“Ким ўзини англаса, Раббисини англабдир”, дейилади ҳадиси шарифда. Ўзини англашнинг энг муҳим воситаларидан бири, бу шубҳасиз, бадиий асарлардир. Назм бўлсин, наср бўлсин булардан узоқ одам руҳий камолотга етиша олмайди. Ўзини соҳасини пухта билиши мумкин. Аммо маънавияти саёз бўлиб қолаверади. “Олим бўлиш мумкин, одам бўлиш қийин”, деган халқимиз иборасида назарда тутилган бир ҳолат юзага келади.

АДАБИЁТ МАЪНАВИЯТ ЖАВҲАРИДУР
Тошкент шаҳар бош имом-хатиби Анвар қори Турсунов билан суҳбат
Суҳбатдош Орзиқул Эргаш

Орзиқул Эргаш: Анвар ака, биз сизни диний-миллий қадриятларимизнинг толмас тарғиботчиси, халқимиз маънавияти, маданиятини юксалтириш йўлида астойдил хизмат қилиб келаётган маърифатпарвар юртдошимиз сифатида яхши таниймиз. Айни чоқда, сизнинг адабиётимизга, хусусан, мумтоз шеъриятимизга бўлган эҳтиромингизни, шеърий машқлар қилиб туришингизни ҳам яхши биламиз ва қадрлаймиз. Адабиётни, жумладан, шеъриятни инсон ҳаётида, унинг дунёқарашини шаклланишида тутган ўрни борасидаги фикрларингиз билан ўртоқлашсангиз.

Анвар қори: Таклифингиз учун миннатдорман, отахон журналимиз “Шарқ юлдузи”дек табаррук нашрда суҳбатимиз берилиши мен учун жуда мароқлидир. Чунки бу журнал менга болалигимдан яқин қадрдон, яқин дўст. Яхши эслайман, онам бу журналга ҳар йил обуна бўлардилар. Адашмасам, ўн ёшларимдан бошлаб ўқиб келаман. Ва уларни табаррук китоблар каби асраб қўйганман. Бувиларимиз отинбиби эдилар, уйимизда Навоий, Фузулий, Машраб кўп ўқиларди. Шундан менга адабиётга ҳавас уйғонган. Ўша пайтларда “Шарқ юлдузи”да Навоий ҳазратларининг ғазалларига шарҳлар бериларди. Битта қолдирмай берилиб ўқиганларим эсимда. Умуман олганда, халқимиз адабиёт янгиликларидан, асосан, мана шу нашр орқали танишиб борарди десам, муболаға бўлмайди.

Биласизки, Пайғамбаримиз расули акрам (с.а.в)га ваҳий қилинган Қуръони Каримнинг биринчи сура, биринчи оятида “Иқраъ!” дея хитоб қилинади. “Иқраъ!”, яъни “Ўқи!”, бу – Оллоҳ таолонинг башариятга буйруғи. Пайғамбаримиз (с.а.в) Оллоҳ таоло яратган биринчи нарса, бу қалам эди, дейдилар. “Иқраъ” ояти ва биринчи яратилган қалам жуда катта мазмунга эга. Инсонни инсон қиладиган, уни комилликка элтадиган, жамиятни ҳам моддий, ҳам маънавий тараққиётининг асоси илмдир, ўқишдир. Ва мана шу жиҳати билан ҳам Инсон бошқа махлуқотлардан фарқ қилади. Одам бирор бир мутахассисликни эгаллаши учун албатта ўшанга тааллуқли адабиётлар билан танишади. Лекин инсон ўзлигини англаши, моҳиятига етиши учун бу кифоя қилмайди. У яхши мутахассис бўлиб етишиши мумкин. Аммо унинг маънавиятли, дунёқараши кенг, маънан бой инсон бўлиб вояга етиши учун бадиий асарларнинг алоҳида ўрни бор. “Ким ўзини англаса, Раббисини англабдир”, дейилади ҳадиси шарифда. Ўзини англашнинг энг муҳим воситаларидан бири, бу шубҳасиз, бадиий асарлардир. Назм бўлсин, наср бўлсин булардан узоқ одам руҳий камолотга етиша олмайди. Ўзини соҳасини пухта билиши мумкин. Аммо маънавияти саёз бўлиб қолаверади. “Олим бўлиш мумкин, одам бўлиш қийин”, деган халқимиз иборасида назарда тутилган бир ҳолат юзага келади. Одам бўлишлик одамийлик сифатларига эга бўлишлик, демакдир. Одамийлик сифатлари эса одоб-ахлоқ, ҳалоллик, ватанпарварлик, мардлик, садоқат, иймон-эътиқод бутунлиги… Бу сифатлар кишида тарбия воситасида шаклланади. Тарбиянинг энг самарали йўли болада китобхонлик кўникмасини пайдо қилишдир. Китоб, китобхонлик деганда, асосан, бадиий асарлар назарда тутилади. Чунки адабиёт адаб сўзидан олинган дейишимиз, бир қарашда жўнроқ туюлади. Ваҳоланки, бу – бор гап. Тўғри маънода ҳам, кўчма маънода ҳам бадиий асар – тарбия воситаси. Хоҳ дидактика, хоҳ юксак бадиият намунаси бўлсин – вазифаси битта: инсоннинг ахлоқини поклаш, руҳияти, маънавиятини юксалтириш, ҳис-туйғулари, дунёқарашини шакллантиришдир. Руҳ тарбияланган жойда мувозанат, барқарорлик бўлади.

Орзиқул Эргаш: Кейинги юз йиллик юксак тараққиёт асри бўлди, фан-техника юксалди, мислсиз кашфиётлар башарият ҳаётини бутунлай ўзгартириб юборди. Илгари эртак-афсоналардаги мўъжизалар оддий воқеликка айланди. Айниқса, кейинги ўн йилликлар янгиликлари ҳеч кимни ҳайратлантирмай қўйди. Айни чоқда, одам боласи табиатида, руҳиятида қуруқлик деймизми, моддиюнчилик деймизми, шунга ўхшаш қусурлар пайдо бўлди. Қадимий анъаналар, қадриятларга нисбатан беписандлик пайдо бўлди. Айниқса, Ғарб дунёсида бу нарса очиқ-ошкора кўзга ташланиб қолди.

Анвар қори: Тўғри айтасиз, бугунги Ғарб ҳайратланарли тарзда тараққиётга эришди, буни тан олиш керак. Лекин, шу билан бирга, жуда катта йўқотишларга учради. Оддий инсоний муносабатлар, ота-она ва фарзандлар, катталар ва кичиклар, айниқса, эр-хотинлар ўртасидаги соф инсоний муносабатлар бачканалашди. Чуқурроқ оладиган бўлсак, эркин муҳаббат деган зарарли қарашлар инсонни инсон қиладиган оилавий муҳитга, никоҳ, севги, муҳаббат, садоқат каби эзгу туйғуларга путур етказди. Худбинлик, молпарастлик, ишратпарастлик, оилавий норасоликлар пайдо бўлиб, юқумли касаллик каби ён-атрофга тарқалиб боряпти. Буларнинг тагзаминида барча эзгуликлар, яхшиликлар манбаи бўлмиш китобдан узоқлашиб қолганимиз ётибди. Бу нарса чегара билмайди. Кеча дунёнинг олис бир нуқтасида юз кўрсатган иллат, бугун бошқа бир минтақада пайдо бўлиши ҳеч гап эмас. Муҳтарам Президентимиз ҳар бир чиқишларида, хусусан, “Юксак маънавият – енгилмас куч”, “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” каби қатор асарларида халқимизни, биринчи навбатда, ёшларимизни бундай ёт таъсирлардан ҳимоя қилишнинг, ўзлигимизни, қадриятларимизни асрашнинг бирдан бир йўли, бу халқимизнинг маънавиятини юксалтириш эканлигини қайта-қайта таъкидлайдилар. Маънавиятнинг жавҳари эса адабиётдир.

Пайғамбаримиз (с.а.в) сўзда сеҳр бор, деганлар. Шеърда эса ҳикмат. Сеҳр, бу яхши маънодаги сеҳр. Яъни таъсир бор, демоқчилар. Қачон таъсир қилади, агар у қалбдан чиқса. Ўзи, адабиёт – қалб иши. Уламоларимиз айтадики, адабиёт қачон адабиёт бўлади, у инсон қалбига нур олиб кирса. Кейинги пайтларда сариқ матбуот, сариқ адабиёт деган тушунчалар пайдо бўлди. Бу йўналишдаги “асар”лар қалбни нурлантириш у ёқда турсин, аксинча, фасодга тўлдиради. Уларнинг бадиияти ҳақида гапирмай ҳам қўяқолайлик. Бундай ёзишмаларнинг Пайғамбаримиз (с.а.в) назарда тутган сеҳрли сўзга, ҳикматга, умуман соф маънодаги адабиётга мутлақо алоқаси йўқ. Энг зарарли, хавотирли жиҳати шундаки, етарли малакага эга бўлмаган китобхоннинг, айниқса, ёшларнинг дидини ўтмаслаштиради, адабиёт борасидаги нотўғри қарашлар пайдо қилади, сўз деган буюк неъмат қадрини тушириб юборади.

Мумтоз асарларимизни олиб қаранг, Навоийни олайлик, Лутфий, Фузулий, Бобур, Машраб, Огаҳийларни олайлик. Сўзнинг қудратини, таъсир кучини на қадар юксакларга кўтаришган. Шу сабабли ҳам улар мумтоз, шу сабабли ҳам асрлар оша яшаб келяпти.

Орзиқул Эргаш: Сизга маълумки, сал кам бир асрлик тарихга эга бўлган бизнинг “Шарқ юлдузи” журналимиз республикамиз ижод аҳлининг асосий табаррук минбари ҳисобланади. У ўз тарихи давомида (энг мураккаб замонларда ҳам) халқимиз бадиий диди, маънавиятини ўстиришда, шубҳасиз, катта ўрин тутиб келди. Муқаддас Китобимиз – Қуръони Каримнинг илк бор она тилимизда мазкур нашрда чоп этилгани нафақат журналимиз, балки халқимиз тарихидаги энг ёрқин маънавий ҳодисалардан бўлгани ва бу шарафли ишнинг амалга ошишида, хусусан, сизнинг ҳам муносиб ҳиссангиз борлигини ҳамиша миннатдорлик билан эътироф этамиз.

Анвар қори: Дарҳақиқат, “Шарқ юлдузи”да Қуръони Карим маъноларининг таржимаси босилиши катта воқеа бўлганди. У пайтларда Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўткир Ҳошимов раҳматли бош муҳаррир эдилар. Шу пайтгача бу Муқаддас китобни ўзбек тилида халқимиз ўқимаган эди. Мадина шаҳрида яшаб ўтган ватандошимиз Олтинхон Тўра таржималари эса бизга етиб келмаган, боз устига, у араб имлосида эди. Бу хайрли тадбир Истиқлол шарофати, Президентимиз ташаббуслари билан амалга ошди.

Устозимиз Алоуддин Мансур ҳазратлари она тилимизга ўгириб, бизга етказиб бериб турдилар. Биз оққа кўчириб, раҳматли адибимиз Омон Мухторов иккимиз унга муҳаррирлик қилиб, нашрга тайёрлаб бордик. Катта олимларимиздан Озод Шарафиддинов, Алибек Рустамовлар яқиндан ёрдам беришди. Шундай қилиб, Мустақиллигимизнинг дастлабки йиллари, 1990-92-йилларда журналнинг йигирма тўрт сонида кетма-кет босилди. Халқимиз бундан жудаям миннатдор бўлди. Айтиш мумкинки, буюк Истиқлолнинг дастлабки олий неъмати сифатида қабул қилинган эди бу маънавий ҳодиса. Ҳалигача ўша кунларни умримнинг энг мунаввар бир дамлари сифатида шукроналик билан эслайман.

Орзиқул Эргаш: Ҳар бир адабий нашрнинг бош мақсади – адабиёт мухлисларини, хусусан, ёшларимизни, том маънодаги юксак бадиият дурдоналаридан ўз вақтида баҳраманд этиб бориш, ҳозирги мураккаб глобаллашув замонида пайдо бўлган, Ғарб “оммавий маданияти” ғоялари тарғиботчисига айланган, халқимиз бадиий дидининг ўтмаслашишига сабаб бўлаётган “сариқ матбуот” хуружидан асрашдир.

Анвар қори: Ўзини зиёлиман деган киши, у шифокор бўладими, ўқитувчими ё бир аниқ фанлар бўйича илм қилаётган олимми, китоб ўқиши керак. Интернет урфга кирди. Унинг ҳам ўзига яраша қулайликлари бор, ҳар қандай ёзувчини, борингки, Лотин Америкаси адиби бўлсин, унинг асарини бир неча дақиқада топишингиз, мутолаага киришишингиз мумкин. Лекин, барибир, Интернет китобнинг ўрнини босолмайди. Китоб билан ҳеч бир техник воситаларсиз, у билан ёлғизликда суҳбатлашиш керак. Бунинг завқи, гашти бўлакча. Оллоҳ таоло Қуръонни ҳам китоб, дейди. Китоб башариятга берилган энг буюк неъмат. Китобсиз киши ўзини англаши мумкин эмас. Мен айрим ўзига тўқ, давлатманд кишиларни китобдан бебаҳра ўтиб боришаётганидан ачинаман. Масалан, Ҳазрат Навоийнинг бир байтини тушуниш завқини ҳис этиш, бу – катта бахт. “Бобурнома”ни ўқиб қойил қолади киши. Бу асарда умри талотумларда кечган буюк саркарданинг қанчалар нозиктаъб шоир, ёзувчи, олим, географ, элшунос сифатидаги кузатувларидан, айни чоқда, ўта ростгўй, мард инсонлигидан ҳайратга тушамиз. Бу инсон ўз юртдошимиз эканлигидан фахрланамиз. Ва мана шу фахр бизни тарбиялайди. Ўз тарихимизга, Ватанимиз, халқимизга меҳримиз яна ортади. Китобнинг буюк тарбиячи эканлигига амин бўламиз.

Истиқлол шарофати билан барча жабҳаларда бўлганидек, адабиёт учун ҳам кенг йўллар очилди. Тарихий асарларимиз кўпаймоқда. Шу маънода, айрим фикрларимни айтиб ўтсам. Халқимиз тарихи Ислом тарихи билан чамбарчас боғланган. Ислом дини ақоидлари халқимизнинг турмуш тарзию миллий-ахлоқий қадриятига айланиб кетган экан. Шунинг учун тарих ҳақида асар ёзишни ният қилган адибларимиз Ислом тарихини мукаммал ўрганиши керак. “Ўткан кунлар”ни олинг. Ҳар бир образнинг хатти-ҳаракатида Ислом кишисининг табиати сезилиб туради. Қодирий домла мадраса кўрганлар, динни чуқур билганлар. Ойбекнинг “Навоий” романида Навоий ҳазратларининг гап-сўзларида, олиб борган ишларида нақшбандия тариқати таъсири яширин тарзда (очиқ айтиб бўлмаган) эҳтиёткорлик билан сингдириб юборилган. Ҳазрат Навоийнинг “Каҳфи фано ичра алар бўлса гум, Мен ҳам ўлай робиуҳум калбуҳум…“, деган байтларини олайлик. Каҳфи фано нима? Қуръонда “Каҳф сураси” бор. Унда келишича, динсиз кишилардан қочиб, бир неча ёш йигит Каҳф ғорига беркинишади. Ўша ерда уч юз йил қолиб кетишади. Уларнинг орасида бир ит ҳам бўлади. Навоий мажозий маънода айтаяптиларки, Каҳф ғорига агар Низомий Ганжавий, Хисрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийлар кириб кетишса, мен ҳам уларнинг садоқатли ити бўлиб эргашардим ва хизматларида бўлардим, деяптилар. Агар Каҳф сурасини билмасак, Навоийнинг мазкур байтини тушунишимиз мумкинми? “Хамса” достонларими, “Маҳбуб ул-қулуб”ми, “Лисон ут-тайр”ми, қай бир асарларини олманг, уларнинг моҳиятига етишимиз учун динни билишимиз керак.

Орзиқул Эргаш: Кузатиб бораётган бўлсангиз, журналимиз кейинги йилларда ўз қадимий мавқеини тикламоқда, унинг қиёфасида, мазмун-моҳиятида сезиларли ижобий ўзгаришлар юз бермоқда. Мундарижа ранг-баранглиги, эълон қилинаётган асарларнинг ғоявий-бадиий мукаммаллиги, замонавий асарлар қаторида мумтоз адабиётимиз дурдоналарига, маънавий-маърифий руҳдаги асарларга (масалан, Жалолиддин Румий, Ҳужвирий каби алломаларимиздан қилинган янги таржималар) тез-тез мурожаат қилаётганимиз мухлисларимиз эътиборини қозонмоқда. Шу йилги биринчи сонда, масалан, Ибн Сино ҳазратларининг М.Маҳмудов таржимасидаги “Ишқ ҳақида рисола”сини чоп этдик.

Анвар қори: Хурсанд бўлдим. Хайрли ишларни қиляпсизлар. Ўтмиш аждодларимиз у шоҳ бўладими, оддий фуқароми, шеърият шайдоси бўлганлар. Адабиётни севганлар. Ибн Сино ҳазратлари (бошқа табиблар ҳам) тиббий асарларини шеърда ёзишгани маълум. Чунки халқимиз табиати шунга мос, тушунилиши енгил. Қизиғи шундаки, Шайх ур-раис деб тан олинган Абу Али ибн Сино ҳазратларининг, табобатни илмий асосга қўйган зотнинг фалсафий-бадиий асарлари (70 дан ортиқ) тиббий асарларидан (40 тача) анча кўпроқ экан. Демоқчиманки, шеъриятга ошнолик, эзгулик, яхшиликка интилиб яшаш халқимиз учун ота мерос анъана. Бугунги кунда ҳам бизни хавотирга солаётган ёт таъсирлар, “оммавий маданият” деб аталган ножоиз иллатлар хуружига қарши тураоладиган асосий қалқон бўладиган куч ҳам худди ана шу қонимизда яшаб келаётган анъана, қадриятларимиздир. Даҳрийлик замонларида бир қадар қувватсизланган қадриятларимизни қайта тикласак, ўзлигимизни асраб қолган бўламиз. Бунинг учун китобга суянишимиз, китобга қайтишимиз керак бўлади. Ва шундай қилиняпти ҳам.

Орзиқул Эргаш: “Имом минбари – иймон минбари”, деган гап бор. Истиқлолдан кейин халқимиз чин маънода эътиқод эркинлигини қўлга киритди. Кўплаб жомеъ масжидлари қурилди, қаровсиз ётганлари таъмирланди. Уларда Ислом университети, Ислом институти ва кўплаб махсус билим юртларидан етишиб чиққан имомлар хизмат қилишмоқда. Юртимизда бугун икки мингдан ортиқ жомеъ масжиди фаолият юритаётганини назарда тутсак, ахлоқий-маърифий тарбияни йўлга қўйишда, диний саводхонликни ошириш, динимизнинг туб моҳиятини англатишда имомлар ҳам муҳим ўрин тутади, шундай эмасми?

Анвар қори: Шу масалада тўхталмоқчи эдим. Қадимда мактаб-мадрасаларда бадиий адабиётга ҳам кенг ўрин берилган. Навоий, Фузулий, Машраб, Бедил ғазаллари ўқитилган, шарҳланган. Бунинг аҳамияти чуқур тушунилган. Яъни шеърият киши нутқини безайди. Сўзини таъсирли қилади. Мен истардимки, имомларимиз, халқ олдида туриб маъруза қиладиган мутассаддиларимиз кўпроқ бадиий асарлар ўқишса, нафақат ўтмишда яратилган, бугунги замонавий адабиётдан ҳам хабардор бўлиб боришса. Айни чоқда, ёзувчи-шоирларимиз ҳам дин соҳасида танилган уламоларимиз билан яқин ҳамкорликда бўлишса, фойдадан холи бўлмасди. Чунки бизнинг вазифамиз муштарак – халқни эзгуликка бошлаш, маънавиятини юксалтириш. Бу йўлда қанчалик пухта билимга, тушунчага эга бўлсак, ишимиз шунча самарали, сўзимиз шунча таъсирли бўлади. Яна бир гап: шу кунларда халқимизнинг севимли фарзанди, Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф таваллудининг 60 йиллиги кенг нишонланмоқда. Муҳаммад Юсуф халқимиз қалбига кирган, меҳрини қозонган ижодкорларимиздан эди. Мен уни тез-тез ўқиб тураман, ҳайратга тушаман. Жуда содда ва халқона. Шу билан бирга, ана шу соддалик тагида қанчалар чуқур маънолар ётганидан завқланаман. Париж ресторанларини битта тандирингга алишмайман, дейди шоир. Хорижда бўлганлар билади, у ердаги ҳашам, дабдаба бир зумда кишининг бадига уради. Ўзбекона ҳаёт тарзини қўмсаб қолади киши. Ғарбда тараққиёт баланд. Аммо биздаги барака, файзни тополмайсиз у ердан. Кўрдингизми, шоирнинг “битта тандир”и кишини қанчалик мушоҳадага чорлайди. Муҳаммад Юсуф таваллуди тантаналари, бу адабиётимиз байрами, адабиётимизга бўлган халқимизнинг улкан меҳр-муҳаббати ифодасидир. Бу муҳаббат барҳаёт экан, адабиётимиз равнақ топаверади. Адабиётимиз равнақи эса – маънавиятимиз юксалиши, юртимиз гуллаб-яшнаши демакдир.

Орзиқул Эргаш: Мазмунли суҳбатингиз учун журналимиз жамоаси, кўп сонли муштарийларимиз номидан миннатдорчилигимизни билдирамиз!

Анвар қори: Ташаккур! Сизларга ҳам эзгу мақсадлар йўлида олиб бораётган ишларингизда Яратгандан куч-қувват тилайман!

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2014 йил, 2-сон

ADABIYOT MA’NAVIYAT JAVHARIDUR
Toshkent shahar bosh imom-xatibi Anvar qori Tursunov bilan suhbat
Suhbatdosh Orziqul Ergash

Orziqul Ergash: Anvar aka, biz sizni diniy-milliy qadriyatlarimizning tolmas targ’ibotchisi, xalqimiz ma’naviyati, madaniyatini yuksaltirish yo’lida astoydil xizmat qilib kelayotgan ma’rifatparvar yurtdoshimiz sifatida yaxshi taniymiz. Ayni choqda, sizning adabiyotimizga, xususan, mumtoz she’riyatimizga bo’lgan ehtiromingizni, she’riy mashqlar qilib turishingizni ham yaxshi bilamiz va qadrlaymiz. Adabiyotni, jumladan, she’riyatni inson hayotida, uning dunyoqarashini shakllanishida tutgan o’rni borasidagi fikrlaringiz bilan o’rtoqlashsangiz.

 Anvar qori: Taklifingiz uchun minnatdorman, otaxon jurnalimiz “Sharq yulduzi”dek tabarruk nashrda suhbatimiz berilishi men uchun juda maroqlidir. Chunki bu jurnal menga bolaligimdan yaqin qadrdon, yaqin do’st. Yaxshi eslayman, onam bu jurnalga har yil obuna bo’lardilar. Adashmasam, o’n yoshlarimdan boshlab o’qib kelaman. Va ularni tabarruk kitoblar kabi asrab qo’yganman. Buvilarimiz otinbibi edilar, uyimizda Navoiy, Fuzuliy, Mashrab ko’p o’qilardi. Shundan menga adabiyotga havas uyg’ongan. O’sha paytlarda “Sharq yulduzi”da Navoiy hazratlarining g’azallariga sharhlar berilardi. Bitta qoldirmay berilib o’qiganlarim esimda. Umuman olganda, xalqimiz adabiyot yangiliklaridan, asosan, mana shu nashr orqali tanishib borardi desam, mubolag’a bo’lmaydi.

Bilasizki, Payg’ambarimiz rasuli akram (s.a.v)ga vahiy qilingan Qur’oni Karimning birinchi sura, birinchi oyatida “Iqra’!” deya xitob qilinadi. “Iqra’!”, ya’ni “O’qi!”, bu – Olloh taoloning bashariyatga buyrug’i. Payg’ambarimiz (s.a.v) Olloh taolo yaratgan birinchi narsa, bu qalam edi, deydilar. “Iqra’” oyati va birinchi yaratilgan qalam juda katta mazmunga ega. Insonni inson qiladigan, uni komillikka eltadigan, jamiyatni ham moddiy, ham ma’naviy taraqqiyotining asosi ilmdir, o’qishdir. Va mana shu jihati bilan ham Inson boshqa maxluqotlardan farq qiladi. Odam biror bir mutaxassislikni egallashi uchun albatta o’shanga taalluqli adabiyotlar bilan tanishadi. Lekin inson o’zligini anglashi, mohiyatiga yetishi uchun bu kifoya qilmaydi. U yaxshi mutaxassis bo’lib yetishishi mumkin. Ammo uning ma’naviyatli, dunyoqarashi keng, ma’nan boy inson bo’lib voyaga yetishi uchun badiiy asarlarning alohida o’rni bor. “Kim o’zini anglasa, Rabbisini anglabdir”, deyiladi hadisi sharifda. O’zini anglashning eng muhim vositalaridan biri, bu shubhasiz, badiiy asarlardir. Nazm bo’lsin, nasr bo’lsin bulardan uzoq odam ruhiy kamolotga yetisha olmaydi. O’zini sohasini puxta bilishi mumkin. Ammo ma’naviyati sayoz bo’lib qolaveradi. “Olim bo’lish mumkin, odam bo’lish qiyin”, degan xalqimiz iborasida nazarda tutilgan bir holat yuzaga keladi. Odam bo’lishlik odamiylik sifatlariga ega bo’lishlik, demakdir. Odamiylik sifatlari esa odob-axloq, halollik, vatanparvarlik, mardlik, sadoqat, iymon-e’tiqod butunligi… Bu sifatlar kishida tarbiya vositasida shakllanadi. Tarbiyaning eng samarali yo’li bolada kitobxonlik ko’nikmasini paydo qilishdir. Kitob, kitobxonlik deganda, asosan, badiiy asarlar nazarda tutiladi. Chunki adabiyot adab so’zidan olingan deyishimiz, bir qarashda jo’nroq tuyuladi. Vaholanki, bu – bor gap. To’g’ri ma’noda ham, ko’chma ma’noda ham badiiy asar – tarbiya vositasi. Xoh didaktika, xoh yuksak badiiyat namunasi bo’lsin – vazifasi bitta: insonning axloqini poklash, ruhiyati, ma’naviyatini yuksaltirish, his-tuyg’ulari, dunyoqarashini shakllantirishdir. Ruh tarbiyalangan joyda muvozanat, barqarorlik bo’ladi.

Orziqul Ergash: Keyingi yuz yillik yuksak taraqqiyot asri bo’ldi, fan-texnika yuksaldi, mislsiz kashfiyotlar bashariyat hayotini butunlay o’zgartirib yubordi. Ilgari ertak-afsonalardagi mo»jizalar oddiy voqelikka aylandi. Ayniqsa, keyingi o’n yilliklar yangiliklari hech kimni hayratlantirmay qo’ydi. Ayni choqda, odam bolasi tabiatida, ruhiyatida quruqlik deymizmi, moddiyunchilik deymizmi, shunga o’xshash qusurlar paydo bo’ldi. Qadimiy an’analar, qadriyatlarga nisbatan bepisandlik paydo bo’ldi. Ayniqsa, G’arb dunyosida bu narsa ochiq-oshkora ko’zga tashlanib qoldi.

Anvar qori: To’g’ri aytasiz, bugungi G’arb hayratlanarli tarzda taraqqiyotga erishdi, buni tan olish kerak. Lekin, shu bilan birga, juda katta yo’qotishlarga uchradi. Oddiy insoniy munosabatlar, ota-ona va farzandlar, kattalar va kichiklar, ayniqsa, er-xotinlar o’rtasidagi sof insoniy munosabatlar bachkanalashdi. Chuqurroq oladigan bo’lsak, erkin muhabbat degan zararli qarashlar insonni inson qiladigan oilaviy muhitga, nikoh, sevgi, muhabbat, sadoqat kabi ezgu tuyg’ularga putur yetkazdi. Xudbinlik, molparastlik, ishratparastlik, oilaviy norasoliklar paydo bo’lib, yuqumli kasallik kabi yon-atrofga tarqalib boryapti. Bularning tagzaminida barcha ezguliklar, yaxshiliklar manbai bo’lmish kitobdan uzoqlashib qolganimiz yotibdi. Bu narsa chegara bilmaydi. Kecha dunyoning olis bir nuqtasida yuz ko’rsatgan illat, bugun boshqa bir mintaqada paydo bo’lishi hech gap emas. Muhtaram Prezidentimiz har bir chiqishlarida, xususan, “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, “Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” kabi qator asarlarida xalqimizni, birinchi navbatda, yoshlarimizni bunday yot ta’sirlardan himoya qilishning, o’zligimizni, qadriyatlarimizni asrashning birdan bir yo’li, bu xalqimizning ma’naviyatini yuksaltirish ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydilar. Ma’naviyatning javhari esa adabiyotdir.

Payg’ambarimiz (s.a.v) so’zda sehr bor, deganlar. She’rda esa hikmat. Sehr, bu yaxshi ma’nodagi sehr. Ya’ni ta’sir bor, demoqchilar. Qachon ta’sir qiladi, agar u qalbdan chiqsa. O’zi, adabiyot – qalb ishi. Ulamolarimiz aytadiki, adabiyot qachon adabiyot bo’ladi, u inson qalbiga nur olib kirsa. Keyingi paytlarda sariq matbuot, sariq adabiyot degan tushunchalar paydo bo’ldi. Bu yo’nalishdagi “asar”lar qalbni nurlantirish u yoqda tursin, aksincha, fasodga to’ldiradi. Ularning badiiyati haqida gapirmay ham qo’yaqolaylik. Bunday yozishmalarning Payg’ambarimiz (s.a.v) nazarda tutgan sehrli so’zga, hikmatga, umuman sof ma’nodagi adabiyotga mutlaqo aloqasi yo’q. Eng zararli, xavotirli jihati shundaki, yetarli malakaga ega bo’lmagan kitobxonning, ayniqsa, yoshlarning didini o’tmaslashtiradi, adabiyot borasidagi noto’g’ri qarashlar paydo qiladi, so’z degan buyuk ne’mat qadrini tushirib yuboradi.

Mumtoz asarlarimizni olib qarang, Navoiyni olaylik, Lutfiy, Fuzuliy, Bobur, Mashrab, Ogahiylarni olaylik. So’zning qudratini, ta’sir kuchini na qadar yuksaklarga ko’tarishgan. Shu sababli ham ular mumtoz, shu sababli ham asrlar osha yashab kelyapti.

Orziqul Ergash: Sizga ma’lumki, sal kam bir asrlik tarixga ega bo’lgan bizning “Sharq yulduzi” jurnalimiz respublikamiz ijod ahlining asosiy tabarruk minbari hisoblanadi. U o’z tarixi davomida (eng murakkab zamonlarda ham) xalqimiz badiiy didi, ma’naviyatini o’stirishda, shubhasiz, katta o’rin tutib keldi. Muqaddas Kitobimiz – Qur’oni Karimning ilk bor ona tilimizda mazkur nashrda chop etilgani nafaqat jurnalimiz, balki xalqimiz tarixidagi eng yorqin ma’naviy hodisalardan bo’lgani va bu sharafli ishning amalga oshishida, xususan, sizning ham munosib hissangiz borligini hamisha minnatdorlik bilan e’tirof etamiz.

Anvar qori: Darhaqiqat, “Sharq yulduzi”da Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi bosilishi katta voqea bo’lgandi. U paytlarda O’zbekiston xalq yozuvchisi O’tkir Hoshimov rahmatli bosh muharrir edilar. Shu paytgacha bu Muqaddas kitobni o’zbek tilida xalqimiz o’qimagan edi. Madina shahrida yashab o’tgan vatandoshimiz Oltinxon To’ra tarjimalari esa bizga yetib kelmagan, boz ustiga, u arab imlosida edi. Bu xayrli tadbir Istiqlol sharofati, Prezidentimiz tashabbuslari bilan amalga oshdi.

Ustozimiz Alouddin Mansur hazratlari ona tilimizga o’girib, bizga yetkazib berib turdilar. Biz oqqa ko’chirib, rahmatli adibimiz Omon Muxtorov ikkimiz unga muharrirlik qilib, nashrga tayyorlab bordik. Katta olimlarimizdan Ozod Sharafiddinov, Alibek Rustamovlar yaqindan yordam berishdi. Shunday qilib, Mustaqilligimizning dastlabki yillari, 1990-92-yillarda jurnalning yigirma to’rt sonida ketma-ket bosildi. Xalqimiz bundan judayam minnatdor bo’ldi. Aytish mumkinki, buyuk Istiqlolning dastlabki oliy ne’mati sifatida qabul qilingan edi bu ma’naviy hodisa. Haligacha o’sha kunlarni umrimning eng munavvar bir damlari sifatida shukronalik bilan eslayman.

Orziqul Ergash: Har bir adabiy nashrning bosh maqsadi – adabiyot muxlislarini, xususan, yoshlarimizni, tom ma’nodagi yuksak badiiyat durdonalaridan o’z vaqtida bahramand etib borish, hozirgi murakkab globallashuv zamonida paydo bo’lgan, G’arb “ommaviy madaniyati” g’oyalari targ’ibotchisiga aylangan, xalqimiz badiiy didining o’tmaslashishiga sabab bo’layotgan “sariq matbuot” xurujidan asrashdir.

Anvar qori: O’zini ziyoliman degan kishi, u shifokor bo’ladimi, o’qituvchimi yo bir aniq fanlar bo’yicha ilm qilayotgan olimmi, kitob o’qishi kerak. Internet urfga kirdi. Uning ham o’ziga yarasha qulayliklari bor, har qanday yozuvchini, boringki, Lotin Amerikasi adibi bo’lsin, uning asarini bir necha daqiqada topishingiz, mutolaaga kirishishingiz mumkin. Lekin, baribir, Internet kitobning o’rnini bosolmaydi. Kitob bilan hech bir texnik vositalarsiz, u bilan yolg’izlikda suhbatlashish kerak. Buning zavqi, gashti bo’lakcha. Olloh taolo Qur’onni ham kitob, deydi. Kitob bashariyatga berilgan eng buyuk ne’mat. Kitobsiz kishi o’zini anglashi mumkin emas. Men ayrim o’ziga to’q, davlatmand kishilarni kitobdan bebahra o’tib borishayotganidan achinaman. Masalan, Hazrat Navoiyning bir baytini tushunish zavqini his etish, bu – katta baxt. “Boburnoma”ni o’qib qoyil qoladi kishi. Bu asarda umri talotumlarda kechgan buyuk sarkardaning qanchalar nozikta’b shoir, yozuvchi, olim, geograf, elshunos sifatidagi kuzatuvlaridan, ayni choqda, o’ta rostgo’y, mard insonligidan hayratga tushamiz. Bu inson o’z yurtdoshimiz ekanligidan faxrlanamiz. Va mana shu faxr bizni tarbiyalaydi. O’z tariximizga, Vatanimiz, xalqimizga mehrimiz yana ortadi. Kitobning buyuk tarbiyachi ekanligiga amin bo’lamiz.

Istiqlol sharofati bilan barcha jabhalarda bo’lganidek, adabiyot uchun ham keng yo’llar ochildi. Tarixiy asarlarimiz ko’paymoqda. Shu ma’noda, ayrim fikrlarimni aytib o’tsam. Xalqimiz tarixi Islom tarixi bilan chambarchas bog’langan. Islom dini aqoidlari xalqimizning turmush tarziyu milliy-axloqiy qadriyatiga aylanib ketgan ekan. Shuning uchun tarix haqida asar yozishni niyat qilgan adiblarimiz Islom tarixini mukammal o’rganishi kerak. “O’tkan kunlar”ni oling. Har bir obrazning xatti-harakatida Islom kishisining tabiati sezilib turadi. Qodiriy domla madrasa ko’rganlar, dinni chuqur bilganlar. Oybekning “Navoiy” romanida Navoiy hazratlarining gap-so’zlarida, olib borgan ishlarida naqshbandiya tariqati ta’siri yashirin tarzda (ochiq aytib bo’lmagan) ehtiyotkorlik bilan singdirib yuborilgan. Hazrat Navoiyning “Kahfi fano ichra alar bo’lsa gum, Men ham o’lay robiuhum kalbuhum…“, degan baytlarini olaylik. Kahfi fano nima? Qur’onda “Kahf surasi” bor. Unda kelishicha, dinsiz kishilardan qochib, bir necha yosh yigit Kahf g’origa berkinishadi. O’sha yerda uch yuz yil qolib ketishadi. Ularning orasida bir it ham bo’ladi. Navoiy majoziy ma’noda aytayaptilarki, Kahf g’origa agar Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiylar kirib ketishsa, men ham ularning sadoqatli iti bo’lib ergashardim va xizmatlarida bo’lardim, deyaptilar. Agar Kahf surasini bilmasak, Navoiyning mazkur baytini tushunishimiz mumkinmi? “Xamsa” dostonlarimi, “Mahbub ul-qulub”mi, “Lison ut-tayr”mi, qay bir  asarlarini olmang, ularning mohiyatiga yetishimiz uchun dinni bilishimiz kerak.

Orziqul Ergash: Kuzatib borayotgan bo’lsangiz, jurnalimiz keyingi yillarda o’z qadimiy mavqeini tiklamoqda, uning qiyofasida, mazmun-mohiyatida sezilarli ijobiy o’zgarishlar yuz bermoqda. Mundarija rang-barangligi, e’lon qilinayotgan asarlarning g’oyaviy-badiiy mukammalligi, zamonaviy asarlar qatorida mumtoz adabiyotimiz durdonalariga, ma’naviy-ma’rifiy ruhdagi asarlarga (masalan, Jaloliddin Rumiy, Hujviriy kabi allomalarimizdan qilingan yangi tarjimalar) tez-tez murojaat qilayotganimiz muxlislarimiz e’tiborini qozonmoqda. Shu yilgi birinchi sonda, masalan, Ibn Sino hazratlarining M.Mahmudov tarjimasidagi “Ishq haqida risola”sini chop etdik.

Anvar qori: Xursand bo’ldim. Xayrli ishlarni qilyapsizlar. O’tmish ajdodlarimiz u shoh bo’ladimi, oddiy fuqaromi, she’riyat shaydosi bo’lganlar. Adabiyotni sevganlar. Ibn Sino hazratlari (boshqa tabiblar ham) tibbiy asarlarini she’rda yozishgani ma’lum. Chunki xalqimiz tabiati shunga mos, tushunilishi yengil. Qizig’i shundaki, Shayx ur-rais deb tan olingan Abu Ali ibn Sino hazratlarining, tabobatni ilmiy asosga qo’ygan zotning falsafiy-badiiy asarlari (70 dan ortiq) tibbiy asarlaridan (40 tacha) ancha ko’proq ekan. Demoqchimanki, she’riyatga oshnolik, ezgulik, yaxshilikka intilib yashash xalqimiz uchun ota meros an’ana. Bugungi kunda ham bizni xavotirga solayotgan yot ta’sirlar, “ommaviy madaniyat” deb atalgan nojoiz illatlar xurujiga qarshi turaoladigan asosiy qalqon bo’ladigan kuch ham xuddi ana shu qonimizda yashab kelayotgan an’ana, qadriyatlarimizdir. Dahriylik zamonlarida bir qadar quvvatsizlangan qadriyatlarimizni qayta tiklasak, o’zligimizni asrab qolgan bo’lamiz. Buning uchun kitobga suyanishimiz, kitobga qaytishimiz kerak bo’ladi. Va shunday qilinyapti ham.

 Orziqul Ergash: “Imom minbari – iymon minbari”, degan gap bor. Istiqloldan keyin xalqimiz chin ma’noda e’tiqod erkinligini qo’lga kiritdi. Ko’plab jome’ masjidlari qurildi, qarovsiz yotganlari ta’mirlandi. Ularda Islom universiteti, Islom instituti va ko’plab maxsus bilim yurtlaridan yetishib chiqqan imomlar xizmat qilishmoqda. Yurtimizda bugun ikki mingdan ortiq jome’ masjidi faoliyat yuritayotganini nazarda tutsak, axloqiy-ma’rifiy tarbiyani yo’lga qo’yishda, diniy savodxonlikni oshirish, dinimizning tub mohiyatini anglatishda imomlar ham muhim o’rin tutadi, shunday emasmi?

Anvar qori: Shu masalada to’xtalmoqchi edim. Qadimda maktab-madrasalarda badiiy adabiyotga ham keng o’rin berilgan. Navoiy, Fuzuliy, Mashrab, Bedil g’azallari o’qitilgan, sharhlangan. Buning ahamiyati chuqur tushunilgan. Ya’ni she’riyat kishi nutqini bezaydi. So’zini ta’sirli qiladi. Men istardimki, imomlarimiz, xalq oldida turib ma’ruza qiladigan mutassaddilarimiz ko’proq badiiy asarlar o’qishsa, nafaqat o’tmishda yaratilgan, bugungi zamonaviy adabiyotdan ham xabardor bo’lib borishsa. Ayni choqda, yozuvchi-shoirlarimiz ham din sohasida tanilgan ulamolarimiz bilan yaqin hamkorlikda bo’lishsa, foydadan xoli bo’lmasdi. Chunki bizning vazifamiz mushtarak – xalqni ezgulikka boshlash, ma’naviyatini yuksaltirish. Bu yo’lda qanchalik puxta bilimga, tushunchaga ega bo’lsak, ishimiz shuncha samarali, so’zimiz shuncha ta’sirli bo’ladi. Yana bir gap: shu kunlarda xalqimizning sevimli farzandi, O’zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf tavalludining 60 yilligi keng nishonlanmoqda. Muhammad Yusuf xalqimiz qalbiga kirgan, mehrini qozongan ijodkorlarimizdan edi. Men uni tez-tez o’qib turaman, hayratga tushaman. Juda sodda va xalqona. Shu bilan birga, ana shu soddalik tagida qanchalar chuqur ma’nolar yotganidan zavqlanaman. Parij restoranlarini bitta tandiringga alishmayman, deydi shoir. Xorijda bo’lganlar biladi, u yerdagi hasham, dabdaba bir zumda kishining badiga uradi. O’zbekona hayot tarzini qo’msab qoladi kishi. G’arbda taraqqiyot baland. Ammo bizdagi baraka, fayzni topolmaysiz u yerdan. Ko’rdingizmi, shoirning “bitta tandir”i kishini qanchalik mushohadaga chorlaydi. Muhammad Yusuf tavalludi tantanalari, bu adabiyotimiz bayrami, adabiyotimizga bo’lgan xalqimizning ulkan mehr-muhabbati ifodasidir. Bu muhabbat barhayot ekan, adabiyotimiz ravnaq topaveradi. Adabiyotimiz ravnaqi esa – ma’naviyatimiz yuksalishi, yurtimiz gullab-yashnashi demakdir.

Orziqul Ergash: Mazmunli suhbatingiz uchun jurnalimiz jamoasi, ko’p sonli mushtariylarimiz nomidan minnatdorchiligimizni bildiramiz!

Anvar qori: Tashakkur! Sizlarga ham ezgu maqsadlar yo’lida olib borayotgan ishlaringizda Yaratgandan kuch-quvvat tilayman!

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 2-son