “Орамизда бунақа тарбиясиз болаларга ўрин йўқ” дейди, вассалом! Шу ернинг ўзида, мактаб ҳовлисида жилдимни қўлтиғимга қистиришади, бошим эгик, кўзимда ёш, синфимга қайтиб кирмай, уйга кетаман. Синфдошларимдан айриламан, Ҳабибани энди кўрмайман, мен – ёмон болани бошқа қишлоқлардаги мактабларга ҳам олмайдилар, бошимни олиб Мирзачўл деган бўрилари кўп, шоғоллари ҳам болаларга тегинадиган, ажиналари тиқилиб ётган овлоқ чўлларга улоқиб кетаман. Кейин, албатта, Ҳабиба мени сўроқлайди, излаттиради, лекин кеч, мен қайтиб келмайман. Ўша ёқда мактаб директори, йўқ, ундан ҳам зўр – колхоз раисининг жуда чиройли қизи, мени ол, мени ол, деб орқамдан эргашиб юради. Ҳабибани деб куйиб-куйиб, охири, аламига колхоз раисининг ўша жуда чиройли қизини оламан. Э, ҳа, қишлоққа келмасак бўлмас экан, келамиз: ўша жуда чиройли қизни олганимни Ҳабиба кўр
син-да. Бирга келамиз, “Победа”да, ўзим ҳайдайман. Шафтоли рангида, яп-янги. Якшанба куни бозорга тушамиз. Қосим налўгчи ўтирадиган дарвозанинг тўғрисига “Победа”ни қўйиб қўйиб, қўл ушлашиб бозор айланамиз. Жуда чиройли қиз елкамга суянган, мен, чап қўлим унинг белида, кинода кўрганман-да шунақа юрганларни, ўнг қўлим билан чўнтагимдан бели синмаган янги бир сўмликни чиқариб, Каромат холага узатаман. Каромат хола менда шунча пул борлигига эси оғиб қарайди. Э-э, йўқ, бир сўмликка қойил қолиши унча тўғри эмас, уч сўмлик, яхшиси, беш сўмлик бўлсин. Ўн сўмлик яна ҳам зўр-у, лекин ўзимники эканига ишонмайди, отасининг пулидан ўғирлаган деб ўйлайди. Мен индамай иккита бармоғимни айри қиламан: икки стакан, ўн тийинлик қилиб! Каромат хола чўнтагимизга тў-ўлдириб бир стакандан солиб қўяди. Лекин қайтимига пули етмайди. Мен, майли, қўяверинг, сизга совға, деб қўл силтайман. Каромат хола: “Илоё, тупроқ олсанг, олтин бўлсин!” деб дуо қилади. Ўйлаб қо
ламан: беш сўмнинг қайтими кўп, ҳа, ниҳоятда кўп қолади, шунча пулни битта кампирни ҳайрон қилишга кеткизгандан кўра, ўзимда тургани яхши, ўша бели синмаган бир сўмликни чўзганим маъқул. Энди қайтимига ичим ачийди-ю, лекин, майли, бу келганимда пистасини текинга берар. Бутун бозор бизга маҳлиё. Савдо тўхтаб қолади. Мен эса бепарво, ҳеч кимни писандга илмайман, писта пўчоқ лабимдан пириллаб учаверади, зўр колхоз раисининг жуда чиройли қизи қўлимни қўйиб юбормайди. Ана шунда Ҳабиба мени кўриб, шу ерда анқайиб турган Раззоқнинг бетига тупуради, “Ҳе, ўл, тилинг кесилсин, мени шундай Акбардан айирдинг! Ана, қара, уни мендан ҳам чиройли қиз ўзиники қилиб олибди!”, дейди-да, йиғлаб юборади.
Ҳабибанинг изиллаб йиғлаётгани кўз олдимга келиб, ўзим ҳам эзиламан. Йўқ, Мирзачўлга кетсам ҳам, Ҳабибани оламан деган гапимдан қайтмайман, зўр колхоз раисининг жуда чиройли қизи бўлади, албатта, лекин мен унга йўқ дейман. Ҳабиба эмас, қарамаганимга энди шу жуда чиройли қиз изиллаб йиғлаб қолади. Қишлоққа “Победа”ни миниб битта ўзим келган бўламан. Бозорда писта чақиб юрганимда Ҳабиба мени кўриб роса қувонади. Кейин: “Майли эди Акбар мени олса”, деб Раззоқнинг бетига тупуради. Вафоқул жўрам, ҳамсояси бўлса ҳам, Раззоқнинг кўкрагига калла қўйиб ағнатади. Мен Вафоқулга худди катталардек: “Бошқа урма. Бетига Ҳабибанинг тупургани етади. Ҳали кичкинамиз-ку, эртага ярашиб, жўра бўлиб кетамиз”, дейман-да, мардлик қилиб унга ҳам бир стакан писта олиб бераман.
Раззоқ билан яна жўрачилик қилиб кетавердиг-у, лекин қўл кўтариб тўрсайиб тургани кўз олдимдан кетмайди. Ҳа, яна, Нафиса муаллим ўшанда бошимга қўлини қўйиб, ҳалигиндек уялтирган бўлса-да, бу гапни директоримизга айтмаган, шу ҳам эсимда. Кейин, Раззоқнинг бу пастлиги, – ўғил болага жуда пастлик-да бу, – Ҳабибани бутунлай меники қилиб ҳам қўйди. Ҳаммага эшиттириб айтди-да, яна дарс пайти.
Бу йили, пахтага чиққунча шундай юрдик. Ёз бўйи Ҳабибани кўрмасам ҳам, у меники эди. Уч ой давомида, қизлар алоҳида, биз алоҳида ўйнаганимиз учунми ё Ҳабибаларнинг моли бошқа подага ҳайдалганигами, қишлоғимизда учтами, тўрттами пода бор эди, бир-биримизга дуч келмаганмиз. Балки ўйину чўмилишларга чалғиб, шу ойлар эсимга келмагандир, билмайман.
Ишни Баҳор бузди. Центябрда ҳафтами-ўн кун ўқимай, пахтага чиқаришди. Дарсимизни ўқигандан ке-йин, уйга бориб нон-пон еб келдик-да, кейин яна тизилишиб, далага йўл олдик. Фартуқчаларни тақиб, эгатларни бўлиб оляпмиз. Албатта, Ҳабибанинг ёнидаман, менга тушган эгат Баҳорнинг кўзини ўйнатиб юборди. “Олдин мен олдим-ку”, десам ҳам, “Узоқдан сендан олдин кўриб, оламан, деб келаётган эдим”, деб қўймади. Турган гап, Ҳабибанинг ёнидан кетгим йўқ, “Узоқдан кўриб ҳам айтмаганингдан кейин ҳисоб эмас. Энди, майли, сен бу ёғимдан туш”, деб муросага чақирдим. Баҳор: “Ҳа-а, биламан, Ҳабибани деб бермаяпсан”, деди. Мен, албатта, мункир келдим. “Ҳеч ҳам-да. Қара, қандай яхши очилган”, дедим. Бермадим. Баҳорнинг роса алами келди. Унча эсимда йўқ, Маҳбуба холанинг ўзи келиб қолдими ё териб бориб, биз катталарга қўшилдикми, ишқилиб, Маҳбуба холага Баҳор: “Акбар қизингиз Ҳабибани онангни… деб сўкди”, деди. Мен сўкмаганман, балки боя эгат талашганда, ўғил болаларга сўкиниш унча
айб эмас эди, оғзимдан чиққандир, лекин Ҳабибани эмас, Баҳорнинг ўзини. Маҳбуба хола менга бир қаради-да: “Ҳа, оғзи ёмон бола, сўкма бунақа, уят бўлади”, деди. “Сўкканим йўқ. Баҳор, эгатни бермаганим аламига, алдаяпти”, дедим. Баҳор: “Сўкдинг! Сўкдинг! Шунақа ёмон гап билан сўкди”, деб туриб олди. “Ҳабиба, ўзинг айт, сўкмадим, а?”, деб ялиндим. Ҳабиба теримдан бошини кўтармади. Бу орада Баҳор: “Орқангдан сўкди, сен эшитмадинг”, деб гиж-гижлаганми, ишқилиб, бир оғиз ҳам ёнимни олмади. Шу-шу, йўқ ердаги туҳмат сабаб, уришли бўлиб, Ҳабиба мендан юз буриб кетди. Тўққиз йил, тўққиз йил-а!
У пайтлари уришиб-ярашишимиз жуда осон, сабаби ҳам арзимас эди. Ғижиллашиб қолганда ёқалашиб ё муштлашиб юрмаймиз, “Сен билан уришдим!” деймиз, у томон ҳам “Уришсанг уришавер, мен ҳам сен билан уришдим”, дейди – тамом, гаплашиш тўхтайди. Ким биринчи оғиз очса, шу ютқизади. Лекин бирга ўйнаймиз, ўтга чиқамиз, буткул гаплашмай кетишнинг иложи йўқ, ўртада биров туради. Масалан, дейлик, Аваз билан уришлиман, унга бирон гапни айтишим шарт бўлса, Вафоқулга: “Анови манови ишни қилсин”, дейман, Аваз ҳам Вафоқул орқали: “Ҳа, бўпти, қилади”, дейди. Агар шу пайти ўртада биров топилмаса, шу биров Авазнинг ўзи бўлади. Авазга: “Анови мановини қилсин”, дейман, Аваз ҳам ўзим орқали менга: “Бўпти, эшитди, қилади”, деб жавоб беради. Уриш ҳам кўпга бормайди. Ё чули-чули ўртага тушади, ё ўзимиз гаплашиб кетамиз. Бу ҳам қизиқ. “Э-э, бўлди, ярашамиз”, деймиз. Бировимиз: “Бўпти, унда сен гапир”, деймиз, унимиз: “Йўқ, мен эмас, ўзинг бошла. Уриш ўзингдан бўлди-ку”, дей
ди. Хуллас, келишилади, ярашиб кетаверамиз. Баъзан ўйнаб юрганда уришли эканимизнинг ўзи ҳам эсдан чиқиб қолади.
Лекин Ҳабиба акслик қилиб туриб олди. Албатта кимлардир ўртага тушган, бусиз бўлмайди-ку, лекин Баҳорга ишондими ё оламан деганимни жуда қаттиқ олдими, шу-шу, гаплашмай қўйди. Оламан деганим ҳам бориб-бориб, ҳар куни, ҳар соат кўрсам ҳам, кўрмасам ҳам уни ўйлаб юришга айланди. Лекин у орани тамом узди. Ўз оғзи билан: “Акбар, мендан умидингни уз”, деса ҳам, айтдим-ку, майли, рози эдим.
Ҳозир айтишга кулгили, ҳатто завқи ҳам бор, лекин у пайтлари, эҳ-ҳе, кимлар билан талашмадим, кимлардан қизғанмадим. Раззоқ, очиқ айтмагани билан, зиёнчилигини қўйгани йўқ. Менга қизиқиб, Аваз ҳам уни бир олмоқчи бўлди. У билан ҳам уришдим. Яна бошқалар чиқди. Ҳозир ҳаммаси эсимда йўқ, битталаб санаш ҳам қизиқ эмас. Лекин “С.Жўраев” деган бир шоир пайдо бўлиб, анча куйдирганини унутолмайман. Бошланғични бошқа қишлоқда ўқиб, кейин бизга келган. Мендан бир синф юқори. Шеър-лари ҳатто “Жомбой тонги”да ҳам босилди. Ватан, атиргул, ўркач-тоғларни ёзар эди-ю, лекин шеърлари, менингча, мактабимизда Ҳабибадан бошқа қиз йўқ, албатта, унга аталган. Шоирдан ўтаман деб, ўзим ҳам ёзадиган бўлдим. Кечалари ухламай шеър тўқийман, ажойиб ҳаяжонга чўмаман: “Боғда гуллар ўзгача, Сувда кумуш кулгулар. Юрагим бир кўзгуча, Жўш уради туйғулар”. Шундай чиройли ёзганимга кейин ўзим ҳам ҳайрон. Албатта, боғда Ҳабиба юргани учун гуллар ўзгача, сувнинг ўзи кулмайди-ку,
Ҳабибанинг қотиб-қотиб кулаётгани кўз олдимга келиб, кулгиси эшитилиб туради, кулгининг кумушлиги нима эканини тушунмасам ҳам, жўшиб кетаман. ”Жомбой тонги”га ҳам юбордим, лекин “обзор”да “урилдим”. Жуда алам қилди. Тағин шу “обзор”да “С.Жўраев” мақталиб, мисол учун тўрт қатор шеъри келтирилган! Самандарнинг фамилияси ҳам Ҳабибаники билан битта эканини айтмайсизми! Кейин мен шеърларимни ҳеч кимга ўқитмадим, Ҳабибага, албатта, етмаган, ҳаяжонларимни эса шундоқ “қалбимга кўмиб” қўя қолдим.
Маъмур деган бир узоқроқ тоғаси бор эди, биздан уч ёш катта, миқти, тош кўтариб чиниққан, полвон йигит, тағин денг, най ясаб, пуфлашни ҳам ўрганиб олган. Найни-ку ясаш осон: қуруқ карракни кесиб, чўғ сим билан бу учидан битта, у ёғидан олтита тешик очасиз – тайёр, лекин меникидан қанча пуфламай, куй чиқмайди, фақат ҳуштак чийиллайди, карракнинг куюги оғзимдан кетмайди. Маъмур полвонники, уйимиз яқин, кечқурунлари садоланиб келади, Ҳабиба ҳам эшитиб турибди деб, бағрим тилимланади.
Муштдай бошимга тоғдай бу юк рашк жуда оғир; уни ўйлашларим бир зиндон, шу зиндон ичига сира чиқолмайдиган бўлиб тушиб кетган эдим. Болалик-ку, қувончли кунлар кечгандир, байрам, кўпкари, тўй, сайил, ҳар турли ўйинлар, ишқилиб, нимадир шодликлар бўлган, лекин у қарамагани учун ҳеч бири татимаган.
Биринчи курсни ҳам уни ўйлаб, олдига қатнаб ўтказдим. Лекин бу орада ўқишни ҳам ташлаб қўйганим йўқ. У пайтлари берилиб, басма-басига, шавқ билан ўқир, баҳога жуда қизиқар эдик. Киришда “уч”ларим бор учун ўқишни стипендиясиз бошлаган бўлсам-да, кўп ўтмай пешқадам талабалар сафига чиқиб олдим. Биринчи семестрни “аъло”га якунладим. Албатта, кимлигимни Ҳабибага ҳам кўрсатиб қўйишим керак эди. Лекин у кўрмайди, қандай ўқияпсан деб бекатларда бир оғиз сўраб ҳам қўймайди. Курс бўйича рўйхатнинг бошида турганим учун имтиҳонларга энг олдин кираман. Домланинг кайфияти биринчи кирганнинг топширишига жуда боғлиқ деган ишонч бор, яхши ўқийдиганларнинг кўпчилиги, ҳатто бошқа гуруҳлардаги қизлар ҳам эшик олдида шивир-шивир, имтиҳондан чиқишимни пойлайди. Эшикни илжа-йиб ёпишим билан олқиш, чапакка кўмиламан. Қизлардан бир хиллари энди ўзининг ҳам “аъло” олишига ишониб, дик-дик сакрайди. Хуллас, эътибор жойида, ўрнимни топиб боряпман. Булар, айниқса, қизларн
инг эргашиши, албатта, Ҳабибанинг озоридан дардланган кўнглимга малҳам. Яна бу орада бўйим чўзиляпти, эт олдим, кўкрагимни кериброқ юришга ўтдим, шаҳарнинг майда-чуйда безориваччалари тегинолмайдиган бўлдим. Ана шу пайтлари унинг қарамаслиги бота бошлади. Мактабдаги ҳаётим ҳаёт эмас, заҳар-заққум бўлди, шундан ўсмадим, бола бошимдан эзилиб, тўкилиб юрдим, юзларимни ажин босди, э-э, хуллас, ҳар куни уни кўрганимдан эркин нафас ололмадим, энди, мана, ҳозирлари уни ҳафтада бир, яъни кам кўрганим учун сал ҳаво тегди, ёруғликка чиқдим, жонланиб боряпман, демак, йиғиштиришим керак деган ўйларга борадиган бўлдим. Баъзан эса бундан ҳам ажабтовур фикрлар юритаман: шу севмасам-чи, дейман; мана, масалан, қиз чиройли, чеҳраси очиқ, муомаласи яхши бўлса, уни яхши кўрсанг, у ҳам сени яхши кўрса, ўртада шу ҳар хил машаққату азоблар бўлмаса, қандай яхши, уни севасан, қийналмай ҳам ўқийверасан. Мисол учун Саодатни олсам, жуда келишган, уйлансанг, уйингни гуллата
ди, бемалол севиш мумкин. Лекин Ҳабиба шунақа хаёл сургани ҳам қўймайди, ўртада туриб олиб, кунчилик қилиб чимирилаверади, қизларимиздан биронтасига яқинлаштирмайди, бирга кинога тушсак, ўртага ўтириб олади, қўлини ушлашга тўсқинлик қилади, униси билан кўз уриштирсам, қошининг ўртасига киндор тугунча тушади, хулласки, кун бермайди менга. Олдига умид билан отланиб бораман, ит ғажиган суякдек эзилиб қайтаман. “Ўзи емас, итга ҳам бермас”, деб аччиқ ҳам қиламан ичимда, жуда ўтиб кетган вақтлари. Ҳа, дарвоқе, тилим ҳам анча бурро бўлиб қолган.
Шу билан ёз келди. Ҳозирги талабаларга қандай, унча билмайман, лекин бизнинг пайтларда таътилнинг таътиллиги йўқ, талаба – университетга текин мардикор, у-бу ишга албатта юборар эди. Кейин ўқиш бошланади, ўн беш-йигирма кун ўтмай эса – пахта. Биринчи курсни битирганда ССО – студентлар қурилиш отряди деган нарса тузилиб, биз – эр йигит ҳам унинг сафида Нукусга жўнадик. Ҳа, эр етиб бораётган эдим лекин. Аммо камбағалнинг оғзи ошга етганда бурни қонабди, деганлари менга тўғри бўлди: билмадим, не ёзуғим бор эдики, фалокатга учрадим. Мана, ниҳоят, ўсиб, тўлишиб, одам бўляпман деганимда, бу кўргулик менга қараб турган экан, оёғимдан чиқди.
Кўйлакнинг фақат этагидан тугиб, терлаган яғринни иссиқ шабадага ланг очиб ишлаб юрганимда оёғим куйиб қолди. Куйганнинг ҳам даражалари бўлар экан, меники “4-А” даражасида пишди. Ҳа, пишди: битум – қорасақич бақир-буқур қайнаб-тутаб қуйилганда жон аччиғида “Воҳ!” деб чангаллабман, оёғимнинг териси шундоқ қўлимга ажралиб, тагидан оппоқ гўшти чиқиб қолди-да, бирпасда ёстиқдай шишиб берди. Икки оёғимнинг ҳам дўнгсали ё гулгайи дейдими, ишқилиб, усти, бутунича нима бўлса – бўлди. Қаранг, қўлда қалин қўлқоп-у, оёғим яланг! Товони босилган латта бошмоқни илдириб юраверганман; эсингиздами, ҳу бўларди-ку, икки сўму неччидир тийинлик. Ёниб ўз алангасига ўзи эриб қайнаган қорасақич темир қувурдан вишиллаб келганда кўкрагимни, қўлимни тортибман, лекин оёғим турган жойида қолаверибди. Устига вақирлаб қуйилди-кетди. “Воҳ!” дедим-у, бошқа товушим чиқмади. Нуқул иҳрайман. Мен билан навбат алмашиб, энди соялайман деган нарпайлик Эркин инқиллашимни эшитиб қолиб, ч
опди. Қурилишимизда ишлаётган бир юкмашинада, Эркиннинг тиззасида, ҳар силкинганда жоним чиқиб, касалхонага етдик. Шу ётишда баланд иситма билан тўрт кун алаҳлабман. Қанақа муолажалар қилишди, билмайман. Кўзимга ҳеч нарса кўрингани йўқ, лекин тепамда чоп-чоп кўп эди. Ярам аламга кириб, оғриқни сезганимдан кейин “перевязка” деган даҳшати бошланди-ку! Ў-ў, буни қаттол душманингга ҳам соғинмайсан! Оёқларимни сассиқ бир малҳам суриб, чақалоқни йўргаклагандек, докага ўрайдилар, хона қайноқ, дим, дока тагидаги ҳамма нарсани сўриб, ўзига тортиб ёпиштиради. Кейин уни кўчириб олишларини кўрсангиз! Ҳа, худди терак пўстлоғини шилгандек, қатир-қутур қилиб арчадилар. Ишонинг, шундай, дока ўрамини оёғимнинг тагидан, кафтдан узунасига қайчилаб очадилар-да, пўстлоқни этдан айириб олаверадилар. Куйиб, ўлган гўшт. Ана шу ўлгани докага ёпишади, шуни ажратиб олишлари керак. Э-э, бунинг азоби! Ҳозир ҳам инграб кетаман. Кўз олдимда икки ёнимда турган қорақалпоқ қизларн
инг жуда ачиниб қараб туришлари. Эркак дўхтир менга ўхшаганларни кўравериб қотиб кетган, одамнинг оёғи демайди, ваҳший, “Мана, мана, и-и, ана, бўпқолди”, деб ишини қилаверади. Қизларнинг олдида додлай олмайман, “Ҳа, юракли йигит!”, дейди дўхтир. Юракли йигит эса фақат “Иҳ-иҳ-ҳ” иҳрайман, қаттиқ тишланганимдан тишларим синиб кетай дейди. Одам боласи, бошига тушса ҳар қандай дардга кўнар, ўлиб қолмаса бўлди экан. Худога шукр, умрим бор экан, ўлмадим-у, лекин касалхонада тўққизми-ўн кун ётиб, нақ ўн беш кило ориқлабман. Болдиримнинг суяклари қиличдек ўткирланиб, қирраси чиқиб қолди. Ё тавба, дейман ўзимга қараб, одам ҳам шунча ўзгарар экан-да, а? Буларнинг Қизкетган деган катта каналининг бу чеккасидан у чеккасига сузиб бориб келаётган йигит эдим-а. Энди қаранг, ҳурпайган соч тагида чўкик кўзу муштдек туртиб чиққан ёноқлар. Рангим оппоқ, жон йўқ. Ўзимни танимайман. Эй, биласизми, ётган жойингиздан ўзингиз туриб, ўз оёғингизда мана шу дераза олдига бориш неч
ҳоғли бахт эканини! Мен шугина бахтни орзу қилардим.
Уйга хат ёзмадим, ким топиб келади, деб ўйлабман, ҳалиги киноларда урушдан ярадор қайтганларга ўхшаб, ҳассага қийшиқ таяниб, кутилмаганда кириб бораман деган хаёл ҳам бор, кейин роса гинага қолдим. Касалхонадан ҳам ҳеч ким хабар қилмаган. Бўлмаса, нари бориб, бери келиб ётганман. Ҳаммамиз ҳам уйдан илк дафъа узоққа кетганимиз учунми, курсдошларимнинг ҳам хаёлига келмаган. Лекин ҳар куни уч-тўртталашиб кўргани келадилар. Форишлик Эгамберди “тахта пичини” дейдиган иккита вафли, бир шингил аччиқ узум билан. Вафли томоғимдан ўтмайди, кўм-кўк узум эса чап ичагимга юқ ҳам эмас. Лекин ҳеч кимда пул йўқ, ҳамма чалақурсоқ. Бир-иккита даштлигимизни айтмаса, қолганларимиз мева-чеванинг ичида ўсиб, ўрганган, бу ерда тушимизда кўряпмиз. Менга эса витамин керак, тўйиб-тўйиб енг, дейди дўхтир, куйганга фойда экан. Қурилиш отряди шу йили биринчи тузилиши, ҳисоб-китобдан кейин туғилганми, ишлаганимизга тийин ҳам бермаган. Уйдан олиб борган беш-тўрт сўмимиз бир-икки ҳафт
адаёқ тугаган. Пулу емак бўлмагандан кейин ишнинг ҳам тартиби кетган. Куйишимдан бир кун олдин Эркин икковимиз бир қорақалпоқ акамизникига мардикор тушиб, мингини саккиз сўмдан ўн мингта қуйиб беришга келишган, шу куни мингта ғишт ташлаган ҳам эдик. Касалхонага тушиб қолганимдан кейин Эркин бориб, акага айтган экан, ака унга қуйган ғиштимизнинг пулини берибди. Курсдошларим мени кўргани шу пулга “бозор қилишади”. Харидлари тўртта “тахта пичини”, бир килоча қанақадир узум. Бошқасига етмайди. Бу ҳам менга етиб боргунча, “бир татиб кўрай, ма, сенинг оғзинг тегсин” билан, ўзлари ҳам оч, вафлидан икки дона, узумдан атиги бир шингили қолади, холос. “Кечирасиз, жўра, узум кўрганимиз ҳам отам замонида эди-да. Мана, шуни ҳам зўрға сизга асраб қолдик”, деб ўзлари яна суқланиб туради. Аччиқ узумни ютоқиб ейман, қишлоқда уйимизнинг олди ҳам, орқаси ҳам токзор, ваиш, олмаю шафтолилар тагига тўкилиб ётгани кўз олдимга келиб, нимага вақтида ўша меваларга тўйиб олмаганман
деб ўксинаман. Вафлини жўраларимнинг ўзига қайтараман, шу заҳоти чанги чиқиб кетади. Ҳар куни ярим соат ачиниб ўтирадилар. “Ёмон ориқлаяпсиз-да, жўра. Бунақада….”, деб у ёғини айтишга кўнгиллари бормайди. Бир куни дўхтирнинг олдига кириб: “Жўрамизни беринг, ўзимиз қараймиз”, дейишса, албатта, дўхтир кўнмаган, “Ҳали жойидан ҳам туролмайди-ку, сизларда шароит йўқ, қандай қарайсиз?”, депти. Кейин гапни бир жойга қўйиб, менга айтишди. “Жўра, бу ётишда сизни ўлдириб қўйишади. На овқати бор, на қарови. Обкетамиз”, деб туриб олишди. Мен – ётган халта суяк, тўғри чўзилсам бир нави, лекин каравотдан оёғимни туширишим билан минг бигиз санчиғига учрайманки, ҳеч у ёқ-бу ёғи йўқ – дўзах! Яна бу яраларни қайта боғлаш азоби. Бу ердан кетсам, докани ўзим аввал ивитиб, кейин ечаман деган умидда рози бўлдим. Бошқа илож ҳам йўқ. Ростдан ҳам, ойнага қарасам, қандай тез ориқлаётганим худди кўриниб тургандек бир ваҳима эди. Шом қораси, кеч тушганда, ҳазили йўқ,
ўғирлаш операцияси бошланди. Тўртта курсдошим кўргани келган бўлиб, иккитаси қўлини замбар қилиб, мени кўтарди, иккитаси оёғимдан ушлади-ю, касалхонанинг пастак девори орқасида яна учтаси турган экан, уларга ошириб, ўмариб кетаверишди. Навбат алмашиб, ўзлари хурсанд, мен не азобда, “Ҳа, энди ўлмайсиз, жўра, ўзимиз бор”, деб ётоқхонага етказиб келишди.
Ўн саккиз-йигирма яшар пўконидан ел ўтмаган болалармиз, кўпнинг бунақа фидойи меҳри, самимий оқибатига энди дуч келишим. Боладек опичлаб юрадилар, макарон шўлтиқларидан чиқиб қолган данакдек гўштни менга илинадилар. Билмайман, қандай эплашди, касалхонадан ўша сассиқ малҳамни банкаси билан ўғирлаб чиққанлар. Яраларимни ҳам ўзлари боғламоқчи эди, лекин ҳеч бирининг юраги чидамади. Ўзим қиламан. Қотган докани ивитиб кўрдим – бўлмади, сув ўтмас экан. Ўзим каравотда, оёқларим курсида, аввал ҳа-ҳулаб чоғланаман. Кейин товондан оёқ учигача қайчилайман-да, нафас ростлаб, яна ўзимга далда билан бир додлайман. Шу додлаганча вой-додлаб, чинқириб докани арчиб оламан. Оёқларимнинг усти бутунича қип-қизил гўшт… Э-э, майли… батафсил айтавермай, кўнглингиз айнийди. Хуллас, жўраларим тепамда парвона, ўзимга ўзим қарайман. Ҳафтадан кейин ургутлик Мавлоннинг қўлига ҳам қорасақич сачраган эди, “Тангадек жой менга шунча азоб берди, Акбар жўрам нималарни кўрмаяпти
экан!”, деб бошқа ишга чиқмади. Ярасини баҳона қилиб, фақат менга қаради. Ҳалиги жойларга ҳам кўтариб боради, “Бўлдингизми, қачон бўласиз?” деб тахта эшик олдида офтобга пишиб қараб туради.
Пулсиз, оч-наҳор юравергандан кейин ишга чиқмай қўйдик, август охирида бизни тантанали суратда ССОнинг шарафли сафидан ўчиришди. Куч билан вагонга чиқиб олиб, пул бермай Самарқандга етиб келдик. Бу пайтлари сал-пал оёқ босишга ўтган эдим. Автобусга чиқишга ярамас эдим, отрядимиз бошлиғи таксига йўлкира тўғрилаб берди, уйга ҳам келиб олдим. Уйда… майли, бу ёғи хайриятчилик.
Лекин куйганимни нимага бунча тафсилоти билан айтяпман? Ўзингиз ҳам билиб тургандирсиз, шунча узун азобнинг бирон кунида Ҳабибани унутганим йўқ. Алаҳлаганимда отини айтиб чақиргандирман, лекин алдамай, ўша уч-турт кун эс ҳам кирарли-чиқарли эди, лекин ўзимга келганимдан кейин дақиқа ҳам кўз олдимдан кетмаган. Бошимда термилиб ўтирган. Шунча нарсани кўряпман, фалокатнинг шарофати, машаққатларни енгиб борганимдан кейин энди менга қарайди деб, умид қилганман. Қишлоқда пайтим уйимизга келиб кўрмагани табиий, турган гап, лекин уч ой ўтиб, пахтадан қайтгандан кейин, декабрда бекатда турганимда нечтаси ҳол-аҳвол сўрашди, у эса оёғимга бир кўз ташлаган бўлди, холос. Нималарни кўриб келмабман-а қайси юртлардан. Шунда… нима, мен одам эмасманми, жуда ўтиб кетди!
Центябр, октябрда ҳам пахтага чиқмадим. Шаҳар касалхонасида ётиб яна даволандим. Оёғимнинг териси, гўштлари куйиб кетгани билан, пайлари омон экан, ҳам ҳалиги қорақалпоқ дўхтирнинг азобига чидаб оёғингни чўзиб кериштиравер, бўлмаса тортишиб битади, чўлоқ бўлиб қоласан деб ўргатганини қилавериб, яна азот юриб кетдим. Яраларнинг устини йилтираб юпқа тери қоплаб, тириш-буриш чандиқ бўлиб бита бошлади, фақат иккита уч тийинлик тангадек жойи қолганда, ноябр охирида курсдошларимни соғиниб пахтага бордим. Шунақа кутиб олишдики! Ҳақиқатан ҳам урушдан бутун чиққан қаҳрамондек. Кўкрагимда орден билан, қўлимда чиройли ҳасса йўқ, холос. Гуландом: “Ўзим айланай!” деб юзимдан чўлпиллатиб ўпди, кейин билмайман, нечта қизнинг қучоғига тушдим. Саодат йиғлаб ҳам юборди, йиғи ҳам юқумли касаллик эмасми, ўраб турган қизлардан яна бир-нечасининг кўзига ёш келганини кўриб, зўрға ушладим ўзимни. Шунчаси ўртага олиб, меҳр кўргазиб турса, таъсирли бўлар экан. На
мунча ваҳима десам, энди тамом, Акбарнинг икки оёғи ҳам ярамайди, бечоранинг ўқиши қолди деган гаплар чиқиб, бу хурсандчиликлар шунга экан.
Пахтадан қайтдик, ўқишлар яна бошланди, яна ўттиз олтинчи автобуснинг бағавоти. Ҳа, ҳали айтганим, Ҳабибани кўрдим, у узоқдан бир қаради, олдига борганимда бир чимирилди – бўлди. Холос, шу! Ана шунда ўтиб кетди. Лекин тишимни тишимга босдим, сиримни бермадим. Бошқалар билан кулиб сўрашдим, унга миқ этмадим. Уни кўрмаётгандек тутдим ўзимни. Уч-тўрт ҳафта индамадим, олдига ҳам бормадим. Байрамга бирга қишлоққа келдик. Янги йилнинг интизорли кутиш кунлари ҳам ўтди, бирга қайтдик. Табрик гап номига ҳам бўлгани йўқ. Ке-йин, шу ҳафтамиди, кейингисими, қор айланиб ёғаётган бир куни, дарси тугашини мўлжал олиб, йўлида кутдим. Тўртинчи троллейбусга бирга чиқдим. Ўтиришга жой йўқ экан, у тутқичга суяниб олди. Мен ҳам бориб шу тутқични ушладим. Анча вақтдан бери бекатда ёнма-ён талқон ютган бўлсак-да, салом бердим. Аликка тили айланмаганидан нима демоқчилигимни билганини билдим – фойдаси йўқ. Гапни ундай бошлайман, бундай деб сўз очаман деган тайёргарликларим ҳа
вога учди. Лекин орани бирёқли қилишим шарт, айтаман деган фикрга ёпишиб олганман. Жим туриш душвор, лекин ичимга сиғмаяпман. Унга эгилдим, бир пас нигоҳини тутаман деб тикилдим, кейин бор-э деб, шивирладим: “Ҳабиба, мен сизни севаман!” Кинолардагидек бунақа қуруқ изҳори дил қилишимни ўзим кутмаган эдим. У тутқични қаттиқроқ чангаллаб, устига дўл ёғаётгандек ғужанак бўлиб олди. “Ҳабиба, жавоб беринг!” – гапирдимми, инграндимми, ишқилиб, шунақа сўзлар тўкилди лабларимдан. У бошини кўтармади. Турган жойимда фақат унга термилган кўзим қолди, қўл, оёқ, гавдам ўзимники эмас, умидсиз, видолашув алами билан нураб кетдим, ситилдим: “Ҳабиба! Ҳабиба! Индамай турманг, гапиринг!” Тутқичдаги қўлидан ушлаб олмоқни жуда-жуда истадим, лекин у шу ёнимда бошини эгиб турган кўйи совуқ узоқларга кетиб қолди, ўзи йўққа энди кўнглим етмади, унсиз чинқириб қолаверди.
Сал юргандан кейин, навбатдаги бекатда троллейбус тўхтаб, эшиги шарақлаб очилган эди, ўзимни ташқарига отдим. Куйиб кетган эдим: одам боласини шунчалар хор қилиш мумкинми! Йўқ, одам боласи ўзини шунчалар хор қиладими!
Шитоб билан қаёққа, қанча юрдим – билмайман. Қаттиқ шивирлаб қилган нолаларим эсимда: “Эҳ, менга қарамади-я! Менга-я! Шунча йил чин юракдан севдим-ку!.. Ҳали қараб турсин, шунақа йигит бўлайки!” Муҳаббат дегани шу бўлса, уни ҳам лаънатладим: мен одам эдим-ку, инсон фарзанди, муҳаббат омаду олам дигар шуд, шуми оламининг дигарлиги, ўзгаргани шу бўлса, унинг ҳам баҳридан ўтдим! Агарда “Йўқ!” деган жавобга ҳам арзимасам. Энди ҳеч кимга ўзимни оёқости қилиб қўймайман. Керак бўлса муҳаббатисиз ҳам энг чиройли қизни оламан! Энди у мендай йигитни топиб бўпти! Эй, бераҳм тош, сув кўрмаган кесак, қуриган чўп, сендан минг, миллион марта яхши қизлар бор, шундайлари билан юрайки! Оғзинг очилиб қолади! Йиғлайсан. Изиллаб йиғлайсан. Ҳа, ана шундай. Қараб тур! Мен – жавоҳирни тупроққа туширдинг, лекин бошқа бир гўзал ердан пуфлаб-тозалаб олиб кўзига суртар ҳали. У сенга ўхшаб гавҳар баҳосидан бехабар бенаво эмас…
Оғзимга нима келса, қайтармадим, қанақадир парча-пурча шеърларни, қайдадир ўқиган нутқларни айтиб пешладим; тўлиб, тутаб, фиғон қилдим, жаврадим, юрагим ғижимлади, кўнглим оғриди, дунёсига сиғмай кетдим, қуюн янглиғ елиб, шамол бўлиб учдимми ҳам дейман, бир вақти қарасам, қўлтиғимда чарм жилдим, истироҳат боғидаман, бир кўшкчада музқаймоқ сотиляпти! Шунча пойинтар-сойинтар алаҳлашнинг ичида шундай қишнинг куни музқаймоқ сотилаётганидан ўзимга келдим чоғи. Очиқ кўкрагимга тушган қор парчалари муздек эриб оқаётганини пайқадим, қизиб кетибман. Чанқабман ҳам. Музқаймоққа ёпишдим. Шундай ёқдики, яна битта олдим. Бунисини ютоқиб ютдим. Кейин яна биттасига чўзилдим. Сотувчи хотин: “Ҳай, ҳай, ука!” деганда тўртинчисини ҳам ютган эдим. Кўкрагимнинг оташи пасайди. Шу билан совиди. Анча йилларга совиб кетди.
Кейин яна илиди, бу энди бошқа кўнгил, ҳам кейинги гаплар эди.

Ётоқхонанинг олдида Гуландом турган экан, атайлаб мени пойлагандек: “Кинога борайлик”, деб қолди. “Яхши”, деб келган жойимдан бурилдим. “Маст эмасмисиз, ишқилиб? Бир хил юрибсиз?”, деб сўради Гуландом. “Сизни кўриб кайфим ошди”, дедим. Шайтон қиз бунақа гапларимга ишонмайди, лекин ёқимли жилмайиб қўяди. Сизга айтсам, Гуландом билан кинога бориш, айниқса кўчада ёнма-ён юриш шу вақти аламимга анча малҳам бўлди. Чиройли қиз! Қани эди шундай гўзал ёнимда кетаётганини у кўрса!.. Э-э, энди кўрганда нима! Мен тўйдим.
Кинода Гуландом, таъсирландими, икки-уч марта қўлимдан ушлаб олди, менинг ҳам елкасидан қучоқлагим келди, лекин ўртамизда Азамат ўтириб олган эди, кўнглим бўлмади, тортдим ўзимни. Гуландом бир ғалати қараб қўйди, кўрмаганликка олдим. Лекин-чи, хотинларнинг холаси, қизларнинг дугонаси бўлиб юриш ҳам менга энди анча малол эди. Айниқса бугун. Бу ёқдан эса Азаматнинг дардини биламан. Яхши эмас. Нукусда мени опичлаб юрганлардан бири шу, Азамат.
Кинодан кейин яна очилиб-сочилиб гаплашиб келдик. Ётоқхонанинг олдида Азамат йўлимизни тўсиб чиқди. Ҳа, тўғри келиб олдимда туриб олди. Гуландом индамай айланиб ўтиб кетди. Азамат ҳозир солиб қоладиган аҳволда эди.
– Қайдан келяпсизлар? – деб у аччиқ илжайди.
– Кинога тушувдик, – дедим.
Азаматнинг юзи ўзгармади. Шунча одамнинг ичида қиз талашиб уришмасак эди ҳали.
– Биламан, – деди.
– Билсангиз нимага сўрайсиз?
Азамат мени эшитмагандек:
– Орқаларингда эдим. Кинони кўрмадим, икковингга қараб ўтирдим, – деди эзилиб.
Раҳмим келди, лекин нима ҳам қилиб бера оламан? Қиз боланинг кўнглига мен буйруқ беролмасам. Ўзимнинг виждоним тоза. “Айтинг, орқамдан юравермасин”, деган Гуландом. Сал бошқачароқ қилиб айтдим ҳам. Бу севишини қўймайди.
– Боришда орқаларингдан бордим, келишда ҳам. Қани, нима қилишар экан, деб.
– Хўп, нима қилибмиз?
– Ҳеч нарса. Раҳмат! – деб у кўкрагини чангаллади. – Лекин алам қилди жуда. Сизга ишонаман, лекин ўтиб кетди, жўра! Юринг, илтимос, бизникига чиқайлик, илтимос! Юзта-юзта қиламиз.
Ана, ўзимнинг дардим бир ёқда қолиб, Азаматнинг ҳасратини тинглаганимни кўрсангиз. Дардини менга кўп ёрган, яна қулоқ бердим. Лекин минғайиб ўтиришида ўзимнинг аҳволимни ҳам ойнадагидек кўрдим. Ҳа, одам ўзини оёқости қилдириб қўймаслиги керак, қиз бола севмаганини билдирдими, бўлмаганни бўлдирма-а, итдек эргашиб юришдан бари бир наф йў-ўқ. Э-э, бунга ҳам қойил лекин, шундан шунча йўлга пойлаб бориб, кинода орқамиздан жой олиб ўтириб, яна эргашиб қайтибди. Чидаганини! Кўнгли қандайлар эзилгандир. Яна севган қизини кинога олиб тушган одамга ишқини достон қиляпти. Муҳаббат дегани ғурурни ҳам ўлдириб юборар экан.
Йўқ, мен энди бундай бўлмайман!
Кейин… муомала ҳам қиз болага ҳусн берадими, билмадим… Ҳабиба нимага бундай, сал буқиниб юради-я?
Китобларда тасвирланган олтин куз эди. Тераклар заъфар рангида чўзилган, тутлар сариққа ўранган, куз нафаси ҳатто ғўза баргларига тегиб, четларига қирмизи бўёқ суртиб чиққан эди. Бизда асил тийрамоҳ центябрда эмас, ноябр охирида тушади. Энди узилган ҳусайнилар шираси зўрлигидан бармоқдек ўйнаб кетади, келинбармоғининг эса бели торайиб, ўзи тишга тегса, кирсиллаб асал сачратади. Ана шу мавсумда одам ҳам кучга тўлади, чопиб чарчамайди, тоғни урса талқон қилгулиги бор.
Қизларимиз янада етилиб, чиройлари балқиган: Гуландом – сулув, Саодат – барно, Дилором – зебо, Зумрад товланиб туради, Гуласал эса ўз номи билан, у билан ўпишсанг – асал, кўп бошқаларининг ҳам таърифи шундай, бу фасли хазон севмаганингга қўймайди, лекин эндига келиб, кўпи эгалик ҳам. Уч-тўрттасининг тўйи ҳам бошланди. Барининг уйга кўзи тўрт.
Бу ёқда эса пахта тугаган, лекин бир-икки пишакизи қор ҳам тушдики, ҳали жавоб йўқ, декабрнинг ўрталари, баъзан янги йилнинг тагигача далада ушлаб тураверишади. Бирчигиту кўр кўсакдан бошқа нарса қолмаган, термасак ҳам, далада санғиймиз. Гулхан қиламиз, ғишша қамишни ёқиб, атрофида исиниб ўтирамиз. Қизлар буйрагини олдириб қўймаса бўлди. Сариқ ҳам кўп, ундан худо асрасин. Лекин ёшлик – ёшлик, тарвузлар уватда тарсиллаб ёрилиб ётган бир пайтда одам салқинга қарайдими!
Ўтлаган қўйдек ёйилганмиз. Нариги далада ҳам шундай ранг-баранг сурув сочилган экан. Саодат ёнимда, унаштирилган йигитидан нолиётган жойида бошини кўтариб, узоққа тикилиб қолди. “Ҳу анави ёқда бир қиз сиздан кўзини узмаяпти”, деди. “Шундай гўзалнинг ёнида анави таъвияга нима бор экан деб ҳайрондир-да”, дедим. “Йўқ, беҳазил. Кўзида алам бор”, деди Саодат. “Кўзини кўрдингизми-эй? Шунча узоқдан?” дедим-у, кўнглим бир нарсани сезди. Балки ростдан ҳам қарагандир, ундай бўлса… кимлиги ҳам белгили: матфак Хатирчига келган эди, даламиз икки туман чегарасида, улар билан ёнма-ён тушиб қолганмиз шекилли. Саодат ундайвергач, қарадим: бизга ўхшаб далада дайдиган талабалар. Эгилиб пахта чимдилаётган қизлар орасидан биронтаси бу томонга қараб тургани йўқ. Ҳабиба ажралиб кўринмайди. Кўрганимда нима барака топаман? Кўриб бўлганман. Саодатнинг гапини уч йил олдин эшитганимда, ишонмасам ҳам, юрагим ҳаприқар эди. Энди, нима, дунёнинг даласида гала-гала сочилган қизнинг биттаси, хо
лос. Кўкрагимда ҳар замонда симиллаб қоладиган куюниқ доғини айтмаса, энди куймай қўйганман. У ҳам юргандир ўшандай тугмачагулга ўхшаб. Ҳа, у унча ўзгармади, бекатларда кўз қиримни ташлаб қўяман, ўша-ўша нозиклиги, ҳали ҳам ўнинчида ўқиётгандек, ўсмир қиз. Қарғашойи кўйлак кийса, ҳў ўша биринчи синфда йиғлаб тургандек туюлади. Ўқиши оғирми, зоти шунақами, сал тўлишмади ҳам.
Мен эса ўсдим, куч олдим, биринчи курсларда иккита Акбар бемалол сиғадиган шимни ҳам зўрға топиб, белни “гармошка” қилиб тортиб юришларимиз, уялишимиз билан бирга, қолиб кетди. Энди эгнимизда андазаси хушбичим, ёпишиб турадиган кийимлар. Сириб киямиз, ўзимизча олифта. Кўнглимда ҳали-ҳамон Ҳабибанинг доғи онда-сонда белги бериб турса-да, даволатмайман. Ётган илоннинг бошини қўзғама, дейишади, холни безовта қилиш ҳам ёмон. Бу ҳам юрагимнинг бир холи. Лекин энди ҳали кўп нарсани кўрмаган янги ошиқларга анча-мунча тажриба ўргатишим мумкин, лекин нима керак, ўтган гаплар ёпиғлигича қолсин – қизларимиз менга одамни қадрлашни ўргатди.
Диплом иши ёзаётганимда вақтим бемалол, уч-тўрт кун қазноққа босилган олмаю анор, шифтларга осилган узумга тўйиб кетаман деб уйга келган эдим, эрталаб чой ичиб ўтирганимизда ойим мулойимгина гап бошлаб қолдилар.
– Сен ҳам катта бўлиб қолдинг. Бугун-эрта битирасан, бу ёғи энди рўзғорнинг бошини…
Бошланди! Шу етмай турувди! Фалончининг у қизи, писмадончининг бу қизи, униси мундай чиройли, муниси ундан ҳам; ой деса – ой, кун деса – кун… хуллас, ҳаммаси осмонни ойимнинг ўғли деб ёритиб турибди, ўғил ўзини босиб, ҳовлиқмай, осмондан ерга тушса бўлди. Онага фарзанди шундай баландда, лекин билмайдики, ҳамма ёғи тикан бир тугмачагулнинг орқасидан ўн-ўн бир йил беҳуда судралиб юрганимни. Айтдим-ку, тугмачагул ўзи қанақа гуллигини билмайман, деб, лекин тиканлари санчиғи жароҳатига малҳам суравериб, чандиқ-чандиқ қотиб кетганман.
– Хўп, пўскалласини айтинг, сочини супурги қилиб мени кутиб ўтиргани ким экан?
Ҳозир уйлангим йўқ, университетда олиб қолишмоқчи, аспирантурага кираман, кейин ўзимга мос қиз танлайман.
Бу гапларни айтолмадим ҳали. Ойим дарров ҳужумга ўтдилар:
– Дарров тилингни қайрамай, гапни эшит. Мен ҳам бир нарсани билмасам, гапирмайман. Тузукми?
– Тузук. Хўп, эшитаман.
– Эшитаманинг нимаси? Қулоқ сол…
Ойим мени биладилар, мен эса ойимни: мен унча-мунча гапга кўнмайман, ойим унча-мунчага тўхтамайдилар, гапларини охиригача айтмасалар – қутулмайман. Чидаб эшитиб, кейин мен ҳам ётиғи билан, ўқиганман-да, ўзим томонга оғдиришга ўтаман.
Ўзим билан ўқиётган қизларнинг орасида ҳам зўрлари кўп, балки аллақачон йўлдан ҳам ургандир мени биронтаси, лекин унинг ичини билмас, чунки ҳали ғўр эканман. Танлаб-танлаб тозисига учраб қолмай тағин. Ота-онасини кўриб, теги-тугини суриштириб, палаги тозасини танлаб олишим керак. Мана, ўзимизда унинг у қизи ундай, бунинг бу қизи ундан ҳам яхши экан-у, лекин менга тўғри келадигани, ҳа, агар тақдирим тақдирига қўшилган бўлса, фаришта омин деса, худойим йўлимни очиб берса… Оғиз ҳам солиб кўрибдилар, раъйи бор экан, қизининг шу вақтгача инқ этган гапи чиқмаган, унақа гап чиқадиган ҳам қиз эмас, онасини кўриб, қизини ол, қизини кўриб онасини ол…
– Қизини-ку, хўп, тушунарли, олиш керак, – деб гапни кулгига бурмоқчи бўлдим. – Онасини нима қиламан?
– Тилимни қичитмай ўтир. Бу ҳам бир гапи-да. Онаси жуда яхши, билсанг, эрини шу одам қилди. Отаси халқ душмани бўлиб қамалиб, отилиб кетганда олтита жўжабирдай жон, каттаси ўзи, уйида йиртиқ шолча ҳам қолмаган, йўқчилик, тўйида дастурхонда фақат зоғора нон билан шу хотинни олди, хотин унинг йўқ, бунинг йўқ демай, ҳаммасига чидади, эрини Самарқандда ўқитди, фақат ўзи рўзғор қилиб. Бу ёқда ўнта бола яна. Меҳнатга ёмон чидамли! Мана, эр ма-аллим бўлди, обрў топди, ҳозир, кимсан? – элнинг олди, директор! Ҳаммаси шу Маҳбубанинг тиришиб-тармашиши билан. Қизи ҳам шу палакдан-да, болам, зоти – эрга тегса, эрига суянчиқ. Ўн йил бирга ўқиб, ўзинг ҳам кўриб билиб юрган қиз…
Ана шу ерга келганда меники ҳам тутди-ку!
– Ўн йил бирга ўқиб?! Шу ўн йил, йўқ, тўққиз йил ичида менга салом берганми ё саломимга алик олганми экан? Ойи, сиз нимани ҳам биласиз! Нукусда ўлай деб ётдим, баланд иситма билан,.. алаҳлаб! Бир марта кўрдими, сўранг!
– Ҳай, бизга ҳам айтмагансан-ку ётганингни. Ўзинг чўлоқланиб кириб келганингда билиб ўтирибмиз. Ке-йин, болам, бақирма, нима, билганида шундан шу ёққа сени бориб кўрадими? Қиз бола-я? Унақаларидан худо сақласин.
– Қанақаларидан асрасин?
– Ҳа… ўшанақа очилиб кетганларидан. Сенинг орқангдан чопиб юрсинми эди? Мен қизга эмас, қиз менга қарасин десанг, билмадим, эртага хотинни қандай эплар экансан.
Тўғри-эй, ойим гапни нишлаб жойига урадилар. Сал ўзимни тутдим-у, унча босилолмадим.
– Ойи, бизлар мактабда шунча йил гаплашмадик, бир оғиз ҳам. Одам ўрнида кўрмас эди… Э-э, қўйинг, ўзи ҳам йўқ дейди.
– Айтяпман-ку, болам, билмасам гапирмайман.
Ойим биламан дегандек майин жилмайдилар. Юрагим ғалати бўлиб кетди.
– Нимани билдингиз?
– Хай энди, ҳаммасини айтиш керакми сенга? Маҳбуба билан гаплашдим, раъйи бор, дедим-ку, бўлди-да.
– Ҳабибанинг ўзи Акбарга тегаман дептими?
– Тўғри гапир. Мунча, орқанг тутиб қолдими? Қайси ўзини билган қиз тегаман дейди дарров? Бу ёғига бир борамиз, икки… сўраймиз.
Ойимнинг ҳужумлари усти юмшоқ, ботини қаттиқ заминга кўчди. У эмас, бу эмас, мен хўп десам, бўлди экан. Йўқ деб туриб олдим. “Мактабда уни оламан деган мендан бошқа ҳам ошиқлари бор эди, ана, ўшаларга тегаверсин”, дедим. Ойимнинг жаҳллари чиқди, “Бировнинг боласига туҳмат қилма. Гап ерда ётмайди, ёмонлиққа чиқариб қўясан”, деб жеркиб бердилар. Билар эканлар, “Муштдай бошингдан ўзинг-ку гап бўлган, энди бунақа дейсанми?” деб ҳам юбордилар. Мен тушунтиришга ўтдим. Аввал бироз аччиқ қилдим, “Тегадиган кўнгли бўлса, олдин ўйласин эди. Ҳо, шунча йил азобларга уни деб чидаган эканман-да. Агар ўзимни бир нарса қилиб қўйганимда ё Нукусда ўлиб кетганимда, бу бемалол яшаб юраверар эди, ҳеч нарса бўлмагандай. Йўқ, мен ўзимни асрадим”, деб ҳам юборибман. Ойим гапимдан таажжубга тушиб, ёқаларига туфлаб олганларидан кейин, ўзимни тамом босиб, одамга ўхшаб жўяли гапиришга ўтдим. Ҳали ўқийман, университетда қолдиришяпти, аспирантурага кираман, худо хоҳласа, олим бўла
ман, хотин олсам, оёқ-қўлим рўзғорга тушовланади, дедим. Хуллас, ҳозир Ҳабиба тугул, бошқа маликасига ҳам уйланмайман, деб анча маъруза ўқидим. Ойим кўнмадилар-у, катта бўлиб қолган фарзанднинг кўнглига қулоқ солмаса ҳам қийин, сал муддатга чекиндилар. Бу муддатда эса ҳаётнинг ўзи Ҳабиба икковимизни икки томонга улоқтириб юборди.
Эътибор қилганмисиз, аёлларимизнинг кўпи, оврупо аёлларига солиштирганда, қоматини адил тутмайди, ўчоққа букчайиб ўт ёқиб рўзғор тутганигами ё болалигидан боши пахтадан чиқмаганигами, эрига мутелигими, тарбиямиз шундай, хуллас, сал эгилиб, елка қисиб юради, бошини азот кўтариб яшамайди. Шунданми, билмадим, ёш ўтгандан кейин айниқса тўлишганлари гирдиғум кўринади. Ҳабибанинг эса саккизта фарзанди бор экан. Албатта, бунчани туққандан кейин қизлигидаги нозиклиги қоладими? Кў-ўп йил мактабда ўқитувчи, завуч бўлиб ишлабди, отасига ўхшаб директорликка кўтарилибди, ҳа, бу ҳам осон иш эмас. Болаларнинг чағир-чуғури адо қилавергандан кейин, бултур шу дўконни қуриб олиб, пенсияга чиқибди.
Мен ҳам унинг университетни битиргандан сўнг икки-уч йил ўтириб қолганини, кейин шу томонлардаги узоқ бир қариндошига тушганини эшитган, лекин ўзини ҳам, эрини ҳам кўрмай кетган эдим. Эрини жуда яхши одам дейишган, Ҳабибанинг болаларининг отасидан кўнгли тўқ эканини гапларидан англадим. Кўзларида меҳрга ўҳшаган бир нарса йилт этди-да. Лекин қошининг ўртасида туртиб чиқди: роҳатли бирон кун йўқ, ҳали у боласиникида у ташвиш, ҳали бунисиникида бу, бу ёқда неваралар ҳам бўй етиб, ҳаммаси бир қишлоқ бўлиб бораётган экан.
Шу гапларни эшитганда уялдим-эй. Тенгқур, бир вақтлар синфдош бўлган аёлнинг олдида болалик хотираларимни эслаб, ўзим ҳам бола кўринаётгандек, ўнғайсизланиб қолдим. Кийиниб олганимга ҳам ноқулай аҳволга тушдим. Нимамга бунча кеккайдим? Эй, шу замонда саккиз болани туғиб, катта қилиб, ўстиришнинг ўзи бўладими! Эрингни гапирганда, чимирма қошингни, Ҳабиба, у чарчамайдиган одамга ҳайкал қўйиш керак! Зўр инсон экан, мен ўн йилга чидамадим, бу бечора бир умр дош бериб келяпти экан-ку. Ҳа, дарвоқе, саккиз боланинг отаси нимага бечора бўлсин! Ҳабибадек директор хотин билан яшаш ҳам бўёқчининг нилидек осон кечмагандир, ахир. Кейин, ким билади, мени ҳам худо асраб, ҳаётнинг бошқа йўлига бошлаб юборгандир. Ўзига аён. Бўлмаса мен ҳам шунча боланинг ташвишида бир бечора бўлиб юрар эдимми…
Бир оз ундан бундан гаплашган бўлдик. Ҳабиба: “Киринг, бир пиёла чой қилиб берай”, деди. Нима ҳам деб кираман? Бу катта хотинга: ”Эсингиздами, сизни қанчалар яхши кўрганим?” демайман-ку. Десам-да, у ҳам: “Ўлманг-да сиз. Тегаман десам, ўзингиз олишдан қочдингиз-ку”, деб чандиб олса . Ҳазил қилиб айтса ҳам, тагида йилларнинг зили қолган-да.
Аммо-лекин ўзига қарамай қўйибди. Бандаи ожиз худбин-да – шу ўзига қарамагани менга ёқибди. Менгаки қарамагандан кейин, ёнимда ўзининг аҳволини ҳам бир кўриб қўйсин, дебман-да. Шундан кўнглимдаги ўша хол сал безовталанди. Лекин бунинг, бари бир, эт олиб, жуда барваста, бақувват хотин бўлиб кетгани… бунча эмас-да. Ўзи ҳам яшаши керак-ку ҳали. Гирдиғум паҳлавон, ҳурпайиб олган полвон. Бир вақтлардаги инжа нозик Ҳабиба – бу эмас.
Э-э, у Ҳабиба қандоқ эди-я! Қандайлар эди!
Йўлдан учта қатор трейлер учириб ўтди, Эрондан юк ташияптими, ёзувлари арабча, балки афғондан. Эпкини бизга ҳам урилди. Ерда ётган хазонлар дув-в эргашаман деб, атрофга тўзон бўлиб сочилиб қолаверди.
Ҳа, яна бир гап, биз тарафларда қизларнинг кўп исмини бузиб айтадилар: Шафоат – Шапаат, Моҳира – Мойра, Фароғат – Парахат, Раҳматой эса Раматой. Қулоқ ҳам ўрганиб кетган.
Бу директор хотинни ҳам, турган гап, Ҳабба ма-аллим ёки Ҳабба директор дейдилар. У Ҳабибага ҳеч бир ўхшаши йўқ. Агар шунча болани деб қошлиги ҳам қолмаган қошини сал-пал чимириб қўйишини айтмаса. Мен ҳам унинг хотирасидан ўчиб кетганман, ҳозир кўриб эслаб қолди. Ўша вақтлари менга шунча ситам берганини англамагандир ҳам. Бўлмаса, нимага бешинчи курсни битираётганда раъй билдирган? Гап кўп-у, энди ҳозир қизиқ эмас, кераги ҳам йўқ.
Албатта, бу ўша Ҳабиба эмас, бу полвон хотин – Ҳабба. Ҳа энди, бировдан саккиз бола туққан бу хотинни болалигимда ўлгудай яхши кўрганман, деб айтиш ҳам жуда ўнқовсиз. Эшитса, болалари кўзимга кўрсатар, эрининг ҳам ҳурмати бор. Мен бу хотинни севмаганман, биродарлар, умрим баҳорида бир қизни яхши кўргандирман, лекин буни эмас, хаёлимдаги истиғноли Ҳабибани.
Ҳа, у тугмачагул эди. Ҳозир… э-э, гулхайрини биласиз-а? Сувсиз уват-адирларда ўсиб ётади. Чиройли гуллайди, гулбаргларининг тагида тугмача-тугмача қатланган уруғи етилади, олиб қўйлакка ҳам қадаса бўладигандек. Албатта, тугмаликка ярамайди, авайлаб ушламасангиз, кирт этиб синади. Гулхайрининг гули катта-катта оқ, қирмизи, гулгун очилиб кўзни қувонтиради. Орасида доим зарғалдоқ сайрайди, у ҳам шунинг ошиғи, тўйини шунда қилса чиқар, ичи қушлар бозори-да. Лекин кесиб дасталаб, гултувакка солиб бўлмайди. Танаси узун, бутунича сертук, туки қўлга кириб қичитади. Гулхайри эркин, хоҳлаган жойидан чиқиб, ўзича гуллаб турадиган ёввойи дала гули-да. Лекин гуллари ниҳоятда кўркли, айниқса узоқроқдан қарасангиз.
Авзоидан бу ҳаво бир ёғин олиб келади.
Ўтган уловларнинг эпкинида хазон чинқиряпти.
Бу хотинни яна неча йиллар кўрмай кетаман, худо ҳамманинг ҳам раҳмимни еган бўлсин.
Ҳе-э, билмайсиз-да, у Ҳабиба қандай бўлган!..

Ahmad A’zam
TUGMACHAGUL

Meni mast qiladi qirq yil naridan
Kitobing qatiga qistirilgan gul…
Muhammad Rahmon

Uni koʻrdim. Bekatda, yoʻq, bekatning orqasidagi doʻkon oldida. Doʻkonning u yogʻida AYoQSh boʻlar edi, benzin olay deb toʻxtasam, buzilib ketibdi, mashinamga qaytib endi oʻtiraman deganimda u chiqib qoldi. Avvaliga nimasidir koʻzimga issiq bosildi, nimasidir qadrdon, keyin menga bir qarab, qoshini sal chimirgan edi, shu zamoni tanidim. Ha, oʻsha eski qoshlardan ham nimadir qolgan. Aytgancha, soʻgʻin bildim, suvogʻi marmar uvoq shu doʻkon ham oʻziniki ekan. Xaridor yoʻq, ichkarida ziqlanib, havo olay deb chiqqanda men borib qolibman. Toʻgʻri kelganini! Boʻlmasa, kim biladi, yana qancha koʻrishmas edik. Koʻrsam deb yurganimga koʻp yillar boʻlib ketgan.
Kuz. Xazonlar yakkam-dukkam erinchoq toʻkilyapti, yerda yotganlari oʻtgan katta yuk mashinalari epkiniga toʻs-toʻpolon koʻtarib ergashadi. Havo burqib turibdi-yu, uncha sovuq emas, izgʻirini yoʻq, ammo doʻkon ichi izgʻorroq shekilli, u katta-katta angor gulli, qalin jun kamzul kiyib, ustidan beliga tivit roʻmol ham boylab, hurpayib olgan. Xuddi polvonlarga oʻxshab. Oʻzi ham polvondek xotin boʻlib ketibdi. Ha endi, shuncha yil qizligicha turmaydi-ku. Lekin uning oldida yoshligimni tuydim: yelkam hali choʻkmagan, egnimda shinam kostyum, mashinada shuncha yoʻl bosib kelayotganimga qaramay, dazmoli oʻlmagan, hozirgina doʻkondan olib kiyilgandek, albatta, chiroyli galstuk. Sal oliftaligim ham bor, tanlab kiyaman. Oʻrtasidan katta yoʻl kesgan bir qishloq, hurpayib turgan bu ayol oldida yoshimga nisbatan ancha yosh koʻrinaman. Uning qizligidan oʻsha eski qoshi, ha, keyin, odamga qaramay kuydiradigan koʻzi qolibdi. Tavba, ka-atta xotin-ey, oʻziga sal-pal qaramagan ekan-da, a?
Ilgari qanday yosh edi, qanday edi-ya Habiba! Oʻzining asli qandayligi xotiramda uncha emas, lekin oʻylarim, surgan xayollarimda juda nozik, yoʻq-yoʻq, ozgʻin emas, nafis-nozik, sal qattiq gapga ham egilib ketadigan xivichga oʻxshar edi. Keyin, qargʻashoyi koʻylak, zangori kamzulchada, yuzini tirsagi bilan yopib yigʻlab qolgani haligacha koʻz oldimda: birinchi sinfda, nimadir darsmi, badantarbiyamidi, ishqilib, qoʻl ushlashib davra qurib turgan edik, bir vaqti qarasak, yigʻlayapti. Qoʻl koʻtarib javob soʻray desa, ikki qoʻlidan ham Mahkam bilan Avaz qattiq ushlab, bilmagan-da, qoʻyvormagan. Tovush chiqarib soʻrashga iymangan, oxiri, noiloj, uyatdan izillab yigʻlashga tushgan. Nafisa muallim – boshlangʻich sinf oʻqituvchimiz, juda mehribon tatar kampir, uning boshini silab ovutdi, oʻpib qoʻydi, keyin Bahorni ham qoʻshib, uyiga javob berib yubordi. Mahkam bilan Avazni esa: “Unga emas, sizlarga ayb. Qiz bechorani qiynab qoʻyibsizlar”, deb koyidi. Oʻshanda bolalarga qoʻshilib kulmagan boʻlsam kerak, chunki juda ichim achigan.
Habiba oʻshandan beri koʻz oldimda yomgʻir tagida qolgan tugmachagul boʻlib koʻrinadi. Asli oʻzi tugmachagul nimaligini bilmayman, koʻrmaganman ham, lekin Habiba desam, koʻz oldimga tugmachagul boʻlib kelaveradi. Yomgʻir tagida qolgan. Albatta, oʻsha yigʻlagani ham qoʻshilib.
Unda Habiba bilan gaplashar edik.
Keyin… toʻqqiz yil gapirishmadik. Ikkinchi sinfdan, har kuni birga dars oʻqib, bir-birimizni koʻrib, bari bir, mutloq gaplashmay ketganmiz. Avvaliga, bolalik, urishli edik, kattarib, sinfdan sinfga koʻchgan sa-yin urishligimiz past sinflarning hammasiga afsona boʻlib, endi yarashsak, bu ham yangi bir gapga aylanar edi. Lekin u, qasam ichgandek, qattiq turib oldi. Men, eh-he, bola boshimda nima jabrlar tortmadim! Qanday axir, mendan boshqa hamma bilan inoq, salom-alik qiladi, soʻrashadi, lekin goʻyo meni tanimaydi, meni koʻrmaydi, unga yoʻqman. Qanchalar urinmadim, nima yoʻllar axtarmadim, bahonalar oʻylab topdim – barchasi befoyda. Tilimizga muhr bosilgan-qolgan.
Maktabni shunday bitirdik, birga universitetga ham kirdik. Shanba kuni tushdan keyin qishloqqa, yakshanba kuni shu vaqtlari yana shaharga qaytishda bekatlarda duch boʻlib, boshni irgʻab qoʻyadigandek boʻldik. Nihoyat! Balki, bilmadim, endi bola boʻlmadik, har hafta koʻz-koʻzga tushadi, yana ham urishli yurish erish tuyulgandir, sal yumshaganga oʻxshar edi. Shunda ham faqat men luqma tashlayman, u bir-ikki ogʻiz soʻz qotsa-qotadi, bu ham zoʻrgʻa hushiga kelsa: “Ha, qalay, oʻqishlar?” – “Ha, endi, matematika-da”. – “Bizda ham bosh qashlashga qoʻl tegmayapti”. Birdan gap tugab qoladi, uning qoshiga tuguncha tushadi, meni birov koʻkragimdan kuch bilan itarib tashlaydi. Buni ham aniq eslolmayman, balki shunday gaplashamiz deb tasavvur qilgandirman. Uni shu qadar koʻp oʻylar edimki, hozir xotiramda rost bilan xayol aralashib ketgan. Keyin, toʻqqiz yil gaplashmagandan keyin nima gap ham qoladi oʻzi?
U matfakka kirgan, men esa – filfakka. Ular bosh korpusda oʻqiydi, biz xiyobonning bu chekkasi, bir chaqirimcha berida. Oldiga borib yurdim. Oʻylasam boʻldi, oyogʻim oʻz-oʻzidan oʻsha yoqqa tortadi. Darsi boshqa auditoriyaga koʻchsa, dolonda, tugasa, yoʻlkada turib kutaman, u menga uzoqdan bir chimiriladiyu keyin koʻrmaslikka olib, boshini egib yonimdan oʻtib ketaveradi. Koʻzimni uzmayman, yuzi injilib, yonidagi kursdosh dugonasiga tez-tez gapirganidan, qaramasa ham koʻrib kelayotganini, oldiga borsam, atay indamay oʻtib ketishini bilib, ichim tutab qaytaveraman. Ba’zan shuursiz bir ilinj bilan ergashaman. U bosh korpusdan chiqib, toʻrtinchi trolleybusni kutadi. Men ham shu bekatda, oramiz bir qadam, ammo ikkita begonamiz, goʻyo u meni tanimaydi, men uni. Boʻlmasa, kecha qishloqda bekatga chiqqanda salom bersam, boshini qimirlatgandek boʻluvdi. Shunga umid bilan kelgan edim. Ikki ogʻiz gaplashsa nima qiladi, a? Oʻzi qiynalmaydimi, a, bitta odamni shuncha azobga qoʻyganidan? Hech boʻlmasa, nimaga orqamdan ergashasan, tinch qoʻyasanmi-yoʻqmi, deb jerkib tashla. Yoʻ-oʻq, jim. Ipsiz bogʻlab qoʻygan. Turaveramiz. Nihoyat, trolleybus koʻrinadi, uniki, faqat unga keladi, ichi toʻla odam, lekin chiqishga mening haqqim yoʻq!
Shuncha yigitu qiz bemalol gaplashib yuribdi, avtobusu trolleybuslarda birga oʻtiradi, gurung quradi, hazillashadi, sharaqlab kulishadi; birov birovni yeb qoʻygani yo opqochib ketayotgani yoʻq-ku! Oʻzim ham kursdoshlarim orasida shundayman, qizlar men bilan ochilib-sochiladi. Bir-ikkita shaddodlari bor, oʻtkizib ham qoʻyadi. “Universitetni bitirsangiz, meni olasiz-a?”, deydi, masalan, Saodat; “Menga yetib oling, “uch”ingiz bor”, deyman; “Voy, noz qilishlarini! Avval tosh-posh koʻtarib, sal chiniqing, shu holingizda kim ham tegar edi”, deydi qiz tushmagur. “Men, men tegaman”, deb hazilga qoʻshiladi Gulandom. Saodat darrov uning gapini qaytaradi: “Bu sizdan ikki yosh kichkina, toʻgʻri kelmaydi. Meni oladi”, deydi. “Oʻzim koʻtarib katta qilib olaman”, deydi Gulandom. “Chimildiqda kuchi yetmay, dumalab tushadi”, deb yana tegishadi Saodat, xuddi meni unga bergisi yoʻqdek. Qizarib qolaman, “Boʻyim hali ham oʻsib qoldi-ku”, deyman boshqa gap topa olmay. Saodat sakrab turib, meni ham oʻtirgani qoʻymaydi. Boʻyini boʻyimga oʻlchab, keyin boshini yelkamga qoʻyadi-da: “Toʻgʻri-ey, uylanadigan boʻpqopti”, deydi. Bunaqa gaplarni jiddiy olmayman-u, lekin qizlarga yaqinlashib borayotganimni bilaman.
Domla kirguncha besh-olti daqiqani kulishib oʻtkazamiz. Bular qanday ajoyib, zerikmaymiz. Birga dars qilamiz, shahar aylangani chiqamiz, kinoga tushamiz, muzqaymoq yeymiz, xullas, oʻyin-kulgi, hazil-huzul. Bir-ikkitasi bilan ma’ruzalarda koʻz urishtirib oʻtiraman. Bu ham qiziq: hozirgina tanaffusda gaplashib turgan edik, endi nimaga hali tanishmagandek koʻz ostidan qarayman, yana koʻnglimda bir nimalar uygʻonadi – oʻzim hayron. Boya toʻgʻri koʻngilda gap tashlagan ular ham shirin suziladi. Koʻngil sirlarini menga ochadigan qizlar ham bor. Ha, maktabdan sevishib keladi, oshigʻi boshqa fakultetda. Oʻgʻiloy deganimizning yigiti esa Toshkentda. U paytlari qoʻl telefoni degan narsalar yoʻq, boshqa shahar bilan faqat “peregovorniy punkt” orqali gaplashiladi. Oʻgʻiloy yarim kechalari Sobiti bilan gaplashgani meni qoʻriqchi qilib olib ketadi. Yoʻlda koʻrganlar yigiti deb oʻylasin deb, qoʻltigʻimdan qoʻyib yubormaydi, borgunimizcha ham, kelgunimizcha ham Sobitining gapi, koʻngli ranjisa, koʻzyoshini menga toʻkadi. Begona yigitning dardi yuki yelkamga tushgani ancha malol keladi, lekin shunday qizlar menga suyangani, ularning koʻngil doʻstiga aylanganim yoqadi ham. Qizlarimiz bilan shundayman. Lekin nimaga Habiba bunaqa aks? Xuddi yovvoyidek. Muomalasi nimaga faqat menga shunday? Biron joyim aybmi? Shuncha tegishganimiz bilan Saodat tegadiganu men oladigan boʻlib, shappa yopishmayapman-ku. Shundayman-u, oʻzim uncha beta’sir emasman: Saodat chiroyli, koʻkraklari toʻla, beli esa ingichka, odamning quchoqlagisi keladi, lekin Habiba qoʻymaydi, oʻrtada turib oladi. Oʻgʻiloy Sobitidan xafa boʻlib yigʻlaganida ichim achib, koʻzyoshini artib, yuzini silab qoʻyishni istayman juda, ammo yana Habiba, yonimdan ketmaydi, oʻzi tomonga tortaveradi. Habibaning oʻzi oldida ham koʻkragimni toʻ-oʻldirib, bemalol nafas olgim keladi, axir. Gapimga javob bersin, yoʻq, desin mayli, roziman. Axir, oʻn yil birga oʻqidik. Dim-dim oʻynashimizni naridan koʻrib turganlar meni nima deb oʻylaydi? Keyin shunchaki undan-bundan, bogʻdan-togʻdan gaplashib yuraversin, menga yetadi shu. Lekin shu ham yoʻq! Sitam, sitam! Boʻgʻilib, uh-uh, boʻgʻriqib ketaman.
Shanba kunlari darsdan chiqa avtobus bekatiga chopamiz. Oxirgi reysi soat uch-toʻrtlarga qoʻyilgan oʻttiz oltinchi avtobus. Qishloqdan oʻqiydiganning hammasi qaytadi. Yana ertalab kelib, bozorini qilib, endi uyiga oshiqayotganlar ham tumonat. Hafta boʻyi zoriqib kutganman: Habiba ham albatta keladi.
Lekin odam! Boʻl-ha-boʻl, itar-itar! Qolib ketmasam deb yurak taka-puka. Shuncha olomon “Pazik” degan choqqina avtobusga qanday sigʻadi deysizmi? Lekin sigʻadi-ey, bitta ham odam qolmaydi, “bezrazmerniy”. Ammo ichida qiyomat – ayolu erkak, yigitu qiz bir-biriga qapishib ketgan, qaynagan, qiy-chuv: “Beting qursin, nariroq tur!” – “Atay qilyapmanmi? Orqamdan itarishyapti-da.” – “Hay, insof bormi, insof?!” – “Uyga ham shunaqa bigiz oʻkcha kiyib boradimi? Oyoqni teshib yubordingiz-ku!” – “Hay-hay, bir kunga hoʻkiz oʻlmas, ikki kunga egasi bermas. Koʻngil keng boʻlsi-in.” – “Diplomni hoʻkiz deb bermaydi.” – “E-e, haydang! Rezinka emas, avtobus-ku bu.” – “Voy, chakkimni ezding.” – “Sotolmaganingizni tashlab kelmaysizmi, xola? Nima qilasiz suvini shoʻrgʻalatib?” – “E, ertaga nimani sotaman? Men ham pulga olganman buni.” – “Achib qolmaydimi? Nimaga yelkam hoʻl desam, chakkingizdan ekan-da.” – “Shanba kuni ham chakki sotadi-ey!” – “Bosma-ey! Bolalarimni sen boqib berasanmi?”. Bor alam chakkidan olinadi, bir muddat chakkifurush Anzirat xola yanilib, nihoyat avtobus biqinini doʻmpaytirib joyidan jiladi, yana toʻxtaydi, haydovchining oʻzi tushib, osilib qolganlarni ichkariga itaradi, suril-surildan keyin eshikning buklamasi chala rostlanib, avtobus yana yuradi, shu bilan chuvvos bosiladi. Bir oz havo kiradi, avtobusning ichi ham sal kengaygandek. Baqir-chaqirni shu odamlar qildimi-ey, deb ajablanasan. Hali sur-ho-surilda zoʻrligini koʻrsatgan shovvozlar endi yuzini burib oladi. Bir xil yigitlarning esa koʻzi chiroyli-chiroyli qizlarning chehrasiga yopishib qolgan. Gapirmaydi ham, nigohini ham uzmaydi. Boya chiqolmay qolish vahimasi qizlarga qarashga qoʻymagan. Qizlar ham buni tushunadi, shuning uchun hech biri hamqishloq yo oshiq yigitiga, menga qarashmading-ku, deb ta’na qilmaydi. Habiba albatta boshqa eshikdan chiqqan, u men bor eshikka yoʻlamaydi. Bemalol turib oldimi ekan deb izlanaman.
Avtobus oxirgi manziligacha yoʻlovchilarni gala-gala toʻkib boradi. Yakshanba kuni xuddi shu tartibda terib keladi. Oltita qishloqdan odam olib, ichi toʻla, bizning bekatda toʻxtashi muammo, lekin keyin boshqa ulov yoʻq, qoidasi ham shunaqa, toʻxtaydi. Hozirgina hazil-huzul qilib turganlar birdan begonalashib, avtobusga tashlanadi. Yana itar-itar, “Ozgina suriling!” – “E-e, muncha! Qayoqqa tiqilasizlar?” – “Ha, tomiga chiqaylikmi? Sal siljinglar!” – “Odamlar faqat oʻzini oʻylaydi-ey. Nimaga bunaqa, a?” – “Oʻzi joylashib olgan-da, gapini qarang: chiqma, emish!” – “E-e, chakki sotgani emas, oʻqishga boryapmiz-ku”. – “Muncha joniqasizlar? Boshqasi kelib qolar”. Agar oldin chiqib, oʻtirib olgan boʻlsangiz, tomoshasi zoʻr.
Shunaqa. Avtobusga tashlangan achavotda, – oʻzing uchun oʻl, yetim, – men ham Habibani koʻrmay qoʻyaman. Qoʻlidagi yuki kichkina, oʻzi amallab ilinadi. Bu ham oxirgi reys. Aytdim-ku, qizu yigit – hech birovi dar qolmaydi. Yana yoʻl boʻyi qarasam ham, qaramasam ham koʻngil koʻzim unda. U boshini burib oladi, men tomonga koʻz ham tashlamaydi. Shu avtobusda, oʻzi bilan birga ketayotganimni sezib turganini koʻrib, boshqa qizlarni koʻrmayman, tirishaman, menga havo yetmaydi.
Boshqa choram yoʻq, uning diydori faqat shu vagʻir-vugʻur, tiqilinch oʻttiz oltinchida! Qishloq bilan shahar oraligʻi esa atigi bir soatcha yoʻl. Oʻrtamizni boshqa odamlar toʻsib olgan.
Shahardan kelishda oʻntadan oshiqroq talaba tushamiz. Hamma uy-uyiga tarqaladi. Shunchaning orasida unga qanday gapiraman? Bahona qilay desam, koʻtarishadigan narsasi yoʻq. Bitta qishloqda bir-birimizdan shunchalar uzoqmizki! Tovushimni chiqarmay dodlab yuraman.
Bu yiliga chidamadim. “Qor yogʻar pagʻa-pagʻa” – ochiq yoqamdan koʻkragimga muzdek tegib erigani esimda. Qizib, yonib ketgan ekanman. Yoʻ-oʻq, egnim qalin emas, aksincha, nimdoshgina. Bilasiz, u paytlari biz qalin ichkiyim nimaligini bilmas, tizza boʻyi qorda ham bitta koʻylakning ustidan kostyum-shim, yupqa qatirloq yomgʻirpoʻshda hu-hulab yuraverar edik. Boshda hech narsa yoʻq, doʻkonlarda, topilsa, faqat oddiy askar kiyadigan qoʻsqi telpak, uni kiygani uyalamiz, shaharda koʻrgazma oynasiga gardishi qozondek kepka osib qoʻyiladigan tikish ustaxonalari ancha, lekin bunaqasini faqat armani bilan juhud, keyin bezorilar kiyadi deb, biz olmaymiz. Zamharirda sochimiz tikrayib, burun koʻkarib, soʻrrayadi. Darsga kirayotganda sochning qorini silkib tushirish ham bir martaba. Qiziq, sovuq oʻtmaydi, shamollash yo bizni, yo biz uni pisandga ilmaymiz. Yotoqxona faqat boshqa viloyatlik talabalarga beriladi, tumanlardan kelganlar, qizlar sal istisno, hammasi koʻrpakoʻtardi ijarador. E-e tavba, pechkada gazeta yoqsa ham uy isiydimi? Lekin misoli isigandek, qoʻlni kuhlab, junjib dars qilib oʻtiraveramiz, faqat oyoq muzlaydi. Yotishda koʻrpaning ichiga kirib olsak, marra bizniki – bari bir, tong otadi!
Shunday kunlarning birida, havodan ham yuragim siqilgan, juda boʻlmay ketdi, shasht bilan Habibaning oldiga joʻnadim. Bosh korpusning oldida darsdan chiqishini besabr poylaganda aylanib qor yogʻayotganini sezmabman ham. Toʻrtinchi trolleybusni hamishagidek indamay birga kutdik. Oldiga borib, turib oldim, qarashga yuragim dov bermaydi. Undan sado yoʻq. Xuddi koʻngli-poʻngli yoʻq jonsiz bir narsa, qaqqayib turibman. “Ey, xira, muncha ilakishding, yoʻqol nari!” desa ham goʻrga edi, ishqilib, tovushini eshitsam.
Yoʻq, bu yurish boʻlmaydi, odamman-ku men ham, axir! Aytaman, aynan shu trolleybusida aytaman! Hamma chiqadi, menga ham mumkin, direktor otasining moli emas bu. Bola boshimdan hasrat, roʻshnolik koʻrmayman! Kunduzi ichimga yutgan dardlarim kechalar qorongʻusida xayol boʻlib otilib chiqadi: Habiba bilan gaplashaman! – Habiba ham ochilib soʻz ochadi, shungacha oʻzi qiynalib yurgan! – Tarasha qotgan koʻnglimning tirishlari yoyiladi, tortgan azob-larimning bahridan oʻtib, uni kechiraman! – Ikkalamiz qoʻl ushlashib, shirin suhbatlar quramiz, keyin qahraton qish ekaniga qaramay, qishlogʻimizning qiygʻoch gullagan bogʻlarida quvlashmachoq oʻynaymiz, yetib olib, uni tutaman, nima qilishni bilmay, yana qoʻyib yuboraman, alla-pallagacha quvlayman, shu quvlab-quvlab uyquga ketib qolaman. Ertalab darsga borsam, yarim oqshomgacha men bilan suhbatlashgan Habiba yana talqon yutgan boʻladi, unga qarab oʻzim ham gung, lekin ichim toʻla ingroq. Ingroq koʻkragimga qamalib qolgan.
Onda-sonda ha-hu deb qoʻyganimizni aytmasa, talabaligimizda ham ahvol oʻshanday. Odamlar orasida sal-pal gʻudinglashgandek boʻlamiz, ikkalamiz baqamti qolsak, qoshini bir chimiradi, dunyoni qorongʻi bosadi jimligidan.
Mayli, maktab, kichkina ekanmiz, endi qishloqdan chiqib, ulgʻayganimizdan keyin ham nimasi bu? Or qiladigan joyim qolmadi shekilli. Xoʻ-oʻp, maktabda boʻyim uchun safning oxirrogʻidan joy tegardi, oʻninchi sinfgacha ham oʻsmadim, yuzlarim ajin, ha, koʻrimsizroq, undan ham toʻgʻrisi, koʻrimsiz edim. Lekin nimaga? Kasal emas, ishlab charchamas, yeb toʻymas edim, nimaga turshakdek mujmayib yurganman? Dardim ichimga urib ketgan, ha, kichkina boshimga katta yuk tushgan. Mudom musibat ostida qolib ketganman.
Oʻn yil, yoʻq, jami tarix oʻn bir yil ekan. Bulungʻurda choʻmilib, keyin arava gʻildiragi iylagan tizza boʻyi bilq-bilq tuproqqa koʻmilib yotganimizda kim kimni olishidan boshlangan. Uncha eslolmayman, shu yoshda tursi kiyarmidik yo toʻyib choʻmilib chiqib oftobga toblanganda, uyat joylarimizga tuproq tortib olar edikmi, ishqilib, oʻsha kichkinaligimda Habibani deganman. Bu gap, albatta, yotmagan, unga ham yetgan.
Birinchi sinfda, yaxshi, qalin edik, hali oʻqishni uncha yaxshi bilmasak-da, Habiba menga “Mening toʻrt oyoqli doʻstlarim” degan rasmli kitobini bergan. Oramizni Razzoq buzmoqchi boʻldi. Bir kuni u bilan Habibaning ustida aytishib qoldim. U Habibani olishimni bilsa ham, “Habibani men olaman”, dedi. “Men oldin aytganman. Habiba meniki”, dedim. Razzoq meni urmoqchi boʻlgan edi, Vafoqul yonimni oldi, “Men ham sen bilan urishaman”, dedi. “E-e, jinni, hamsoyamiz-ku”, dedi Razzoq. “Hamsoyamiz, lekin bunga joʻraman”, dedi Vafoqul. Razzoq mendan, Vafoqul Razzoqdan kuchliroq edi. Razzoq: “Koʻrasan – bari bir, men olaman”, dedi, lekin oʻzini sal nari tortdi. “Olmaysan. Habibani Akbar olaman, deb oldin aytgan”, dedi Vafoqul. “Otasi – amakim, buningga bermaydi, menga beradi”, deb turib oldi Razzoq. “Yoʻq! – dedi Vafoqul qat’iy qilib. – Oldin aytgani uchun, bari bir, Akbar oladi. Nomardlik qilolmaysan”. Razzoq menga: “Hali qarab tur, koʻzingga koʻrsataman!” deb ketib qoldi.
Keyin ancha oʻylab yurdim, Razzoq nimani koʻrsatar ekan deb. Biron shumligi bor uning. Yo poylab yurib, ketimga bigiz tiqib olarmikan?
Muxlisa opaning toʻyida Samad aka kuyovning ketiga bigiz tiqib olgani rosa gap boʻlgan. Keyin biz kichkinalarga doʻq urish boʻlib oʻtgan. Urishib qolsak, “Qarab tur, ketingga bigiz tiqib olmasammi!” deb qoʻrqitar edik. Avaz deganimiz hatto bozor kuni etikdoʻzdan bigiz oʻgʻirlab olgan, uchini ninadek oʻtkirlagan, endi sal gapga oʻqtalaverib balo boʻlgan edi.
Samad aka labida mayizdek dona xoli bor Muxlisa opani olaman deb yurgan ekan, oʻziga aytmaganmi yo aytsa ham, Muxlisa opa unga tegmayman, deganmi, bizlar bilmaymiz, ishqilib, Muxlisa opani Paxtazovut degan joyga uzatib yuborishdi. Kuyovjoʻralar kelinning uyiga kirayotganda, kuyov ostonaga toʻshalgan poyandozni endi bosaman deb, tegradagi yigitlar tort-a-tortga shay talotoʻpda zinkayib yaqin borgan Samad aka kuyovning dumbasiga gʻirtillatib bigiz tiqqan. Kuyov vuy-vuylab oʻzini ichkariga urgan. Toʻy buzilishiga sal qolgan. Kuyov bir haftacha oqsab yurib, keyin tuzalgan, lekin toʻyning ertasi kuni ancha mazasi qochib, anavi ishini qilolmagan deyishadi. Bu shumlik kimdan chiqqanini toʻs-toʻpolonda hech kim koʻrmagan, koʻrganlar aytmaydi ham, hu keyinroq, Muxlisa opaning qoʻldan ketgani alamiga Samad akaning oʻzi: “Hammasidan ham xoli xor ketdi-da. Lekin men ham qarab turmadim, bopladim”, deb maqtangan. Muxlisa opaning xoli oʻzi bilan ketgan-ku, nimaga xor boʻladi, bunga aqlimiz yetmaydi.
Habibaning xoli yoʻq, lekin boʻladigan toʻyimizda, toʻyimiz muqarrar, albatta, Razzoq menga bigiz tiqib olsa ham tovushimni chiqarmayman. Oʻtkir bigizdan uchi kurt bigiz yirib-yirtib yomon kirishini koʻp gapiramiz, men bunisiga ham chidayman. Ishqilib, Habiba menga tegsa bas! Faqat ketimga shimimning ichidan tunukami, faner taxtami kesib qoʻyib olaman, Razzoqning bigizi oʻtmaydi. Lekin Razzoq bigizdan battar yomonlikni oʻylagan ekan. Tinchgina dars oʻtayotgan edik, hech bir aloqasi yoʻq joyda “Maylimi?”, deb qoʻlini koʻtardi. Nafisa muallim gapidan toʻxtab: “Ha, tashqariga chiqasanmi? Mayli, lekin tez qayt”, deb ruxsat berdi. Razzoq esa toʻrsayib turdi-da, keyin birdan, tomdan tarasha tushgandek: “Akbar Habibani olaman, dedi”, desa! Ha, paq etib shu gapni qoʻ-oʻyib yubordi xonasallot. Keyin yana bezrayib turaverdi. Hamma jim boʻlib qoldi. Men qoʻrquvdan tosh qotdim. Nafisa muallim esa Razzoqqa: “Ha, boʻpti, oʻtir”, dedi-da, darsni beparvo gapirib kelib, yonimda toʻxtadi, boshimga qoʻlini qoʻydi, qulogʻimga egilib: “Joʻraev senga qizi tugul, b…ni ham bermaydi”, deb shivirladi-da, hech gap boʻlmagandek oʻtib ketaverdi. Birdan boʻynimni qisib qolibman. Yomon uyaldim. Habiba tomonga qarashga yurak ham yoʻq.
Bu darsda Razzoqqa: “Oʻl, shimpanze! Koʻrasan hali!”, deb poʻpisa qildim. “Ma-allim, qarang, nima deyapti”, deb zorlandi Razzoq. “Sen uni orangutang, de, – dedi Xatira opa. – Shunda ikkoving ham maymun boʻlasan”. “Mayli – men orangutang, sen shimpanze – jazosiga orqang qizil”, deb Razzoqni mayna qildim. Habiba bergan kitobda shimpanzening rasmini koʻrganman-da. Razzoq yana bezraydi, gap topolmadi, u shimpanze qanaqa maymunligini ham bilmaydi. Lekin oʻzimning yuragim taka-puka. Endi darsdan keyin katta tanaffus. Habibaning otasi – direktorimiz Joʻraevning kim qanaqa maymun ekani bilan ishi yoʻq. Unga maymun – oʻzim. Katta tanaffus kelsa, lineykani oʻzi oʻtkazib, menga: “Qani, maymunboy. Oldinga bir qadam chiqing-chi”, deydi. Uv-v, ana, keyin boshlanadi: “Manavi bola, hali oʻzi mishigʻini artolmaydi, lekin Joʻraeva Habibani olaman depti. Men qizimni shunaqa ogʻzi buzuq mishiqiga beramanmi? Aslo! Uyat, sharmandalik. Hayf bunga!” Direktorimiz shunaqa gaplarni koʻp gapiradi, bir narsani tutib olsa, qoʻymaydi. Bir marta Avaz bilan Razzoq yongʻoq oʻynayotgan, men bir chekkada qiziqib qarab turgan edim, shuni koʻrgan ekan, kolxoz radiouzelidan menga toʻnkab gapirgan, “Eshonning oʻgʻli qimor oʻynayapti-ey, qimorvoz boʻlib ketibdi!”, deb. Bunga eshonning oʻgʻli ekanimning nima aloqasi bor? Keyin Razzoq ham eshonbobolardan, nimaga uni aytmaydi? Yana bir marta ramazonga chiqishimizni poylagan ekan, “hofiz”imiz Vafoqul edi, men, Avaz, Mahkam, yana birov, joʻrlik qilganmiz. Ha, endi bu ham bir oʻyin edi-da, yo esa cholu kampir saksonga chiqqan Shodiqul bobo bilan yetmishdan oshgan Safiya momoning darvozasiga borib: “Xudoyim qoʻchqorday oʻgʻil bersin beshigingizga!” deb baqiramizmi? Momo ham zoʻr ekan, “Ha, iloyo, aytganlaring kelsin! Faqat chuvur-chuvurni nariroqda qilinglar, bobongiz pinakka ketgan edi”, deb toʻrtta besh tiyinlik tanga chiqarib bergan. Oʻsha kuni zavqimiz kelib yarim oqshomgacha ramazon aytganmiz. Lekin ertasi kuni Joʻraev ashulaxonligimizni faqat mening burnimdan chiqargan. Lineyka oʻtkazib, “Qani Abdullaev, oldinga chiq”, dedi. Men chiqdim. Bitta men, boshqalarni tilga ham olmadi. “Mana, tanib olinglar – tilanchi! Eshonning oʻgʻli eshikma-eshik gadoychilik qilib yuribdi. Hammang koʻr gadoyni! Hayf shuncha tarbiya! Uyat, sharmandalik! Yana “a’lo”chi oʻquvchi emish.” – Joʻraevning husumati bor, boʻlmasa, nimaga faqat menga yopishib oladi? Haligi Habiba haqidagi gapimni eshitgan boʻlsa kerak deyman. Ishqilib, topib olgani men-da.
Habibaning shuncha azob bergani yetmaganday, otasining ham kun bermagani. Lekin bu gaplar keyin boʻlgan. Esimga tushib qoldi-da, shunga aytyapman.
Hammasi Razzoqning sotqinligidan boshlandi-da oʻzi. Oʻshanda direktorimiz albatta haydaydi deb ishonganman. Lineykada oldinga chiqarib: “Oramizda bunaqa tarbiyasiz bolalarga oʻrin yoʻq” deydi, vassalom! Shu yerning oʻzida, maktab hovlisida jildimni qoʻltigʻimga qistirishadi, boshim egik, koʻzimda yosh, sinfimga qaytib kirmay, uyga ketaman. Sinfdoshlarimdan ayrilaman, Habibani endi koʻrmayman, men – yomon bolani boshqa qishloqlardagi maktablarga ham olmaydilar, boshimni olib Mirzachoʻl degan boʻrilari koʻp, shogʻollari ham bolalarga teginadigan, ajinalari tiqilib yotgan ovloq choʻllarga uloqib ketaman. Keyin, albatta, Habiba meni soʻroqlaydi, izlattiradi, lekin kech, men qaytib kelmayman. Oʻsha yoqda maktab direktori, yoʻq, undan ham zoʻr – kolxoz raisining juda chiroyli qizi, meni ol, meni ol, deb orqamdan ergashib yuradi. Habibani deb kuyib-kuyib, oxiri, alamiga kolxoz raisining oʻsha juda chiroyli qizini olaman. E, ha, qishloqqa kelmasak boʻlmas ekan, kelamiz: oʻsha juda chiroyli qizni olganimni Habiba koʻrsin-da. Birga kelamiz, “Pobeda”da, oʻzim haydayman. Shaftoli rangida, yap-yangi. Yakshanba kuni bozorga tushamiz. Qosim naloʻgchi oʻtiradigan darvozaning toʻgʻrisiga “Pobeda”ni qoʻyib qoʻyib, qoʻl ushlashib bozor aylanamiz. Juda chiroyli qiz yelkamga suyangan, men, chap qoʻlim uning belida, kinoda koʻrganman-da shunaqa yurganlarni, oʻng qoʻlim bilan choʻntagimdan beli sinmagan yangi bir soʻmlikni chiqarib, Karomat xolaga uzataman. Karomat xola menda shuncha pul borligiga esi ogʻib qaraydi. E-e, yoʻq, bir soʻmlikka qoyil qolishi uncha toʻgʻri emas, uch soʻmlik, yaxshisi, besh soʻmlik boʻlsin. Oʻn soʻmlik yana ham zoʻr-u, lekin oʻzimniki ekaniga ishonmaydi, otasining pulidan oʻgʻirlagan deb oʻylaydi. Men indamay ikkita barmogʻimni ayri qilaman: ikki stakan, oʻn tiyinlik qilib! Karomat xola choʻntagimizga toʻ-oʻldirib bir stakandan solib qoʻyadi. Lekin qaytimiga puli yetmaydi. Men, mayli, qoʻyavering, sizga sovgʻa, deb qoʻl siltayman. Karomat xola: “Iloyo, tuproq olsang, oltin boʻlsin!” deb duo qiladi. Oʻylab qolaman: besh soʻmning qaytimi koʻp, ha, nihoyatda koʻp qoladi, shuncha pulni bitta kampirni hayron qilishga ketkizgandan koʻra, oʻzimda turgani yaxshi, oʻsha beli sinmagan bir soʻmlikni choʻzganim ma’qul. Endi qaytimiga ichim achiydi-yu, lekin, mayli, bu kelganimda pistasini tekinga berar. Butun bozor bizga mahliyo. Savdo toʻxtab qoladi. Men esa beparvo, hech kimni pisandga ilmayman, pista poʻchoq labimdan pirillab uchaveradi, zoʻr kolxoz raisining juda chiroyli qizi qoʻlimni qoʻyib yubormaydi. Ana shunda Habiba meni koʻrib, shu yerda anqayib turgan Razzoqning betiga tupuradi, “He, oʻl, tiling kesilsin, meni shunday Akbardan ayirding! Ana, qara, uni mendan ham chiroyli qiz oʻziniki qilib olibdi!”, deydi-da, yigʻlab yuboradi.

Habibaning izillab yigʻlayotgani koʻz oldimga kelib, oʻzim ham ezilaman. Yoʻq, Mirzachoʻlga ketsam ham, Habibani olaman degan gapimdan qaytmayman, zoʻr kolxoz raisining juda chiroyli qizi boʻladi, albatta, lekin men unga yoʻq deyman. Habiba emas, qaramaganimga endi shu juda chiroyli qiz izillab yigʻlab qoladi. Qishloqqa “Pobeda”ni minib bitta oʻzim kelgan boʻlaman. Bozorda pista chaqib yurganimda Habiba meni koʻrib rosa quvonadi. Keyin: “Mayli edi Akbar meni olsa”, deb Razzoqning betiga tupuradi. Vafoqul joʻram, hamsoyasi boʻlsa ham, Razzoqning koʻkragiga kalla qoʻyib agʻnatadi. Men Vafoqulga xuddi kattalardek: “Boshqa urma. Betiga Habibaning tupurgani yetadi. Hali kichkinamiz-ku, ertaga yarashib, joʻra boʻlib ketamiz”, deyman-da, mardlik qilib unga ham bir stakan pista olib beraman.
Razzoq bilan yana joʻrachilik qilib ketaverdig-u, lekin qoʻl koʻtarib toʻrsayib turgani koʻz oldimdan ketmaydi. Ha, yana, Nafisa muallim oʻshanda boshimga qoʻlini qoʻyib, haligindek uyaltirgan boʻlsa-da, bu gapni direktorimizga aytmagan, shu ham esimda. Keyin, Razzoqning bu pastligi, – oʻgʻil bolaga juda pastlik-da bu, – Habibani butunlay meniki qilib ham qoʻydi. Hammaga eshittirib aytdi-da, yana dars payti.
Bu yili, paxtaga chiqquncha shunday yurdik. Yoz boʻyi Habibani koʻrmasam ham, u meniki edi. Uch oy davomida, qizlar alohida, biz alohida oʻynaganimiz uchunmi yo Habibalarning moli boshqa podaga haydalganigami, qishlogʻimizda uchtami, toʻrttami poda bor edi, bir-birimizga duch kelmaganmiz. Balki oʻyinu choʻmilishlarga chalgʻib, shu oylar esimga kelmagandir, bilmayman.
Ishni Bahor buzdi. Sentyabrda haftami-oʻn kun oʻqimay, paxtaga chiqarishdi. Darsimizni oʻqigandan ke-yin, uyga borib non-pon yeb keldik-da, keyin yana tizilishib, dalaga yoʻl oldik. Fartuqchalarni taqib, egatlarni boʻlib olyapmiz. Albatta, Habibaning yonidaman, menga tushgan egat Bahorning koʻzini oʻynatib yubordi. “Oldin men oldim-ku”, desam ham, “Uzoqdan sendan oldin koʻrib, olaman, deb kelayotgan edim”, deb qoʻymadi. Turgan gap, Habibaning yonidan ketgim yoʻq, “Uzoqdan koʻrib ham aytmaganingdan keyin hisob emas. Endi, mayli, sen bu yogʻimdan tush”, deb murosaga chaqirdim. Bahor: “Ha-a, bilaman, Habibani deb bermayapsan”, dedi. Men, albatta, munkir keldim. “Hech ham-da. Qara, qanday yaxshi ochilgan”, dedim. Bermadim. Bahorning rosa alami keldi. Uncha esimda yoʻq, Mahbuba xolaning oʻzi kelib qoldimi yo terib borib, biz kattalarga qoʻshildikmi, ishqilib, Mahbuba xolaga Bahor: “Akbar qizingiz Habibani onangni… deb soʻkdi”, dedi. Men soʻkmaganman, balki boya egat talashganda, oʻgʻil bolalarga soʻkinish uncha ayb emas edi, ogʻzimdan chiqqandir, lekin Habibani emas, Bahorning oʻzini. Mahbuba xola menga bir qaradi-da: “Ha, ogʻzi yomon bola, soʻkma bunaqa, uyat boʻladi”, dedi. “Soʻkkanim yoʻq. Bahor, egatni bermaganim alamiga, aldayapti”, dedim. Bahor: “Soʻkding! Soʻkding! Shunaqa yomon gap bilan soʻkdi”, deb turib oldi. “Habiba, oʻzing ayt, soʻkmadim, a?”, deb yalindim. Habiba terimdan boshini koʻtarmadi. Bu orada Bahor: “Orqangdan soʻkdi, sen eshitmading”, deb gij-gijlaganmi, ishqilib, bir ogʻiz ham yonimni olmadi. Shu-shu, yoʻq yerdagi tuhmat sabab, urishli boʻlib, Habiba mendan yuz burib ketdi. Toʻqqiz yil, toʻqqiz yil-a!
U paytlari urishib-yarashishimiz juda oson, sababi ham arzimas edi. Gʻijillashib qolganda yoqalashib yo mushtlashib yurmaymiz, “Sen bilan urishdim!” deymiz, u tomon ham “Urishsang urishaver, men ham sen bilan urishdim”, deydi – tamom, gaplashish toʻxtaydi. Kim birinchi ogʻiz ochsa, shu yutqizadi. Lekin birga oʻynaymiz, oʻtga chiqamiz, butkul gaplashmay ketishning iloji yoʻq, oʻrtada birov turadi. Masalan, deylik, Avaz bilan urishliman, unga biron gapni aytishim shart boʻlsa, Vafoqulga: “Anovi manovi ishni qilsin”, deyman, Avaz ham Vafoqul orqali: “Ha, boʻpti, qiladi”, deydi. Agar shu payti oʻrtada birov topilmasa, shu birov Avazning oʻzi boʻladi. Avazga: “Anovi manovini qilsin”, deyman, Avaz ham oʻzim orqali menga: “Boʻpti, eshitdi, qiladi”, deb javob beradi. Urish ham koʻpga bormaydi. Yo chuli-chuli oʻrtaga tushadi, yo oʻzimiz gaplashib ketamiz. Bu ham qiziq. “E-e, boʻldi, yarashamiz”, deymiz. Birovimiz: “Boʻpti, unda sen gapir”, deymiz, unimiz: “Yoʻq, men emas, oʻzing boshla. Urish oʻzingdan boʻldi-ku”, deydi. Xullas, kelishiladi, yarashib ketaveramiz. Ba’zan oʻynab yurganda urishli ekanimizning oʻzi ham esdan chiqib qoladi.
Lekin Habiba akslik qilib turib oldi. Albatta kimlardir oʻrtaga tushgan, busiz boʻlmaydi-ku, lekin Bahorga ishondimi yo olaman deganimni juda qattiq oldimi, shu-shu, gaplashmay qoʻydi. Olaman deganim ham borib-borib, har kuni, har soat koʻrsam ham, koʻrmasam ham uni oʻylab yurishga aylandi. Lekin u orani tamom uzdi. Oʻz ogʻzi bilan: “Akbar, mendan umidingni uz”, desa ham, aytdim-ku, mayli, rozi edim.

Hozir aytishga kulgili, hatto zavqi ham bor, lekin u paytlari, eh-he, kimlar bilan talashmadim, kimlardan qizgʻanmadim. Razzoq, ochiq aytmagani bilan, ziyonchiligini qoʻygani yoʻq. Menga qiziqib, Avaz ham uni bir olmoqchi boʻldi. U bilan ham urishdim. Yana boshqalar chiqdi. Hozir hammasi esimda yoʻq, bittalab sanash ham qiziq emas. Lekin “S.Joʻraev” degan bir shoir paydo boʻlib, ancha kuydirganini unutolmayman. Boshlangʻichni boshqa qishloqda oʻqib, keyin bizga kelgan. Mendan bir sinf yuqori. She’r-lari hatto “Jomboy tongi”da ham bosildi. Vatan, atirgul, oʻrkach-togʻlarni yozar edi-yu, lekin she’rlari, meningcha, maktabimizda Habibadan boshqa qiz yoʻq, albatta, unga atalgan. Shoirdan oʻtaman deb, oʻzim ham yozadigan boʻldim. Kechalari uxlamay she’r toʻqiyman, ajoyib hayajonga choʻmaman: “Bogʻda gullar oʻzgacha, Suvda kumush kulgular. Yuragim bir koʻzgucha, Joʻsh uradi tuygʻular”. Shunday chiroyli yozganimga keyin oʻzim ham hayron. Albatta, bogʻda Habiba yurgani uchun gullar oʻzgacha, suvning oʻzi kulmaydi-ku, Habibaning qotib-qotib kulayotgani koʻz oldimga kelib, kulgisi eshitilib turadi, kulgining kumushligi nima ekanini tushunmasam ham, joʻshib ketaman. ”Jomboy tongi”ga ham yubordim, lekin “obzor”da “urildim”. Juda alam qildi. Tagʻin shu “obzor”da “S.Joʻraev” maqtalib, misol uchun toʻrt qator she’ri keltirilgan! Samandarning familiyasi ham Habibaniki bilan bitta ekanini aytmaysizmi! Keyin men she’rlarimni hech kimga oʻqitmadim, Habibaga, albatta, yetmagan, hayajonlarimni esa shundoq “qalbimga koʻmib” qoʻya qoldim.
Ma’mur degan bir uzoqroq togʻasi bor edi, bizdan uch yosh katta, miqti, tosh koʻtarib chiniqqan, polvon yigit, tagʻin deng, nay yasab, puflashni ham oʻrganib olgan. Nayni-ku yasash oson: quruq karrakni kesib, choʻgʻ sim bilan bu uchidan bitta, u yogʻidan oltita teshik ochasiz – tayyor, lekin menikidan qancha puflamay, kuy chiqmaydi, faqat hushtak chiyillaydi, karrakning kuyugi ogʻzimdan ketmaydi. Ma’mur polvonniki, uyimiz yaqin, kechqurunlari sadolanib keladi, Habiba ham eshitib turibdi deb, bagʻrim tilimlanadi.
Mushtday boshimga togʻday bu yuk rashk juda ogʻir; uni oʻylashlarim bir zindon, shu zindon ichiga sira chiqolmaydigan boʻlib tushib ketgan edim. Bolalik-ku, quvonchli kunlar kechgandir, bayram, koʻpkari, toʻy, sayil, har turli oʻyinlar, ishqilib, nimadir shodliklar boʻlgan, lekin u qaramagani uchun hech biri tatimagan.
Birinchi kursni ham uni oʻylab, oldiga qatnab oʻtkazdim. Lekin bu orada oʻqishni ham tashlab qoʻyganim yoʻq. U paytlari berilib, basma-basiga, shavq bilan oʻqir, bahoga juda qiziqar edik. Kirishda “uch”larim bor uchun oʻqishni stipendiyasiz boshlagan boʻlsam-da, koʻp oʻtmay peshqadam talabalar safiga chiqib oldim. Birinchi semestrni “a’lo”ga yakunladim. Albatta, kimligimni Habibaga ham koʻrsatib qoʻyishim kerak edi. Lekin u koʻrmaydi, qanday oʻqiyapsan deb bekatlarda bir ogʻiz soʻrab ham qoʻymaydi. Kurs boʻyicha roʻyxatning boshida turganim uchun imtihonlarga eng oldin kiraman. Domlaning kayfiyati birinchi kirganning topshirishiga juda bogʻliq degan ishonch bor, yaxshi oʻqiydiganlarning koʻpchiligi, hatto boshqa guruhlardagi qizlar ham eshik oldida shivir-shivir, imtihondan chiqishimni poylaydi. Eshikni ilja-yib yopishim bilan olqish, chapakka koʻmilaman. Qizlardan bir xillari endi oʻzining ham “a’lo” olishiga ishonib, dik-dik sakraydi. Xullas, e’tibor joyida, oʻrnimni topib boryapman. Bular, ayniqsa, qizlarning ergashishi, albatta, Habibaning ozoridan dardlangan koʻnglimga malham. Yana bu orada boʻyim choʻzilyapti, et oldim, koʻkragimni keribroq yurishga oʻtdim, shaharning mayda-chuyda bezorivachchalari teginolmaydigan boʻldim. Ana shu paytlari uning qaramasligi bota boshladi. Maktabdagi hayotim hayot emas, zahar-zaqqum boʻldi, shundan oʻsmadim, bola boshimdan ezilib, toʻkilib yurdim, yuzlarimni ajin bosdi, e-e, xullas, har kuni uni koʻrganimdan erkin nafas ololmadim, endi, mana, hozirlari uni haftada bir, ya’ni kam koʻrganim uchun sal havo tegdi, yorugʻlikka chiqdim, jonlanib boryapman, demak, yigʻishtirishim kerak degan oʻylarga boradigan boʻldim. Ba’zan esa bundan ham ajabtovur fikrlar yuritaman: shu sevmasam-chi, deyman; mana, masalan, qiz chiroyli, chehrasi ochiq, muomalasi yaxshi boʻlsa, uni yaxshi koʻrsang, u ham seni yaxshi koʻrsa, oʻrtada shu har xil mashaqqatu azoblar boʻlmasa, qanday yaxshi, uni sevasan, qiynalmay ham oʻqiyverasan. Misol uchun Saodatni olsam, juda kelishgan, uylansang, uyingni gullatadi, bemalol sevish mumkin. Lekin Habiba shunaqa xayol surgani ham qoʻymaydi, oʻrtada turib olib, kunchilik qilib chimirilaveradi, qizlarimizdan birontasiga yaqinlashtirmaydi, birga kinoga tushsak, oʻrtaga oʻtirib oladi, qoʻlini ushlashga toʻsqinlik qiladi, unisi bilan koʻz urishtirsam, qoshining oʻrtasiga kindor tuguncha tushadi, xullaski, kun bermaydi menga. Oldiga umid bilan otlanib boraman, it gʻajigan suyakdek ezilib qaytaman. “Oʻzi yemas, itga ham bermas”, deb achchiq ham qilaman ichimda, juda oʻtib ketgan vaqtlari. Ha, darvoqe, tilim ham ancha burro boʻlib qolgan.
Shu bilan yoz keldi. Hozirgi talabalarga qanday, uncha bilmayman, lekin bizning paytlarda ta’tilning ta’tilligi yoʻq, talaba – universitetga tekin mardikor, u-bu ishga albatta yuborar edi. Keyin oʻqish boshlanadi, oʻn besh-yigirma kun oʻtmay esa – paxta. Birinchi kursni bitirganda SSO – studentlar qurilish otryadi degan narsa tuzilib, biz – er yigit ham uning safida Nukusga joʻnadik. Ha, er yetib borayotgan edim lekin. Ammo kambagʻalning ogʻzi oshga yetganda burni qonabdi, deganlari menga toʻgʻri boʻldi: bilmadim, ne yozugʻim bor ediki, falokatga uchradim. Mana, nihoyat, oʻsib, toʻlishib, odam boʻlyapman deganimda, bu koʻrgulik menga qarab turgan ekan, oyogʻimdan chiqdi.

Koʻylakning faqat etagidan tugib, terlagan yagʻrinni issiq shabadaga lang ochib ishlab yurganimda oyogʻim kuyib qoldi. Kuyganning ham darajalari boʻlar ekan, meniki “4-A” darajasida pishdi. Ha, pishdi: bitum – qorasaqich baqir-buqur qaynab-tutab quyilganda jon achchigʻida “Voh!” deb changallabman, oyogʻimning terisi shundoq qoʻlimga ajralib, tagidan oppoq goʻshti chiqib qoldi-da, birpasda yostiqday shishib berdi. Ikki oyogʻimning ham doʻngsali yo gulgayi deydimi, ishqilib, usti, butunicha nima boʻlsa – boʻldi. Qarang, qoʻlda qalin qoʻlqop-u, oyogʻim yalang! Tovoni bosilgan latta boshmoqni ildirib yuraverganman; esingizdami, hu boʻlardi-ku, ikki soʻmu nechchidir tiyinlik. Yonib oʻz alangasiga oʻzi erib qaynagan qorasaqich temir quvurdan vishillab kelganda koʻkragimni, qoʻlimni tortibman, lekin oyogʻim turgan joyida qolaveribdi. Ustiga vaqirlab quyildi-ketdi. “Voh!” dedim-u, boshqa tovushim chiqmadi. Nuqul ihrayman. Men bilan navbat almashib, endi soyalayman degan narpaylik Erkin inqillashimni eshitib qolib, chopdi. Qurilishimizda ishlayotgan bir yukmashinada, Erkinning tizzasida, har silkinganda jonim chiqib, kasalxonaga yetdik. Shu yotishda baland isitma bilan toʻrt kun alahlabman. Qanaqa muolajalar qilishdi, bilmayman. Koʻzimga hech narsa koʻringani yoʻq, lekin tepamda chop-chop koʻp edi. Yaram alamga kirib, ogʻriqni sezganimdan keyin “perevyazka” degan dahshati boshlandi-ku! Oʻ-oʻ, buni qattol dushmaningga ham sogʻinmaysan! Oyoqlarimni sassiq bir malham surib, chaqaloqni yoʻrgaklagandek, dokaga oʻraydilar, xona qaynoq, dim, doka tagidagi hamma narsani soʻrib, oʻziga tortib yopishtiradi. Keyin uni koʻchirib olishlarini koʻrsangiz! Ha, xuddi terak poʻstlogʻini shilgandek, qatir-qutur qilib archadilar. Ishoning, shunday, doka oʻramini oyogʻimning tagidan, kaftdan uzunasiga qaychilab ochadilar-da, poʻstloqni etdan ayirib olaveradilar. Kuyib, oʻlgan goʻsht. Ana shu oʻlgani dokaga yopishadi, shuni ajratib olishlari kerak. E-e, buning azobi! Hozir ham ingrab ketaman. Koʻz oldimda ikki yonimda turgan qoraqalpoq qizlarning juda achinib qarab turishlari. Erkak doʻxtir menga oʻxshaganlarni koʻraverib qotib ketgan, odamning oyogʻi demaydi, vahshiy, “Mana, mana, i-i, ana, boʻpqoldi”, deb ishini qilaveradi. Qizlarning oldida dodlay olmayman, “Ha, yurakli yigit!”, deydi doʻxtir. Yurakli yigit esa faqat “Ih-ih-h” ihrayman, qattiq tishlanganimdan tishlarim sinib ketay deydi. Odam bolasi, boshiga tushsa har qanday dardga koʻnar, oʻlib qolmasa boʻldi ekan. Xudoga shukr, umrim bor ekan, oʻlmadim-u, lekin kasalxonada toʻqqizmi-oʻn kun yotib, naq oʻn besh kilo oriqlabman. Boldirimning suyaklari qilichdek oʻtkirlanib, qirrasi chiqib qoldi. Yo tavba, deyman oʻzimga qarab, odam ham shuncha oʻzgarar ekan-da, a? Bularning Qizketgan degan katta kanalining bu chekkasidan u chekkasiga suzib borib kelayotgan yigit edim-a. Endi qarang, hurpaygan soch tagida choʻkik koʻzu mushtdek turtib chiqqan yonoqlar. Rangim oppoq, jon yoʻq. Oʻzimni tanimayman. Ey, bilasizmi, yotgan joyingizdan oʻzingiz turib, oʻz oyogʻingizda mana shu deraza oldiga borish nechogʻli baxt ekanini! Men shugina baxtni orzu qilardim.
Uyga xat yozmadim, kim topib keladi, deb oʻylabman, haligi kinolarda urushdan yarador qaytganlarga oʻxshab, hassaga qiyshiq tayanib, kutilmaganda kirib boraman degan xayol ham bor, keyin rosa ginaga qoldim. Kasalxonadan ham hech kim xabar qilmagan. Boʻlmasa, nari borib, beri kelib yotganman. Hammamiz ham uydan ilk daf’a uzoqqa ketganimiz uchunmi, kursdoshlarimning ham xayoliga kelmagan. Lekin har kuni uch-toʻrttalashib koʻrgani keladilar. Forishlik Egamberdi “taxta pichini” deydigan ikkita vafli, bir shingil achchiq uzum bilan. Vafli tomogʻimdan oʻtmaydi, koʻm-koʻk uzum esa chap ichagimga yuq ham emas. Lekin hech kimda pul yoʻq, hamma chalaqursoq. Bir-ikkita dashtligimizni aytmasa, qolganlarimiz meva-chevaning ichida oʻsib, oʻrgangan, bu yerda tushimizda koʻryapmiz. Menga esa vitamin kerak, toʻyib-toʻyib yeng, deydi doʻxtir, kuyganga foyda ekan. Qurilish otryadi shu yili birinchi tuzilishi, hisob-kitobdan keyin tugʻilganmi, ishlaganimizga tiyin ham bermagan. Uydan olib borgan besh-toʻrt soʻmimiz bir-ikki haftadayoq tugagan. Pulu yemak boʻlmagandan keyin ishning ham tartibi ketgan. Kuyishimdan bir kun oldin Erkin ikkovimiz bir qoraqalpoq akamiznikiga mardikor tushib, mingini sakkiz soʻmdan oʻn mingta quyib berishga kelishgan, shu kuni mingta gʻisht tashlagan ham edik. Kasalxonaga tushib qolganimdan keyin Erkin borib, akaga aytgan ekan, aka unga quygan gʻishtimizning pulini beribdi. Kursdoshlarim meni koʻrgani shu pulga “bozor qilishadi”. Xaridlari toʻrtta “taxta pichini”, bir kilocha qanaqadir uzum. Boshqasiga yetmaydi. Bu ham menga yetib borguncha, “bir tatib koʻray, ma, sening ogʻzing tegsin” bilan, oʻzlari ham och, vaflidan ikki dona, uzumdan atigi bir shingili qoladi, xolos. “Kechirasiz, joʻra, uzum koʻrganimiz ham otam zamonida edi-da. Mana, shuni ham zoʻrgʻa sizga asrab qoldik”, deb oʻzlari yana suqlanib turadi. Achchiq uzumni yutoqib yeyman, qishloqda uyimizning oldi ham, orqasi ham tokzor, vaish, olmayu shaftolilar tagiga toʻkilib yotgani koʻz oldimga kelib, nimaga vaqtida oʻsha mevalarga toʻyib olmaganman deb oʻksinaman. Vaflini joʻralarimning oʻziga qaytaraman, shu zahoti changi chiqib ketadi. Har kuni yarim soat achinib oʻtiradilar. “Yomon oriqlayapsiz-da, joʻra. Bunaqada….”, deb u yogʻini aytishga koʻngillari bormaydi. Bir kuni doʻxtirning oldiga kirib: “Joʻramizni bering, oʻzimiz qaraymiz”, deyishsa, albatta, doʻxtir koʻnmagan, “Hali joyidan ham turolmaydi-ku, sizlarda sharoit yoʻq, qanday qaraysiz?”, depti. Keyin gapni bir joyga qoʻyib, menga aytishdi. “Joʻra, bu yotishda sizni oʻldirib qoʻyishadi. Na ovqati bor, na qarovi. Obketamiz”, deb turib olishdi. Men – yotgan xalta suyak, toʻgʻri choʻzilsam bir navi, lekin karavotdan oyogʻimni tushirishim bilan ming bigiz sanchigʻiga uchraymanki, hech u yoq-bu yogʻi yoʻq – doʻzax! Yana bu yaralarni qayta bogʻlash azobi. Bu yerdan ketsam, dokani oʻzim avval ivitib, keyin yechaman degan umidda rozi boʻldim. Boshqa iloj ham yoʻq. Rostdan ham, oynaga qarasam, qanday tez oriqlayotganim xuddi koʻrinib turgandek bir vahima edi. Shom qorasi, kech tushganda, hazili yoʻq, oʻgʻirlash operatsiyasi boshlandi. Toʻrtta kursdoshim koʻrgani kelgan boʻlib, ikkitasi qoʻlini zambar qilib, meni koʻtardi, ikkitasi oyogʻimdan ushladi-yu, kasalxonaning pastak devori orqasida yana uchtasi turgan ekan, ularga oshirib, oʻmarib ketaverishdi. Navbat almashib, oʻzlari xursand, men ne azobda, “Ha, endi oʻlmaysiz, joʻra, oʻzimiz bor”, deb yotoqxonaga yetkazib kelishdi.
Oʻn sakkiz-yigirma yashar poʻkonidan yel oʻtmagan bolalarmiz, koʻpning bunaqa fidoyi mehri, samimiy oqibatiga endi duch kelishim. Boladek opichlab yuradilar, makaron shoʻltiqlaridan chiqib qolgan danakdek goʻshtni menga ilinadilar. Bilmayman, qanday eplashdi, kasalxonadan oʻsha sassiq malhamni bankasi bilan oʻgʻirlab chiqqanlar. Yaralarimni ham oʻzlari bogʻlamoqchi edi, lekin hech birining yuragi chidamadi. Oʻzim qilaman. Qotgan dokani ivitib koʻrdim – boʻlmadi, suv oʻtmas ekan. Oʻzim karavotda, oyoqlarim kursida, avval ha-hulab chogʻlanaman. Keyin tovondan oyoq uchigacha qaychilayman-da, nafas rostlab, yana oʻzimga dalda bilan bir dodlayman. Shu dodlagancha voy-dodlab, chinqirib dokani archib olaman. Oyoqlarimning usti butunicha qip-qizil goʻsht… E-e, mayli… batafsil aytavermay, koʻnglingiz ayniydi. Xullas, joʻralarim tepamda parvona, oʻzimga oʻzim qarayman. Haftadan keyin urgutlik Mavlonning qoʻliga ham qorasaqich sachragan edi, “Tangadek joy menga shuncha azob berdi, Akbar joʻram nimalarni koʻrmayapti ekan!”, deb boshqa ishga chiqmadi. Yarasini bahona qilib, faqat menga qaradi. Haligi joylarga ham koʻtarib boradi, “Boʻldingizmi, qachon boʻlasiz?” deb taxta eshik oldida oftobga pishib qarab turadi.
Pulsiz, och-nahor yuravergandan keyin ishga chiqmay qoʻydik, avgust oxirida bizni tantanali suratda SSOning sharafli safidan oʻchirishdi. Kuch bilan vagonga chiqib olib, pul bermay Samarqandga yetib keldik. Bu paytlari sal-pal oyoq bosishga oʻtgan edim. Avtobusga chiqishga yaramas edim, otryadimiz boshligʻi taksiga yoʻlkira toʻgʻrilab berdi, uyga ham kelib oldim. Uyda… mayli, bu yogʻi xayriyatchilik.
Lekin kuyganimni nimaga buncha tafsiloti bilan aytyapman? Oʻzingiz ham bilib turgandirsiz, shuncha uzun azobning biron kunida Habibani unutganim yoʻq. Alahlaganimda otini aytib chaqirgandirman, lekin aldamay, oʻsha uch-turt kun es ham kirarli-chiqarli edi, lekin oʻzimga kelganimdan keyin daqiqa ham koʻz oldimdan ketmagan. Boshimda termilib oʻtirgan. Shuncha narsani koʻryapman, falokatning sharofati, mashaqqatlarni yengib borganimdan keyin endi menga qaraydi deb, umid qilganman. Qishloqda paytim uyimizga kelib koʻrmagani tabiiy, turgan gap, lekin uch oy oʻtib, paxtadan qaytgandan keyin, dekabrda bekatda turganimda nechtasi hol-ahvol soʻrashdi, u esa oyogʻimga bir koʻz tashlagan boʻldi, xolos. Nimalarni koʻrib kelmabman-a qaysi yurtlardan. Shunda… nima, men odam emasmanmi, juda oʻtib ketdi!
Sentyabr, oktyabrda ham paxtaga chiqmadim. Shahar kasalxonasida yotib yana davolandim. Oyogʻimning terisi, goʻshtlari kuyib ketgani bilan, paylari omon ekan, ham haligi qoraqalpoq doʻxtirning azobiga chidab oyogʻingni choʻzib kerishtiraver, boʻlmasa tortishib bitadi, choʻloq boʻlib qolasan deb oʻrgatganini qilaverib, yana azot yurib ketdim. Yaralarning ustini yiltirab yupqa teri qoplab, tirish-burish chandiq boʻlib bita boshladi, faqat ikkita uch tiyinlik tangadek joyi qolganda, noyabr oxirida kursdoshlarimni sogʻinib paxtaga bordim. Shunaqa kutib olishdiki! Haqiqatan ham urushdan butun chiqqan qahramondek. Koʻkragimda orden bilan, qoʻlimda chiroyli hassa yoʻq, xolos. Gulandom: “Oʻzim aylanay!” deb yuzimdan choʻlpillatib oʻpdi, keyin bilmayman, nechta qizning quchogʻiga tushdim. Saodat yigʻlab ham yubordi, yigʻi ham yuqumli kasallik emasmi, oʻrab turgan qizlardan yana bir-nechasining koʻziga yosh kelganini koʻrib, zoʻrgʻa ushladim oʻzimni. Shunchasi oʻrtaga olib, mehr koʻrgazib tursa, ta’sirli boʻlar ekan. Namuncha vahima desam, endi tamom, Akbarning ikki oyogʻi ham yaramaydi, bechoraning oʻqishi qoldi degan gaplar chiqib, bu xursandchiliklar shunga ekan.
Paxtadan qaytdik, oʻqishlar yana boshlandi, yana oʻttiz oltinchi avtobusning bagʻavoti. Ha, hali aytganim, Habibani koʻrdim, u uzoqdan bir qaradi, oldiga borganimda bir chimirildi – boʻldi. Xolos, shu! Ana shunda oʻtib ketdi. Lekin tishimni tishimga bosdim, sirimni bermadim. Boshqalar bilan kulib soʻrashdim, unga miq etmadim. Uni koʻrmayotgandek tutdim oʻzimni. Uch-toʻrt hafta indamadim, oldiga ham bormadim. Bayramga birga qishloqqa keldik. Yangi yilning intizorli kutish kunlari ham oʻtdi, birga qaytdik. Tabrik gap nomiga ham boʻlgani yoʻq. Ke-yin, shu haftamidi, keyingisimi, qor aylanib yogʻayotgan bir kuni, darsi tugashini moʻljal olib, yoʻlida kutdim. Toʻrtinchi trolleybusga birga chiqdim. Oʻtirishga joy yoʻq ekan, u tutqichga suyanib oldi. Men ham borib shu tutqichni ushladim. Ancha vaqtdan beri bekatda yonma-yon talqon yutgan boʻlsak-da, salom berdim. Alikka tili aylanmaganidan nima demoqchiligimni bilganini bildim – foydasi yoʻq. Gapni unday boshlayman, bunday deb soʻz ochaman degan tayyorgarliklarim havoga uchdi. Lekin orani biryoqli qilishim shart, aytaman degan fikrga yopishib olganman. Jim turish dushvor, lekin ichimga sigʻmayapman. Unga egildim, bir pas nigohini tutaman deb tikildim, keyin bor-e deb, shivirladim: “Habiba, men sizni sevaman!” Kinolardagidek bunaqa quruq izhori dil qilishimni oʻzim kutmagan edim. U tutqichni qattiqroq changallab, ustiga doʻl yogʻayotgandek gʻujanak boʻlib oldi. “Habiba, javob bering!” – gapirdimmi, ingrandimmi, ishqilib, shunaqa soʻzlar toʻkildi lablarimdan. U boshini koʻtarmadi. Turgan joyimda faqat unga termilgan koʻzim qoldi, qoʻl, oyoq, gavdam oʻzimniki emas, umidsiz, vidolashuv alami bilan nurab ketdim, sitildim: “Habiba! Habiba! Indamay turmang, gapiring!” Tutqichdagi qoʻlidan ushlab olmoqni juda-juda istadim, lekin u shu yonimda boshini egib turgan koʻyi sovuq uzoqlarga ketib qoldi, oʻzi yoʻqqa endi koʻnglim yetmadi, unsiz chinqirib qolaverdi.
Sal yurgandan keyin, navbatdagi bekatda trolleybus toʻxtab, eshigi sharaqlab ochilgan edi, oʻzimni tashqariga otdim. Kuyib ketgan edim: odam bolasini shunchalar xor qilish mumkinmi! Yoʻq, odam bolasi oʻzini shunchalar xor qiladimi!
Shitob bilan qayoqqa, qancha yurdim – bilmayman. Qattiq shivirlab qilgan nolalarim esimda: “Eh, menga qaramadi-ya! Menga-ya! Shuncha yil chin yurakdan sevdim-ku!.. Hali qarab tursin, shunaqa yigit boʻlayki!” Muhabbat degani shu boʻlsa, uni ham la’natladim: men odam edim-ku, inson farzandi, muhabbat omadu olam digar shud, shumi olamining digarligi, oʻzgargani shu boʻlsa, uning ham bahridan oʻtdim! Agarda “Yoʻq!” degan javobga ham arzimasam. Endi hech kimga oʻzimni oyoqosti qilib qoʻymayman. Kerak boʻlsa muhabbatisiz ham eng chiroyli qizni olaman! Endi u menday yigitni topib boʻpti! Ey, berahm tosh, suv koʻrmagan kesak, qurigan choʻp, sendan ming, million marta yaxshi qizlar bor, shundaylari bilan yurayki! Ogʻzing ochilib qoladi! Yigʻlaysan. Izillab yigʻlaysan. Ha, ana shunday. Qarab tur! Men – javohirni tuproqqa tushirding, lekin boshqa bir goʻzal yerdan puflab-tozalab olib koʻziga surtar hali. U senga oʻxshab gavhar bahosidan bexabar benavo emas…
Ogʻzimga nima kelsa, qaytarmadim, qanaqadir parcha-purcha she’rlarni, qaydadir oʻqigan nutqlarni aytib peshladim; toʻlib, tutab, figʻon qildim, javradim, yuragim gʻijimladi, koʻnglim ogʻridi, dunyosiga sigʻmay ketdim, quyun yangligʻ yelib, shamol boʻlib uchdimmi ham deyman, bir vaqti qarasam, qoʻltigʻimda charm jildim, istirohat bogʻidaman, bir koʻshkchada muzqaymoq sotilyapti! Shuncha poyintar-soyintar alahlashning ichida shunday qishning kuni muzqaymoq sotilayotganidan oʻzimga keldim chogʻi. Ochiq koʻkragimga tushgan qor parchalari muzdek erib oqayotganini payqadim, qizib ketibman. Chanqabman ham. Muzqaymoqqa yopishdim. Shunday yoqdiki, yana bitta oldim. Bunisini yutoqib yutdim. Keyin yana bittasiga choʻzildim. Sotuvchi xotin: “Hay, hay, uka!” deganda toʻrtinchisini ham yutgan edim. Koʻkragimning otashi pasaydi. Shu bilan sovidi. Ancha yillarga sovib ketdi.
Keyin yana ilidi, bu endi boshqa koʻngil, ham keyingi gaplar edi.
Yotoqxonaning oldida Gulandom turgan ekan, ataylab meni poylagandek: “Kinoga boraylik”, deb qoldi. “Yaxshi”, deb kelgan joyimdan burildim. “Mast emasmisiz, ishqilib? Bir xil yuribsiz?”, deb soʻradi Gulandom. “Sizni koʻrib kayfim oshdi”, dedim. Shayton qiz bunaqa gaplarimga ishonmaydi, lekin yoqimli jilmayib qoʻyadi. Sizga aytsam, Gulandom bilan kinoga borish, ayniqsa koʻchada yonma-yon yurish shu vaqti alamimga ancha malham boʻldi. Chiroyli qiz! Qani edi shunday goʻzal yonimda ketayotganini u koʻrsa!.. E-e, endi koʻrganda nima! Men toʻydim.
Kinoda Gulandom, ta’sirlandimi, ikki-uch marta qoʻlimdan ushlab oldi, mening ham yelkasidan quchoqlagim keldi, lekin oʻrtamizda Azamat oʻtirib olgan edi, koʻnglim boʻlmadi, tortdim oʻzimni. Gulandom bir gʻalati qarab qoʻydi, koʻrmaganlikka oldim. Lekin-chi, xotinlarning xolasi, qizlarning dugonasi boʻlib yurish ham menga endi ancha malol edi. Ayniqsa bugun. Bu yoqdan esa Azamatning dardini bilaman. Yaxshi emas. Nukusda meni opichlab yurganlardan biri shu, Azamat.
Kinodan keyin yana ochilib-sochilib gaplashib keldik. Yotoqxonaning oldida Azamat yoʻlimizni toʻsib chiqdi. Ha, toʻgʻri kelib oldimda turib oldi. Gulandom indamay aylanib oʻtib ketdi. Azamat hozir solib qoladigan ahvolda edi.
– Qaydan kelyapsizlar? – deb u achchiq iljaydi.
– Kinoga tushuvdik, – dedim.
Azamatning yuzi oʻzgarmadi. Shuncha odamning ichida qiz talashib urishmasak edi hali.
– Bilaman, – dedi.
– Bilsangiz nimaga soʻraysiz?
Azamat meni eshitmagandek:
– Orqalaringda edim. Kinoni koʻrmadim, ikkovingga qarab oʻtirdim, – dedi ezilib.
Rahmim keldi, lekin nima ham qilib bera olaman? Qiz bolaning koʻngliga men buyruq berolmasam. Oʻzimning vijdonim toza. “Ayting, orqamdan yuravermasin”, degan Gulandom. Sal boshqacharoq qilib aytdim ham. Bu sevishini qoʻymaydi.
– Borishda orqalaringdan bordim, kelishda ham. Qani, nima qilishar ekan, deb.
– Xoʻp, nima qilibmiz?
– Hech narsa. Rahmat! – deb u koʻkragini changalladi. – Lekin alam qildi juda. Sizga ishonaman, lekin oʻtib ketdi, joʻra! Yuring, iltimos, biznikiga chiqaylik, iltimos! Yuzta-yuzta qilamiz.
Ana, oʻzimning dardim bir yoqda qolib, Azamatning hasratini tinglaganimni koʻrsangiz. Dardini menga koʻp yorgan, yana quloq berdim. Lekin mingʻayib oʻtirishida oʻzimning ahvolimni ham oynadagidek koʻrdim. Ha, odam oʻzini oyoqosti qildirib qoʻymasligi kerak, qiz bola sevmaganini bildirdimi, boʻlmaganni boʻldirma-a, itdek ergashib yurishdan bari bir naf yoʻ-oʻq. E-e, bunga ham qoyil lekin, shundan shuncha yoʻlga poylab borib, kinoda orqamizdan joy olib oʻtirib, yana ergashib qaytibdi. Chidaganini! Koʻngli qandaylar ezilgandir. Yana sevgan qizini kinoga olib tushgan odamga ishqini doston qilyapti. Muhabbat degani gʻururni ham oʻldirib yuborar ekan.
Yoʻq, men endi bunday boʻlmayman!
Keyin… muomala ham qiz bolaga husn beradimi, bilmadim… Habiba nimaga bunday, sal buqinib yuradi-ya?
Kitoblarda tasvirlangan oltin kuz edi. Teraklar za’far rangida choʻzilgan, tutlar sariqqa oʻrangan, kuz nafasi hatto gʻoʻza barglariga tegib, chetlariga qirmizi boʻyoq surtib chiqqan edi. Bizda asil tiyramoh sentyabrda emas, noyabr oxirida tushadi. Endi uzilgan husaynilar shirasi zoʻrligidan barmoqdek oʻynab ketadi, kelinbarmogʻining esa beli torayib, oʻzi tishga tegsa, kirsillab asal sachratadi. Ana shu mavsumda odam ham kuchga toʻladi, chopib charchamaydi, togʻni ursa talqon qilguligi bor.
Qizlarimiz yanada yetilib, chiroylari balqigan: Gulandom – suluv, Saodat – barno, Dilorom – zebo, Zumrad tovlanib turadi, Gulasal esa oʻz nomi bilan, u bilan oʻpishsang – asal, koʻp boshqalarining ham ta’rifi shunday, bu fasli xazon sevmaganingga qoʻymaydi, lekin endiga kelib, koʻpi egalik ham. Uch-toʻrttasining toʻyi ham boshlandi. Barining uyga koʻzi toʻrt.
Bu yoqda esa paxta tugagan, lekin bir-ikki pishakizi qor ham tushdiki, hali javob yoʻq, dekabrning oʻrtalari, ba’zan yangi yilning tagigacha dalada ushlab turaverishadi. Birchigitu koʻr koʻsakdan boshqa narsa qolmagan, termasak ham, dalada sangʻiymiz. Gulxan qilamiz, gʻishsha qamishni yoqib, atrofida isinib oʻtiramiz. Qizlar buyragini oldirib qoʻymasa boʻldi. Sariq ham koʻp, undan xudo asrasin. Lekin yoshlik – yoshlik, tarvuzlar uvatda tarsillab yorilib yotgan bir paytda odam salqinga qaraydimi!
Oʻtlagan qoʻydek yoyilganmiz. Narigi dalada ham shunday rang-barang suruv sochilgan ekan. Saodat yonimda, unashtirilgan yigitidan noliyotgan joyida boshini koʻtarib, uzoqqa tikilib qoldi. “Hu anavi yoqda bir qiz sizdan koʻzini uzmayapti”, dedi. “Shunday goʻzalning yonida anavi ta’viyaga nima bor ekan deb hayrondir-da”, dedim. “Yoʻq, behazil. Koʻzida alam bor”, dedi Saodat. “Koʻzini koʻrdingizmi-ey? Shuncha uzoqdan?” dedim-u, koʻnglim bir narsani sezdi. Balki rostdan ham qaragandir, unday boʻlsa… kimligi ham belgili: matfak Xatirchiga kelgan edi, dalamiz ikki tuman chegarasida, ular bilan yonma-yon tushib qolganmiz shekilli. Saodat undayvergach, qaradim: bizga oʻxshab dalada daydigan talabalar. Egilib paxta chimdilayotgan qizlar orasidan birontasi bu tomonga qarab turgani yoʻq. Habiba ajralib koʻrinmaydi. Koʻrganimda nima baraka topaman? Koʻrib boʻlganman. Saodatning gapini uch yil oldin eshitganimda, ishonmasam ham, yuragim hapriqar edi. Endi, nima, dunyoning dalasida gala-gala sochilgan qizning bittasi, xolos. Koʻkragimda har zamonda simillab qoladigan kuyuniq dogʻini aytmasa, endi kuymay qoʻyganman. U ham yurgandir oʻshanday tugmachagulga oʻxshab. Ha, u uncha oʻzgarmadi, bekatlarda koʻz qirimni tashlab qoʻyaman, oʻsha-oʻsha nozikligi, hali ham oʻninchida oʻqiyotgandek, oʻsmir qiz. Qargʻashoyi koʻylak kiysa, hoʻ oʻsha birinchi sinfda yigʻlab turgandek tuyuladi. Oʻqishi ogʻirmi, zoti shunaqami, sal toʻlishmadi ham.
Men esa oʻsdim, kuch oldim, birinchi kurslarda ikkita Akbar bemalol sigʻadigan shimni ham zoʻrgʻa topib, belni “garmoshka” qilib tortib yurishlarimiz, uyalishimiz bilan birga, qolib ketdi. Endi egnimizda andazasi xushbichim, yopishib turadigan kiyimlar. Sirib kiyamiz, oʻzimizcha olifta. Koʻnglimda hali-hamon Habibaning dogʻi onda-sonda belgi berib tursa-da, davolatmayman. Yotgan ilonning boshini qoʻzgʻama, deyishadi, xolni bezovta qilish ham yomon. Bu ham yuragimning bir xoli. Lekin endi hali koʻp narsani koʻrmagan yangi oshiqlarga ancha-muncha tajriba oʻrgatishim mumkin, lekin nima kerak, oʻtgan gaplar yopigʻligicha qolsin – qizlarimiz menga odamni qadrlashni oʻrgatdi.
Diplom ishi yozayotganimda vaqtim bemalol, uch-toʻrt kun qaznoqqa bosilgan olmayu anor, shiftlarga osilgan uzumga toʻyib ketaman deb uyga kelgan edim, ertalab choy ichib oʻtirganimizda oyim muloyimgina gap boshlab qoldilar.
– Sen ham katta boʻlib qolding. Bugun-erta bitirasan, bu yogʻi endi roʻzgʻorning boshini…
Boshlandi! Shu yetmay turuvdi! Falonchining u qizi, pismadonchining bu qizi, unisi munday chiroyli, munisi undan ham; oy desa – oy, kun desa – kun… xullas, hammasi osmonni oyimning oʻgʻli deb yoritib turibdi, oʻgʻil oʻzini bosib, hovliqmay, osmondan yerga tushsa boʻldi. Onaga farzandi shunday balandda, lekin bilmaydiki, hamma yogʻi tikan bir tugmachagulning orqasidan oʻn-oʻn bir yil behuda sudralib yurganimni. Aytdim-ku, tugmachagul oʻzi qanaqa gulligini bilmayman, deb, lekin tikanlari sanchigʻi jarohatiga malham suraverib, chandiq-chandiq qotib ketganman.
– Xoʻp, poʻskallasini ayting, sochini supurgi qilib meni kutib oʻtirgani kim ekan?
Hozir uylangim yoʻq, universitetda olib qolishmoqchi, aspiranturaga kiraman, keyin oʻzimga mos qiz tanlayman.
Bu gaplarni aytolmadim hali. Oyim darrov hujumga oʻtdilar:
– Darrov tilingni qayramay, gapni eshit. Men ham bir narsani bilmasam, gapirmayman. Tuzukmi?
– Tuzuk. Xoʻp, eshitaman.
– Eshitamaning nimasi? Quloq sol…
Oyim meni biladilar, men esa oyimni: men uncha-muncha gapga koʻnmayman, oyim uncha-munchaga toʻxtamaydilar, gaplarini oxirigacha aytmasalar – qutulmayman. Chidab eshitib, keyin men ham yotigʻi bilan, oʻqiganman-da, oʻzim tomonga ogʻdirishga oʻtaman.
Oʻzim bilan oʻqiyotgan qizlarning orasida ham zoʻrlari koʻp, balki allaqachon yoʻldan ham urgandir meni birontasi, lekin uning ichini bilmas, chunki hali gʻoʻr ekanman. Tanlab-tanlab tozisiga uchrab qolmay tagʻin. Ota-onasini koʻrib, tegi-tugini surishtirib, palagi tozasini tanlab olishim kerak. Mana, oʻzimizda uning u qizi unday, buning bu qizi undan ham yaxshi ekan-u, lekin menga toʻgʻri keladigani, ha, agar taqdirim taqdiriga qoʻshilgan boʻlsa, farishta omin desa, xudoyim yoʻlimni ochib bersa… Ogʻiz ham solib koʻribdilar, ra’yi bor ekan, qizining shu vaqtgacha inq etgan gapi chiqmagan, unaqa gap chiqadigan ham qiz emas, onasini koʻrib, qizini ol, qizini koʻrib onasini ol…
– Qizini-ku, xoʻp, tushunarli, olish kerak, – deb gapni kulgiga burmoqchi boʻldim. – Onasini nima qilaman?
– Tilimni qichitmay oʻtir. Bu ham bir gapi-da. Onasi juda yaxshi, bilsang, erini shu odam qildi. Otasi xalq dushmani boʻlib qamalib, otilib ketganda oltita joʻjabirday jon, kattasi oʻzi, uyida yirtiq sholcha ham qolmagan, yoʻqchilik, toʻyida dasturxonda faqat zogʻora non bilan shu xotinni oldi, xotin uning yoʻq, buning yoʻq demay, hammasiga chidadi, erini Samarqandda oʻqitdi, faqat oʻzi roʻzgʻor qilib. Bu yoqda oʻnta bola yana. Mehnatga yomon chidamli! Mana, er ma-allim boʻldi, obroʻ topdi, hozir, kimsan? – elning oldi, direktor! Hammasi shu Mahbubaning tirishib-tarmashishi bilan. Qizi ham shu palakdan-da, bolam, zoti – erga tegsa, eriga suyanchiq. Oʻn yil birga oʻqib, oʻzing ham koʻrib bilib yurgan qiz…
Ana shu yerga kelganda meniki ham tutdi-ku!
– Oʻn yil birga oʻqib?! Shu oʻn yil, yoʻq, toʻqqiz yil ichida menga salom berganmi yo salomimga alik olganmi ekan? Oyi, siz nimani ham bilasiz! Nukusda oʻlay deb yotdim, baland isitma bilan,.. alahlab! Bir marta koʻrdimi, soʻrang!
– Hay, bizga ham aytmagansan-ku yotganingni. Oʻzing choʻloqlanib kirib kelganingda bilib oʻtiribmiz. Ke-yin, bolam, baqirma, nima, bilganida shundan shu yoqqa seni borib koʻradimi? Qiz bola-ya? Unaqalaridan xudo saqlasin.
– Qanaqalaridan asrasin?
– Ha… oʻshanaqa ochilib ketganlaridan. Sening orqangdan chopib yursinmi edi? Men qizga emas, qiz menga qarasin desang, bilmadim, ertaga xotinni qanday eplar ekansan.
Toʻgʻri-ey, oyim gapni nishlab joyiga uradilar. Sal oʻzimni tutdim-u, uncha bosilolmadim.
– Oyi, bizlar maktabda shuncha yil gaplashmadik, bir ogʻiz ham. Odam oʻrnida koʻrmas edi… E-e, qoʻying, oʻzi ham yoʻq deydi.
– Aytyapman-ku, bolam, bilmasam gapirmayman.
Oyim bilaman degandek mayin jilmaydilar. Yuragim gʻalati boʻlib ketdi.
– Nimani bildingiz?
– Xay endi, hammasini aytish kerakmi senga? Mahbuba bilan gaplashdim, ra’yi bor, dedim-ku, boʻldi-da.
– Habibaning oʻzi Akbarga tegaman deptimi?
– Toʻgʻri gapir. Muncha, orqang tutib qoldimi? Qaysi oʻzini bilgan qiz tegaman deydi darrov? Bu yogʻiga bir boramiz, ikki… soʻraymiz.
Oyimning hujumlari usti yumshoq, botini qattiq zaminga koʻchdi. U emas, bu emas, men xoʻp desam, boʻldi ekan. Yoʻq deb turib oldim. “Maktabda uni olaman degan mendan boshqa ham oshiqlari bor edi, ana, oʻshalarga tegaversin”, dedim. Oyimning jahllari chiqdi, “Birovning bolasiga tuhmat qilma. Gap yerda yotmaydi, yomonliqqa chiqarib qoʻyasan”, deb jerkib berdilar. Bilar ekanlar, “Mushtday boshingdan oʻzing-ku gap boʻlgan, endi bunaqa deysanmi?” deb ham yubordilar. Men tushuntirishga oʻtdim. Avval biroz achchiq qildim, “Tegadigan koʻngli boʻlsa, oldin oʻylasin edi. Ho, shuncha yil azoblarga uni deb chidagan ekanman-da. Agar oʻzimni bir narsa qilib qoʻyganimda yo Nukusda oʻlib ketganimda, bu bemalol yashab yuraverar edi, hech narsa boʻlmaganday. Yoʻq, men oʻzimni asradim”, deb ham yuboribman. Oyim gapimdan taajjubga tushib, yoqalariga tuflab olganlaridan keyin, oʻzimni tamom bosib, odamga oʻxshab joʻyali gapirishga oʻtdim. Hali oʻqiyman, universitetda qoldirishyapti, aspiranturaga kiraman, xudo xohlasa, olim boʻlaman, xotin olsam, oyoq-qoʻlim roʻzgʻorga tushovlanadi, dedim. Xullas, hozir Habiba tugul, boshqa malikasiga ham uylanmayman, deb ancha ma’ruza oʻqidim. Oyim koʻnmadilar-u, katta boʻlib qolgan farzandning koʻngliga quloq solmasa ham qiyin, sal muddatga chekindilar. Bu muddatda esa hayotning oʻzi Habiba ikkovimizni ikki tomonga uloqtirib yubordi.
E’tibor qilganmisiz, ayollarimizning koʻpi, ovrupo ayollariga solishtirganda, qomatini adil tutmaydi, oʻchoqqa bukchayib oʻt yoqib roʻzgʻor tutganigami yo bolaligidan boshi paxtadan chiqmaganigami, eriga muteligimi, tarbiyamiz shunday, xullas, sal egilib, yelka qisib yuradi, boshini azot koʻtarib yashamaydi. Shundanmi, bilmadim, yosh oʻtgandan keyin ayniqsa toʻlishganlari girdigʻum koʻrinadi. Habibaning esa sakkizta farzandi bor ekan. Albatta, bunchani tuqqandan keyin qizligidagi nozikligi qoladimi? Koʻ-oʻp yil maktabda oʻqituvchi, zavuch boʻlib ishlabdi, otasiga oʻxshab direktorlikka koʻtarilibdi, ha, bu ham oson ish emas. Bolalarning chagʻir-chugʻuri ado qilavergandan keyin, bultur shu doʻkonni qurib olib, pensiyaga chiqibdi.
Men ham uning universitetni bitirgandan soʻng ikki-uch yil oʻtirib qolganini, keyin shu tomonlardagi uzoq bir qarindoshiga tushganini eshitgan, lekin oʻzini ham, erini ham koʻrmay ketgan edim. Erini juda yaxshi odam deyishgan, Habibaning bolalarining otasidan koʻngli toʻq ekanini gaplaridan angladim. Koʻzlarida mehrga oʻhshagan bir narsa yilt etdi-da. Lekin qoshining oʻrtasida turtib chiqdi: rohatli biron kun yoʻq, hali u bolasinikida u tashvish, hali bunisinikida bu, bu yoqda nevaralar ham boʻy yetib, hammasi bir qishloq boʻlib borayotgan ekan.
Shu gaplarni eshitganda uyaldim-ey. Tengqur, bir vaqtlar sinfdosh boʻlgan ayolning oldida bolalik xotiralarimni eslab, oʻzim ham bola koʻrinayotgandek, oʻngʻaysizlanib qoldim. Kiyinib olganimga ham noqulay ahvolga tushdim. Nimamga buncha kekkaydim? Ey, shu zamonda sakkiz bolani tugʻib, katta qilib, oʻstirishning oʻzi boʻladimi! Eringni gapirganda, chimirma qoshingni, Habiba, u charchamaydigan odamga haykal qoʻyish kerak! Zoʻr inson ekan, men oʻn yilga chidamadim, bu bechora bir umr dosh berib kelyapti ekan-ku. Ha, darvoqe, sakkiz bolaning otasi nimaga bechora boʻlsin! Habibadek direktor xotin bilan yashash ham boʻyoqchining nilidek oson kechmagandir, axir. Keyin, kim biladi, meni ham xudo asrab, hayotning boshqa yoʻliga boshlab yuborgandir. Oʻziga ayon. Boʻlmasa men ham shuncha bolaning tashvishida bir bechora boʻlib yurar edimmi…
Bir oz undan bundan gaplashgan boʻldik. Habiba: “Kiring, bir piyola choy qilib beray”, dedi. Nima ham deb kiraman? Bu katta xotinga: ”Esingizdami, sizni qanchalar yaxshi koʻrganim?” demayman-ku. Desam-da, u ham: “Oʻlmang-da siz. Tegaman desam, oʻzingiz olishdan qochdingiz-ku”, deb chandib olsa . Hazil qilib aytsa ham, tagida yillarning zili qolgan-da.
Ammo-lekin oʻziga qaramay qoʻyibdi. Bandai ojiz xudbin-da – shu oʻziga qaramagani menga yoqibdi. Mengaki qaramagandan keyin, yonimda oʻzining ahvolini ham bir koʻrib qoʻysin, debman-da. Shundan koʻnglimdagi oʻsha xol sal bezovtalandi. Lekin buning, bari bir, et olib, juda barvasta, baquvvat xotin boʻlib ketgani… buncha emas-da. Oʻzi ham yashashi kerak-ku hali. Girdigʻum pahlavon, hurpayib olgan polvon. Bir vaqtlardagi inja nozik Habiba – bu emas.
E-e, u Habiba qandoq edi-ya! Qandaylar edi!
Yoʻldan uchta qator treyler uchirib oʻtdi, Erondan yuk tashiyaptimi, yozuvlari arabcha, balki afgʻondan. Epkini bizga ham urildi. Yerda yotgan xazonlar duv-v ergashaman deb, atrofga toʻzon boʻlib sochilib qolaverdi.
Ha, yana bir gap, biz taraflarda qizlarning koʻp ismini buzib aytadilar: Shafoat – Shapaat, Mohira – Moyra, Farogʻat – Paraxat, Rahmatoy esa Ramatoy. Quloq ham oʻrganib ketgan.
Bu direktor xotinni ham, turgan gap, Habba ma-allim yoki Habba direktor deydilar. U Habibaga hech bir oʻxshashi yoʻq. Agar shuncha bolani deb qoshligi ham qolmagan qoshini sal-pal chimirib qoʻyishini aytmasa. Men ham uning xotirasidan oʻchib ketganman, hozir koʻrib eslab qoldi. Oʻsha vaqtlari menga shuncha sitam berganini anglamagandir ham. Boʻlmasa, nimaga beshinchi kursni bitirayotganda ra’y bildirgan? Gap koʻp-u, endi hozir qiziq emas, keragi ham yoʻq.
Albatta, bu oʻsha Habiba emas, bu polvon xotin – Habba. Ha endi, birovdan sakkiz bola tuqqan bu xotinni bolaligimda oʻlguday yaxshi koʻrganman, deb aytish ham juda oʻnqovsiz. Eshitsa, bolalari koʻzimga koʻrsatar, erining ham hurmati bor. Men bu xotinni sevmaganman, birodarlar, umrim bahorida bir qizni yaxshi koʻrgandirman, lekin buni emas, xayolimdagi istigʻnoli Habibani.
Ha, u tugmachagul edi. Hozir… e-e, gulxayrini bilasiz-a? Suvsiz uvat-adirlarda oʻsib yotadi. Chiroyli gullaydi, gulbarglarining tagida tugmacha-tugmacha qatlangan urugʻi yetiladi, olib qoʻylakka ham qadasa boʻladigandek. Albatta, tugmalikka yaramaydi, avaylab ushlamasangiz, kirt etib sinadi. Gulxayrining guli katta-katta oq, qirmizi, gulgun ochilib koʻzni quvontiradi. Orasida doim zargʻaldoq sayraydi, u ham shuning oshigʻi, toʻyini shunda qilsa chiqar, ichi qushlar bozori-da. Lekin kesib dastalab, gultuvakka solib boʻlmaydi. Tanasi uzun, butunicha sertuk, tuki qoʻlga kirib qichitadi. Gulxayri erkin, xohlagan joyidan chiqib, oʻzicha gullab turadigan yovvoyi dala guli-da. Lekin gullari nihoyatda koʻrkli, ayniqsa uzoqroqdan qarasangiz.
Avzoidan bu havo bir yogʻin olib keladi.
Oʻtgan ulovlarning epkinida xazon chinqiryapti.
Bu xotinni yana necha yillar koʻrmay ketaman, xudo hammaning ham rahmimni yegan boʻlsin.
He-e, bilmaysiz-da, u Habiba qanday boʻlgan!..