Об-ҳаво нобоп кунлар Холхўжага таъсир қилмайди. Бироқ бугун шомданоқ негадир ичи хира, бекордан-бекор эзилиб кетяпти. Костюмини елкасига ташлаб, деразадан боқса, қора тун қўйнида нимадир бўғиқ гумбурлаб… йўқ, момақалдироқ эмас, самолёт ё вертолёт ҳам эмас, ер қаъридан ваҳимали, бўғиқ гувиллаш кўтарилаётгандай. Бир зумдан кейин бўлса, узоқ-яқинда итлар вовуллаб, тинчликни бузди. Холхўжа шаҳар жойда итнинг бундай чиябўридай хунук улишини эшитган эмасди. Машъум нишона…

Асқад МУХТОР
ФАНО ВА БАҚО

«Бўлмаса васли манго, икки жаҳонни на қилай»
(Машраб)
«Ёзганларим бари — ҳаёт ва ўлим ҳақида»
(Эдгар По)
«Оллоҳнинг ваъдаси ҳақ. Дунёи-дун сизни ҳаргиз алдаб қўймасин»
(Қуръони Каримдан)

Хотин киши билан иш битгандан кейин одам беҳафсала бўлиб қолади. Холхўжа буни илгаритдан биларди-ю, лекин бунақангиси бўлган эмас. Ҳалигина «Ҳуринисо! Ҳурилиқо!» қилиб эркалагани Ҳурихоннинг башарасини кўргиси келмай, унинг ваннадан чиқишини ҳам кутмасдан кўйлагини кийиб, кетишга отланди.

Об-ҳаво нобоп кунлар Холхўжага таъсир қилмайди. Бироқ бугун шомданоқ негадир ичи хира, бекордан-бекор эзилиб кетяпти. Костюмини елкасига ташлаб, деразадан боқса, қора тун қўйнида нимадир бўғиқ гумбурлаб… йўқ, момақалдироқ эмас, самолёт ё вертолёт ҳам эмас, ер қаъридан ваҳимали, бўғиқ гувиллаш кўтарилаётгандай. Бир зумдан кейин бўлса, узоқ-яқинда итлар вовуллаб, тинчликни бузди. Холхўжа шаҳар жойда итнинг бундай чиябўридай хунук улишини эшитган эмасди. Машъум нишона…

Эшикка қараб юрди. Йўлакка чиққанида тепасида нимадир қирсиллаб, оҳак тўкилди. Сарғайиброқ ёниб турган чироқлар липиллаб чайқаларди. Холхўжа боши устида бетон плитанинг дарз кетганини кўриб, оғзини очиб ҳам улгурмай, олдинроқда шифт тўсинлари қарсиллаб, назарида девор ағанади. Қарс-қарс тебранаётган зинапоядан ўзини пастга отди, худди гугурт қутисидай майишиб янчилаётган бетон қаватлардан нечтаси орқада қолди — билмайди, рўпарасидаги эшик кесакиси билан ўпирилиб, қаттиқ гумбурдан кейин орқа-ўнгида қуюқ тўзон кўтарилди. Кўз очиб, нафас олиб бўлмас, чироқлар ўчган, тепадаги бетон қаватлар худди босиб тушмоқда, на олдинга, на орқага йўл бор. Холхўжа нимагадир қоқиниб-сурилиб, хавфсиз жой қаерда эканини билмаса ҳам, ўзини четроққа олишга уринар эди. Бир жойда туришга тоқати чидамай, тўзон қуюнида чанг ютиб, қоронғида қандайдир ғишт уюмларидан ҳатлаб ўтиб, деворни пайпаслади. Қўли нимадандир тилиниб, билагига иссиқ қон югурганини сезди. Сездию эътибор бермади, чунки бу вақт қаердадир ғирчиллаб эшик очилди. Тепада яна ҳам даҳшатлироқ гумбурлашлар эшитиларди. Холхўжа тойибми, бир ниманинг зарби биланми, шу заҳотиёқ зинадан юмалаб пастга тушиб кетди.

…Ётган ерида лат еган, шилинган жойларининг оғриғидан ҳам олдин калласига ўй келди: бу мудҳиш зилзила эди, у эса — тирик. Лекин қаерда ётибди? Фаҳмладики, ҳалиги ғирчиллаган эшикни ўзи очган экан: у юмалаган зина, бу зах жой — кўп қаватли бинонинг подвали бўлиши мумкин… Ҳа, ертўла, ҳидидан маълум.

У «тирикман» деди-ю, аммо шубҳаланиб қолди. Атроф зим-зиё, қулоқлари том битган, фақат …ҳид биляпти, ҳид! Демак, нафас оляпти, димоқни пахсалайдиган бояги чанг йўқ, замин ҳам тинчиди чоғи. Холхўжа қўл-оёғини қимирлатиб кўрди, сал зирқираса ҳам, хайрият, бари бутун. Атрофини пайпаслаб, туриб ўтирди. Бармоқлари билан қулоқ-бурнини ушлаб кўрди, шукр, у-бу шарпани зшитяпти. Лекин қулоқлари зинғиллар, боши ғувиллар эди. Кейин тушунди: жим-житликдан экан. Ҳалиги мудҳиш гумбурлашлардан кейинги бу жимжитлик ундан баттар ваҳимали туюлди…

Қани энди ҳозир бирдан уйғониб кетса! Бордию Ҳури қанжиқнинг тўшагида мизғиб қолган бўлсаю… Кошкийди. Мана бу кўзга cуртсанг кўринмайдиган зимистоннинг сассиғи — тушга ўхшамайди, туш эмас. «Қанжиқ» дема, у шўринг қурғурни ҳам ҳозир ҳойнаҳой босиб қолдиёв. Ваннасида кафансиз кўмилиб ётибдими ҳали…

Шу заҳоти неча юзлаб жон нобуд бўлди, Холхўжа, сен тириксан. Сен тириксан, Хол! Оламда шу пайт икки нарса бор: ўлигу тирик. Учинчиси йўқ. Сен эса тириксан, Холхўжа.

Шу ўйлардан кейин у бир дам нафас ростлади. Аммо қаердандир яна бир нима қирсиллади, гув эшитилди. Зилзила «қайтди» шекилли. Холхўжанинг энди ўлгиси йўқ, у ўлимнинг даҳшатини бошидан кечирди. Қутулдим деганида… энди ўлимни ўйлаш минг бора мудҳиш…

У деворни пайпаслаб ўрнидан турди. Тиззалари қалтирар эди. Қоронғида биттагина нур заррача бўлса ҳам ёруғлик қидириб, мўлтираб турганида сал нарида лип этиб… воажабо, чироқ ёнди. Холхўжа ҳушидан кетаёзди, бирдан урилган шуъладан кўзларини чирт юмди, ёруғликдан бутун вужуди яйрагандай бўшашди. Бу нима ўзи? Нима бўлди? Электр чироғи-ку! Ким ёқди? Ё ундан бошқа одам ҳам борми? Хирагина қизариб, сал липиллаб турган кичкина лампа зим-зиё ертўлани кундай ёритган эди. Бирор жойда сим узилган бўлса, кейинги қимирлашда ўзидан ўзи бехос уланиб қолди чамаси. Омад-да! Холхўжа омадли йигит ўзи. Уйлаб қараса, омад унга бир умр соядай эргашиб юргаи экан: солдатликка бир ярим ёш етмай, қирғин урушдан четда қолди, таъқибу қамоқлардан худо асради, қўйингчи, касалхонага ҳам тушгани йўқ-да. Бахту мол — дунёнинг мўмай-мўмайи гоҳида шундоққина осмондан оёғини узатиб тушаверди, оламда ўзидан бўлак ғами йўқ. Омад бу сафар ҳам рўпарасидан чиқиб қолса не ажаб.

У эҳтиётлик билан девор бўйлаб юриб, бир умид илинжида ертўлани айланиб чиқди, эшик-тешик деган нарса йўқ. Орқа томон бутунлай босиб ётибди— яқинлашиш хатарли. Кирган эшиги, юмалаб тушган зинапояси қаёқдан эди, ақли етмади. Ғишт бетон, тупроқ ўпирилиб тушган, ҳаммаёқ гум… Холхўжанинг ваҳимаси ошиб, ҳаво етмаётгандай, баданидан совуқ тер чиқиб кетди: тирик кўмилган бўлса-я! Нима бўлади унда? Аввал ақлдан озиб, жинни бўлади. Кейин очликдан, ёлғизликдан талвасада жон бериб… мурдаси сасиб ётади. Бир сичқонми — каламуш ҳам югуриб ўтмайди бу ерда… Йўқ. Нима «йўқ»? У кучи борича овоз бериб кўрди, ертўлани яна айланиб, жон-жаҳди билан бақириб-чақирди. Бўғиқ янграган овозни ертўла қора гўрдай ўз қаърига ютарди. Холхўжа шайтонлагандай зир югуриб, деворларга урилиб, қоқиниб-суриниб, ҳолдан тойди. Мияси карахт, ҳеч нарса ўйлаёлмай, бетон деворга суянганча узоқ турди. Йўқ… Қутқазишади. Ертўлада одам кўмилиб қоладию қутқазмайдими… Маҳалладагилар сал ўзларига келишсинчи, қидириб қолишади. Кавлашаётганда тепадан бетон плиталар босиб тушмаса бас. Улар сал илиниб омонат турганга ўхшайди. Холхўжа тепага кўз солишга ботинмай, ғужанак бўлди. У қўрқишдан, ваҳимаю талвасалардан толиққан эди. Бунақада телба бўлиб қолиш мумкин. Ўзингни бос, Холхўжа. Нафас бўғилиши ҳам ваҳимадан, бу ерда ҳаво етарли, уқдингми, аввал эсни жойига қўйиш керак. Қанча вақт ўтди ўзи? Бир ўйласа — неча кунлардан бери шу ерда ўтирганга ўхшайди. «Кунлар» деганда эти жимирлаб кетди. Йўқ. йўқ, ахир. Ҳали ярим соат ҳам бўлгани йўқ. Холхўжа буни яхши билади, қизиб кетган миясининг бир чеккасида идроки уйғоқ. Мана шуни йўқотмаслик керак, телбалик ўлдиради, совуш керак, совуққонлик керак.

Ярим соат эмас, назарида ундан ҳам кам, беш-ўн минутгина… Лекин бир дунё хаёл ўтди бошидан. Ёлғизликда шунинг ўзидан ҳам жинни бўлиш мумкин. Идрок деди. Ёлғизлик-чи? Бу иккаласининг чиқишуви қийин ё у, ё бу енгади.

Холхўжа даҳшатли ёлғизликнинг идрокдан устун келишига кўзи етиб турганида аллақаёқдан инграган овоз эшитилди. Баданидаги оғриқларни унутиб, сапчиб турди, аланглади, яна қулоқ солди. Ташқаридами? Ташқарида бўлса, эшитилмас эди. Тупроқ, ғишт остидами? Ундай бўлса, уни қидириб бир жойни кавлаш ҳам хатарли. Кавламай қулоқ солиб ўтириш—ундан ҳам мудҳиш… Инграш яна эшитилди. У ёрдамга муҳтож бир иссиқ жон эканлиги аниқ. Холхўжа уёқ-буёққа югургилади. Уни қувонч югуртиряптими, ваҳимами — ўзи билмасди. Бурчакларга кирди, бетон блоклари майишиб, арматура симлари чиқиб, ўпирилиб ётган ён девор кавакларига, кунжакларга кўз солди. Тўхтаб, жимликка қулоқ тутса, овозидан тезроқ топарди, лекин ҳовлиқиб жим туролмаяпти, асаблари қақшаган, сабр-тоқат тугаган, ўзининг нафасидан бошқа шарпани эшитмас эди. Бунга сари ўт олгандай шошиб, чўлоқланиб югуради, йиқилади, яна туради.

— Ҳой, ким бор?!

Овозим чиқмаяпти шекилли, деб бир зум тинч қолувди, заиф инграш яна такрорланди. Холхўжа ўша ёққа урди ўзини. Бу ҳалигина ўзи кирган эшик томонда эди. Энди эшик йўқ. Бу ён ҳам ўпирилиб, ғишту бетон уюми шифтга тақалиб ётибди. Овоз шу ердан келди, бу аниқ. Яна бир эшитилса — устидан чиқади. Кутди. Инграш эшитилмадию шитирлаб тупроқ тўкилди. Холхўжа бир учи билан ерга қадалиб қолган балка остига бош суқиб қараса, инграш ёнгинасида эшитилди. Қоронғида ярим кўмилиб ётган гавдани кўзлари илғагандай бўлди.

— Ҳой, тирикмисиз?!
— … О-о-оёғим…— деди ҳалиги одам.

Тирик! Ўлиб қолмаса бўлгани. Қайси томондан бориш керак? Бу ерда бир нимани сал қимирлатсанг босиб қолиши ҳеч гапмас.

— Кимсиз?

У одам бир нима деб ғудранди-ю, оғзи тупроққа тўлганми, тушуниб бўлмайди. Жони узилиб қолмаса бас. Ўлиб қоладиган бўлса… ҳали ёлғизлик ваҳимаси босаётувди, энди… Ёнингда ўлик билан ёлғиз қолиш…

Ўзингни бос, Холхўжа. Оғир бўл, омаддан умид узма. Буни қутқазиш керак. Қутқазиш керак.

Бир елкаси билан тўсин тагига суқилиб, қўлини узатди. Унинг пайпаслаётганини сезган ҳалиги одам, яна:
— О-о-ёқ…— дея шивирлади сиқтаб.

Холхўжа кафти билан унинг устидаги тупроқни сидириб ташлаб, қўл-оёғи қаердалигини топишга уринди. Пайпаслаб юзини топди, иссиқ нафасини сезди.
— Ҳозир… ҳозир… Бирпас тоқат қилинг,  биродар…

Бу одамнинг оёғини босиб ётган йўғон хода бир учи билан ерга тиралган, бир учи билан тепадаги бетон плитани суяб қолган эди.
— Ходага тегманг… оёқ… оёқни тортинг,— деди ётган одам. Унинг кўзи қоронғига кўникиб, у-бу нарсани кўриб ётганга ўхшайди. Холхўжа ҳушёр тортиб, ўзини четга олди. Қараса, чиндан ҳам хавфли: ходани қимирлатса шифт босиб тушадиган…
— Оёқ… ни,— деди чорасиз одам қаттиқ оғриқдан тишини тишига босиб.

Холхўжа унинг этигини пайпаслаб топиб, оёқни ходанинг кўтарилган томонига қараб суришга уринди. Тепага қараб олиб, этик пошнасидан маҳкам ушлади-да, яна тортди. Бечора жон-жаҳди билан «я… я… яна!» деганча тинчиб қолди. Оғриқдан ҳушини йўқотдими, нима бало? Ўлиб қолмаса бўлгани. Холхўжа тағин бир зўр бериб силтаган эди, у хунук овоз чиқариб дод солдию яна жимиб қолди. Холхўжа ҳам қимир этмай қулоқ соларди. Хайрият, нафас олиши сезиляпти. Таваккал қилиб, иккала оёғидан торта бошлади. Уни ёруғликка судраб чиққунича вужудини қора тер босди. Усти-бошидан шувиллаб тупроқ тўкилгач, капалак мўйлов, ўрта яшар, найновгина йигитнинг лой теккан афт-башараси кўринди. Лекин кўзи юмуқ, юзи ифодасиз, беҳуш ётар эди. Холхўжа унинг томирини ушлаб кўриб, хунук жилмайди-да, яна чаққон ҳаракатга тушдн. У ўзидан мамнун, жонланиб кетган эди. Шўрликнинг юз-кўзини сийпалаб, устидаги оҳак кукунини қоқиб ташлаб, сўради:

— Ҳой, қалайсиз?
— Оёқ…— деди яна йигит кўзини очмай.

Оёғига қаради, этигини тортиб кўрди, лекин иккинчи оёғига қўл тегизиши билан йигит бақириб юборди. Холхўжа бўлса, унинг фарёдига қувонгандай:
— Бормисиз-э…—деди.—Ҳозирча чидайсиз, биродар. Синмаган, этик қўнжи сақлабди, шукр қилинг, лекин қаттиқ лат еган, чидайсиз!

Шундай деди-ю, дод солишига қарамай, этикни шартта, ечиб олди. Йигит бир инграб, жим бўлди. Холхўжа бир пой этикни қучоқлаганча ўтириб қолди.

Иккаласи ҳам гўё оғир ишдан кейин дам олишар эди. Анчадан сўнг йигит кўз очиб, шифтга, атрофга, кейин нажоткорига боқди. Қаерда ётганини ҳали фаҳмлагани йўқ чамаси.

— Тузукмисиз?— деди Холхўжа.
— Бошим нимагадир урилиб… ҳеч нимани билганим йўқ. Ҳушимга келсам… оёқ оғрияпти. Қаттиқ оғриқ ҳушимга келтирди чамамда.
— Ҳозир-чи?
— Ҳозир… қаранг-чи, оёқ бутунми?

Холхўжа оёққа ёпишиб қотган пайтавани эҳтиёт билан ечиб олдию қорайиб-кўкарган болдирни ушлаб кўришга қўрқди.
— Бугуноқ чопқиллаб кетасиз…
— Назаримда, қон юрди… раҳмат сизга. Қаердамиз? Нима бўлди?

— Зилзила… Ёмон бўлди. Ертўлада қамалиб ётибмиз, юқорида нима бўлганини билмайман.
— Ҳушимга келганимда ўзимнинг ҳам тахминим шу эди. Бошқа ҳеч ким… бирон эшик-тешик йўқми?

— Йўқ… Йилт этган туйнук ҳам йўқ…
— Чироқ…
— Чироқ кейин ёнди, ҳайронман. Хуллас… ҳозир тирик қолганимизга шукр дейишга тўғри келади. Оёқ қалай?

Йигит индамади. Анча жим ётгандан кейин зўр билан сал ёнбошлаб пахталигини ечиб буклаб, орқасига қўйди-да, деворга суяниброқ ўтириб, мўматалоқ бўлиб кетган болдирига қаради. Оёқни қимирлатолмади.

— Синмаган деяпсизми? Назаримда мажақланиб кетганга ўхшайди.
— Синган бўлса ҳозир мен билан гаплашиб ўтирармидингиз, биродар. Оғриғига чидолмай, деворга тирмашардингиз, ҳа. Майишиб, қон уюшиб қолган, қорайиб кетганини кўрмайсизми? Отингиз нимади?

— Очил, Сизники-чи?
— Холхўжа. Шу уйданмисиз?
— Олтинчи қаватдан.
— Хайрият,— деворди Холхўжа. Очил, оёғи билан овора, эшитмади.

Шу уйдан! Шу уйдан экан бу шўринг қурғур! Ҳой, буни эмас, ўзингни ўлимдан қутқазибсан, Хол. Буни албатта қидиришади, ертўлани кавлашади!
Юрагида умид учқунлади.

— Нима дедингиз?
— Мени бу уйда ҳеч ким билмайди… деяпман. Бахтсиз тасодиф билан келиб қолгандим…

Одамни ўлимдан қутқазиш бу қадар қувончли бўлишини билмас экан. Ярадорга ёрдам бериш тараддудига тушди.
— Хизмат бўлмаса, Холхўжа ака, ҳов сандиқни кўраяпсизми?
— Сандиқ?
— Ҳа, ана, деворга суяб қўйилган.

Холхўжа қоронғи бурчакдаги ахлат ташланадиган қопқоқли тахта қутини кўрди.
— Ўшанда чирпит… катта шиша бор. Олиб келсангиз.

Холхўжа бориб қопқоқни кўтарди. Саккиз литрлик шишани топди. «Сандиқ»да яна аллақандай темир-терсак, эгри-бугри қувурлар, қоғоз қопчиқ, унда шакарми, тағин бир нималар бор эди. Оғир шишани кўксига босиб олиб келди, у тўла эмас, тубида нимадир чайқалар эди.

Очил қўлига олиб, пўкагини очаркан:
— Самогон,— деди илжайиб. Холхўжа ҳидидан фаҳмлаган эди. Лекин:
— Ростданми?—деб яна сўради,— чағирпазлик ҳам қиламан денг?
— Шу лаънатини деб тушган эдим бу қора гўрга…

Ноқулай жимликни яна ўзи бузди.
— Кузя деган шопир оғайним ўргатган. Мен ўзим шопирман-да. Бу… осон, мен сизга айтсам. Шакар топилса бўлгани,— шиша оғзини ҳидлаб, афтини жийирди,— жуда законни бўлади, «Столична»нгиз у ёқда  турсин.
— Кайфи зўрми?

Очил индаёлмади.

— Ҳозирча оёқдан бўлса ҳам…— деб ҳазиллашди Холхўжа. Очил «маъқул айтдингиз» дегандай бош ирғаб қўйди, у кўзини чирт юмиб олган эди. Спирт таъсир қила бошлади чоғи, бирпасдан кейин енгил тортиб, шеригига илжайди. Лекин бу илжайиш тез сўнди.

Холхўжа ёнида тирик одам пайдо бўлганига қувониб кетиб, ҳазил бошлаганидан ўзини ноқулай сезди. Бу аҳволда ҳазил чиндан ҳам густоҳликка ўхшарди. Вақтни сўраб, Очилда ҳам соат йўқлигини билгач, кўнглини яна ваҳима босди. Қанча вақт ўтди, ҳозир тунми-кунми — маълум эмас, тахминлаб ҳам бўлмас эди. Ертўлада ваҳимани оширадиган оғир жимлик.

— Чироқни ўчиринг-чи, балки бирон жойда ёриқми — туйнук бордир,— деди Очил,— бўлмаслиги мумкин эмас. Ўчиринг.

Холхўжа ҳозир чироқ ҳам ўчса, бу зимзиё жимликка бардош беролмаслигини ўйлаб, секин чироқ томон юрди. Лампани бураб ўчирди-да, қўли куйди, бу кичкина ўт, жиндаккина ҳаёт манбаи сўниб қолиши мумкинлигини ўйлаб, оёғи қалтираб кетди.
— Очил…— деди Холхўжа юраги тошиб, — бормисиз?

Кейин беихтиёр чироқни яна ёқиб юборди.
— Дунёга туйнук бўлмаса ҳам, бир-биримизни кўриб турганимиз маъқул,— деди жойига келиб ўтираркан. Қанақа вазиятга тушиб қолганини энди астойдил идрок этган Очил бетоқат эди, оёқ иккинчи масала бўлиб қолди.

— Ҳаммаёқни айландингизми?
— Ҳа… чор тараф— гум: тош, бетон, ғишт, тупроқ…
— Менга бир таёқ топиб беринг.

Холхўжа ивирсиб юриб, битта эгри қувур бўлагини топиб келди.
— Мана, таёқда той кучи бор, деганлар, ҳаккалаб юриб кетасиз.
Очил турди. Темирга таяниб, оғриқ оёғини судраганча узоқ бурчакка қараб кетди.

У энди йиқилганча айланади, тентирайди. Ҳаммаёққа бош уради. Ҳаммаёқ девор. Умиднинг охирги учқунини ҳам ўчириб қайтади.
Чиндан шундай бўлди. Лекин у бўкириб йиғлаб қайтиб келди: оғриқданми, ваҳимаданми — билиш қийин эди.
Йўқ! йўқ! Ўлиб кетамиз! Кавлаш керак! Ўтираверадими ўлимни кутиб?!

— Кавлаш — ўлимнинг ўзи. Қаер босади, қаер босмайди — ичкаридан туриб билиб бўладими?
— Аниқланг, қимирланг, нимани кутяпмиз?

Очилнинг аҳволи аянчли эди, Боғланган оёғини ҳам уриб олганга ўхшайди: юзи бениҳоя дардли.
Жим қолдилар. Бирпасдан кейин Очил заиф товуш билан:
— Узр…— деб қўйди.

Яна жим қолдилар. Анчадан кейин Холхўжа қараса, шериги ухлаб қолибди. Уйқуми, беҳушликми, ишқилиб майли, шўрлик ором олсин. Ҳозир Холхўжа учун у — бутун бир дунё. Шу бўлмаса жинни бўлиб, ажалидан олдин ўлиб, ертўлада чириб кетиши аниқ эди. Мана, гаплашиб ўтиришибди. Йиғлади, жерикди, узр сўради, ухлаяпти… Ажаб, ҳаётда минглаб, одам билан ёнма-ён яшайсан, биттасининг сариқ чақалик қадри йўқ. Бошига тушмаса билмас экан бандаси.

Шу ўйлар билан ўзи ҳам уйқуга толганини сезмай қолибди… Кўз очса — атроф ўша-ўша, ярим ўпирилган шифтда сарғиш чироқ милтиллаб турибди.

Рўпарасида Очил унга тикилиб ўтирибди.
— Вақт неча бўлдийкин?—деди Холхўжа худди ўзи уйида уйқудан тургандек, беғам керишиб.
— Вақт?.. Кунми-тунми денг.

— Вақтни қорин очишига қараб билса бўлади.
— Меники нуқул ўн иккига бориб қулдирайди,— деб ҳазин жилмайди Очил.
— Менингча, ҳозир эрталаб соат ўнлар бор-ов…
— Қаёқдан билдингиз?

— Мен ҳар куни ўнда базада нонушта қиламан… Мана, ҳозир оғзим сув очаяпти.
— Магазинчимисиз, дейман?
— Озиқ-овқат базасида мудирман.

— О… ундоқ бўлса бу ернинг таоми сизбоп эмас-ов…
— Мана, самагон бизбоп.
— Оч қоринни шилиб кетади, баттар очқайсиз.

— Сиз ичмайсизми?
— Биз шопирлар бунга ўргансак, ажалимиздан беш кун олдин…
— Бу ерда машина ҳайдамайсиз.
— Барибир, ўрганмаганман.

— Буни ўзингиз қилганмисиз, ахир?
— Сотишга… Ҳозир биласиз-ку, магазинларингда анқонинг уруғи бўлиб кетди бу сабил. Мана буни…— чирпитни чайқаб қўйди. Очил,— йигирма бешга оляпти шишасини.
— Қуйқасини қалқитдингиз. Ҳа майли, бўтанаси қоринни ҳам тўйғазади.
— Менга қанддан ола келинг, ака.

Холхўжа бориб, «сандиқ»даги қоғоз халтани кўтариб келди.
— Закускага ярайдими?— сўради Хол.
— Йўқ.

— Нега, бу ҳам шундан бўлган-ку, қариндоши билан йиғлаб кўришмайдими?
— Йўқ, кўнглингиз айниб, кеча еган ноз-неъматларингизни ҳам қайт қилиб ташлайсиз.

— Бу гапингиз ҳам тўғри…— деди Холхўжа, сув аралашган сутдек оқаринқираб турган шишага қараб. Ичкиси келар, хавотири ҳам бор эди.
— Майли бўлмаса, сиз кайф қилинг, мен қанд ялайман. Томоқ томоқ эмас, томоқдан ўтгани томоқ.

У ялади. Бу ичди.
— … Кайф, қанд… Итни кунини ҳам чиройли гап билан бежаса бўлади-я, қаранг,— деди Холхўжа томоғини куйдириб ўтган чоғирнинг қўланса ҳидидан афтини буриштираркан.

«Итнинг куни» деган сўзлар иккаласига ҳам чорасиз аҳволларини яна эслатди. Уларни қилдай умид ушлаб турар, дам-бадам узоқ жим қолиб, тиқ этган садога илҳақ, тепага қарар, қулоқ осар эдилар. У ерда эса мудҳиш жимлик. Жуда қалин қатламлар остида кўмилиб қолишган шекилли.

— Нима бўлди энди, сизнингча, ҳозир тунми-кунми?
— Ҳайронман. Бордию кун бўлса, тепада бирон нарса тақ этарди ахир …Сиз билан бизга бу ёғи ҳамишалик тун бўлмаса деб қўрқаман…

Очил ялт этиб қараб «ёқангга ёпишсин!» деворишига сал қолди.
— Нафасни совуқ қилманг, ака…— деди кейин хомуш. Холхўжанинг кайфияти унга ҳам таъсир қила  бошлади.

Холхўжа бўлса, ўзини қаёққа қўйишни билмаяпти. Кеча шишанинг оғзидан ичилган уч-тўрт қултум самогон уни эзиб юборган эди. Хуморига қултиллатиб яна хўплади.

Очил ўзини ундан кўра тадбиркорроқ ҳисобларди: у кам гапириб, кам ҳаракат қилиб, оз-оздан шакар ялаб, кўпроқ ухлаб, куч сақлайди. Бу ерда қанча ётишлари ҳали маълум эмас.

Шериги эса, чидами тез тугаб, ўзини-ўзи еб қўйяпти. Ғазабланиб, кўп гапиради, яна ичиб қўяди-да, баттар эзилади, ташналикдан нолиб занг босган қувурлардан томаётган илиқ сувдан ичиб келади. Очил ўша қувурнинг тагига тунука идиш қўйиб келди — сув йиғилиб, совиб, тиниб туради.

— Олинг бундан, биродар, кайф билан вақт ўтганини билмайсиз,— деди Холхўжа. Ўзи молдай шимириб, учиб қолди. Шундан кейин етти-саккиз соат ухлади. Очил бўлса, унинг хуррагини тинглаб, «шифт»га  қараб ётаркан, беҳосдан кўнгли бузилиб, юзини енги билан тўсиб йиғлади. Чарчагач, уйқута кетди.
Уйғонса, баракалла-е, хуррак ҳали-ҳамон давом этарди. Ухлаш албата, яхши, куч ғанимат. Аммо Очилни борган сари ваҳима босяпти, қанча вақт, неча кун ўтди — маълум эмас: юқорида нима гап, уларни ҳеч ким эсладими ўзи? Қидирувчиларнинг шарпаси ҳам сезилмайди, наҳотки мана бу шўринг қурғурнинг совуқ гапи тўғри чиқиб…

Холхўжа қимирлади, босинқираб, бақириб уйғонди-да, Очилга олайиб қараб, бўкириб йиғлаб юборди. Овози хунук эди. Очил тасаллига бир нима деёлмади. Шеригини ҳиқичоқ тутиб, тинчиб қолди.

— Тузукмисиз?
— Тушимда… бўрилар қуршаб олганмиш. Тушнинг тескариси бўлади дейишади, ишқилиб…
— Йўқ, ака,— деди Очил, билағонлиги тутиб,— Азроилнинг бир турқи — бўри экак. Эшитмаганмисиз?

Холхўжа индамади. Очил эҳтиётсиз гапириб қўйганини сезиб, тилини тишлаб қолди. Кейинроқ Холхўжа сув ичгани борганида юришидан билиндики, дармони тугаяпти. Сувни тунукаси билан кўтариб келиб, ёнига қўйди. Бу иши ҳам тўғри: ҳар сафар бориб келиш учун мажол керак, шу ерда турса, чанқаганда оғиз ҳўллаб турилаверади. Сув йўғида таяммум, деган машойихлар.

Кунми-тунми деган баҳс ҳам тугади. Буни энди уйқу босишига қараб ҳам аниқлаб бўлмайди — уйқу вақти ҳам чалкашиб кетди. Холхўжа бўлса, ҳамиша ширакайф, уйқусираб ётгани-ётган. Вақтни қорин очишига қараб ҳам аниқлаб бўлмайди — очлик ични таталаб, умуртқани сўриб, тинкани қуритяпти. Овқат ҳақида гап очишга журъат йўқ, бир-бирларидан кўзларини олиб қочишади. Умид ипи борган сари ингичка тортиб кетаётганини сезадилар. Дилдаги рўй-рост гапни айтишдан қўрқиб, соатлаб ғиқ этмай ўтирадилар.

Шериги яна ичиб ухлаб қолганида Очил ўзини қаёққа қўйишни билмайди. Холхўжа оч қоринга кўп ичяпти, бир кор-ҳол бўлиб қолмаса эди. Очил англаб етдики, ёнингда иссиқ жон бўлмаса жон сақлаш мушкул.

Бир сафар Холхўжа уйғонди-ю, жуда узоқ жим ётди.
— Ака,— деди Очил хавотир олиб,— нималарни ўйлаяпсиз?

Холхўжа яна анча ўйлаганидан кейин тилга кирди:
— Шу… бир хаёл калладан кетмаяпти. Худди чангак солиб ёпишиб олган…

— Нима экан у?
— Ўзинг ҳақингдаги ёмон гапни бировларга гапираверма, дердилар дадам раҳматлик. Бир чеккаси— бу ҳам тўғри. Ёмон гапни ичингда сақлаб, гўрингга олиб кетганинг маъқул. Дунёда сенинг тўғрингда фақат яхши гап қолиши керак. Ёмондан одамларга нима наф, тўғрими?
— Тўғри.

— Тўғри-ю, лекин ҳамма ёмонликка шу дунёда ўргандик, шу ерда орттирдик барини. Одам боласи дунёга соф келади, бу ерда орттирган жамики қабиҳликларини, жинояту пасткашликларини ташлаб, соф кетиши керак эмасми?

— Бу гапингиз тўғри. Тирикчилик — асли тирриқчилик. У дунёга ишонмайди-да кўплар. Шунинг учун қўрқмай кирдикорини қилаверади.

— Боқий дунёнинг борлиги унинг остонасига келганимиздагина ёдимизга тушади. Инсон унинг борлигига бир умр иймон келтирса, каптар келиб қузғун кетмасди…
—  Келса гумон — кетар иймон, дегани шундан-да.

— … ўлигимиз шу ерда қолиб кетишига кўзим етиб қолди, биродар.
— Ундай деманг, ака.
— Сизни билмайман-у, мен… Гапиришга ҳолим борида қулоқ солинг…

Очил бўшашиб кетди, оёғини судраб унга яқинрок силжиди. Холхўжанинг овози базўр эшитиларди, нафаси тез, чиндан ҳам…

— Айтганингиздай, дарҳақиқат,— дея уни чалғитмоқчи бўлди.
— Эндигина мол, билим, ҳунар, тажриба тўплаганинг … барини бирдан… олиб кетганинг ёмон экан…

— Дунё йиғиб нетарсан — бир кун ташлаб кетарсан. Буниси майли, лекин гуноҳни олиб кетма.
— Ҳа… Қисқа умримизда шунча гуноҳ! Минг йил яшасак нима бўлардикин? Даҳшат!

— Ёш экансиз — билмайсиз: ҳаёт ўлимдан ёмонроқ. Мен не вақтдан бери шуни ўйлаб, бошим ёрилай деяпти. Ҳаёт зарарли, одам шундан ўлади асли. Аммо-лекин дорилбақо… остонасида турган киши учун фанонинг ўзи ҳам, у туғдирган мудҳиш гуноҳлар ҳам ҳеч нима эмас. Фақат уларни дунёга ташлаб кетиш керак.

Очил аввал уни алаҳлаяпти деб ҳам ўйлади. Лекин қараса, гапни ўзига яраша мантиқ билан олиб кетяпти. Овози зўрға эшитилади, нафаси бўлиниб-бўлиниб чиқади-ю, лекин гапида жон бор.

— Ташлаб кетиб бўлар эканми…— деди Очил, эсанкираб.
— Бўлади,— деди Холхўжа.— Кимгадир ёрилиш керак. Ёриладиганинг бўлмаса ёмон, ичингда кетади. Хайрият, мана…
— Тўғри, ака, одам одамнинг дардини олади. Жон жонга қувват.

Холхўжа чарчаб, жимиб қолди. Очил, ўлим олдидан одам ортида қоладиганларни ўйласа керак, деб юрарди. йўқ инсон ҳамон ўзини ўйларкан. Унга ёрилмоқчи бир гуноҳи азим тилкалаяпти кўксини. Шуни «ташлаб», «софланиб», кетмоқчи. Шундан енгил тортса, майли лекин улгурармикин?

— Қанддан яланг ака, дармон бўлади.
— Йўқ, энди фойдасиз… Сиз қулоқ тутинг,— Холхўжа нафас ростлаб, гап бошлади.— Бир бегуноҳни ўн беш йилга қаматиб юборганман, биродар.

— Ёпирай, қандоқ?
— Ёлғон гувоҳлик бериб. Буни мен биламану, мана, энди сиз биляпсиз.

— Мен билмайман, ака,—деди Очил капалаги учиб.
— Ҳозир гапириб бераман.— Холхўжа тунукадаги сувдан кафтига олиб, лабларини намлади.— Ўн йил аввал озиқ-овқат базасида ҳаммол эдим. Толзордаги магазин мудири Ҳайдаров билан ўша ерда танишганман. Қўйнимга у-бу қистирар, мен унинг машинасига бенавбат юк ортиб берардим. Кейин шу одам, барака топкур, қоғозларимни тўғрилаб, исполкомда уй-жой олишим учун навбатга қўйди. Ўзим жойи жаннатда бўлгур Мастура кампирнинг ҳужрасида ижарада турардим-да…

Холхўжа нафасини ростлаб олиб, давом этди:
— Уч йил кутдим, тўрт йил кутдим, навбат тегмади. Қишлоқда ваъдалашган қайлиғим бор, Сарвинисо деган… Орзуларимиз ушалмади. Режалар барбод бўлганидан аламзада бир ҳолатда юрганимда, ҳужрамга Салим сўпоқ кириб келди. Ёнида қора чопон кийган турқи совуқ бир барзанги. Боши сапчадек, пешанаси дўнг. Салим сўпоқни базанинг ертўласида, бир улфатнинг маишатида кўрган эдим. У-бу буюришган, хизматларини қилганман. Сўпоқ бўлса ҳам ғўдайган: бойвачча, одамни бир тийинга олмайди, у ҳам қайси бир гастрономнинг мудири. — Вой-бў-ў… Шу каталакда турибсанми, каламуш ҳам бордир?—деди ҳужрани кўздан кечириб. Кейин дарча ёнига борди-да, бирдан гапни бошқа ёққа бурди:

— Ҳайдаровни яхши биласан-а?
— Ҳа…— дедим.
— Узоқдан ҳам, қадам олишидан танисанг керак? Ҳов анови дарвозахонага кириб кетса, шу дарчадан туриб танийсанми?

Ҳе йўқ, бе йўқ, нима деяпти ўзи? Гарангсиб туравердим.

— Танийсан, танийсан, қани бери кел-чи. Бориб, дарчадан кўчага қарадим.
— Дарвозахонани кўряпсанми?
— Ҳа.
— Ҳайдаров шу ерга кириб кетди дейлик, албатта таниб оласан, а?
— Ҳ-ҳа…— деб елкамни қисдим.

— Энди қулоқ сол: эртага, кеч соат олтида Ҳайдаров келиб ўша дарвозага кириб кетади,— деди у дона-дона қилиб.— Сен уни «таниб» қоласан. Нима қилиб юрибди бемаҳалда, деб ўйлаб ҳам қўясан ичингда.
— Э… а… келмаса-чи?

Ҳозиргача тунд, безабон бўлиб ўтирган қора чопон тилга кирди:
— Келмаса ҳам таниб қоласан.

Унинг товушидан вужудимга титроқ югурди. Бу вақт Сўпоқ қўлтиғимдан тутиб, тўрга олиб ўтди-да, столга бир қоғоз ташлади.
— Ол, бу сенга.

Олиб, анча тикилгандан кейин билдимки, уч хоналик уй-жойга ордер экан. Менинг номимга ёзилибди. Энди буларнинг ниятига тушуниб қолдим.

— Қачонгача бу катакда ўтирасан.— Шанғиллади Сўпоқ,— истасанг эртагаёқ кўчиб бор, шаҳарнинг қоқ марказида…
— Ёлғон гувоҳлик…

— Нима ёлғон? Кўрдинг — танидинг, вассолом. Терговчига ҳам, судга ҳам жавоб шу — бир оғиз гап, Сендан бошқа ҳеч нарса талаб қилинмайди.
— Сен холис гувоҳсан, тушундингми?—деди қора чопон, ўрнидан туриб.

— Ҳа, айтгандай,— Сўпоқ чўнтагини кавлади.— Мана бу… мана бу «Газ-24»га чақирув қоғози. Автомагазиндан. Сенинг номингга ёзилган, кўрдингми? Буни суддан кейин бориб оласан,— деб қоғозни қайтиб чўнтагига солиб қўйди.

— Буни нима қиламан? Пулим йўқ мени.
— Бўлади, ҳаммаси бўлади, — деди илжайиб елкамга қоқаркан.

Жўнаб қолишди. Фақат қора чопон кийган барзанги остонада туриб, яна ўдағайлади:
— Эртага, кеч соат олтида. Кўрдинг, танидинг, ичингда ҳайрон бўлиб ўйлаб ҳам қўйдинг.

У ерга қараб, кесиб гапирди. Товушида «Энди ишимизга шериксан, билиб қўй!» деган таҳдид бор эди. Шундай қилиб, олдиндан тайинланган гувоҳ бўлдим-қолдим. Қалтироқ қўлимда ордерни ушлаганча карахт бўлиб кечгача ўтирибман. Ўша кечаси ухлаганим йўқ. Минг хаёлга бордим. Аҳли раҳмон билан нафси шайтон тапир-тупур олишар эди ичимда. Бири: дарров йиртиб ташла, ёвғон ошинг,— беғалва бошинг, деб турибди; бири бўлса: ҳой, омадинг келиб турибди, бола. Уч хона, 46 квадрат метр. Сарвинисо ҳайт десанг учиб келадиган, одамга ўхшаб яша сен ҳам… дейди. Менга қаранг, биродар, бу Сўпоқ одам эмас, одам қиёфасидаги шайтони лаъин эди, мени йўлдан урди ўша кечаси, мана Худо гувоҳ…— дея ночор қўлларини ёйди Холхўжа шеригига қараб. Гўё Очил уни ҳозир ҳамма гуноҳларидан мосуво қиладигандай.

— Ҳа, қизилни кўриб Хизр йўлдан озган экан. Кейинчи, кейин нима бўлди,— деди Очил шошиб.
— Эртасига кечаси… ўша дарвозахонадан ўлик чиқди,— деди Холхўжа.

— Биров ўлдириб кетибди. Қий-чув, милиса, «тез ёрдам:», йиғи-сиғи… Мен у одамни танимас эдим… Терговда Салим сўпоқ тайинлаган гапни айтдим мен номард. Ҳайдаровни дарчадан кўрдим, дедим, соат олтида дедим. Вақтни қаёқдан билдингиз, деб сўради. Соатга қараган эдим, дедим. Қанақа соат деб қолса борми, хонумоним куярди. Чунки уйимда соат-поат йўқ, қартага ютқазганман… Худо номардни ҳам асраб қоларкан, қаранг.

— Бандасининг ўзига қўйиб беради-да.
— Ўзим… Ўзим қилдим ҳаммасини. Омаддан рағбатланиб, судда ҳам тап тортмай гувоҳлик бердим. Бошқа далиллар ҳам бор экан шекилли, Ҳайдаров шўринг қурғур, қотил сифатида ўн беш йилга… «Ўзига қўйиб беради» дейсиз-у, лекин… мана, ўша бегуноҳнинг қарғишига учраб ўтирибман.

— Зато у дунёлигингизни енгиллатдингиз менга ёрилиб… Хўш, кейин-чи, кейин нима бўлди?
— Икки ойдан кейин Салим сўпоқнинг ҳалиги тунд барзангиси машинанинг қоғозини ҳам олиб келиб берди. Бир олган мадад, икки олган — одат, буни ҳам олдим. Энди нима талаб қилар экан деб уйқум қочиб юрсам… йўқ, тинчиб кетди. Қайтага, ўша ўзим юк ташиб юрган озиқ-овқат базасига мудир қилиб қўйишди, эски мудирни бўлса Ҳайдаровнинг ўрнига кўтаришди. Ёғлиқ жой эмасми, кўп ўтмай машинага ҳам қурбим етиб қолди… Сўпоқ ҳар кўрганда елкамга қоқади: «Америкадан нима кам жойимиз бор: у ерда любой ҳаммол президентликкача кўтарилиши мумкин!» дейди кулиб.

Бироз дам олиб, лабини ҳўллади-да, узуқ-юлуқ қилиб давом этди. Дармони қуриб борарди.
— Лекин Салим сўпоқнинг менга ҳушёр бўлиб, кузатиб юришини билардим. Бировнинг қарамоғида яшаш… ҳеч кимга насиб қилмасин. У менинг миримдан-сиримгача билади, мен эса уни билмайман: кимнинг хизматида, пулни қаёқдан олади, анов шўрликнинг ўлими нега керак эди, қотил ким… Сўпоқ доим кўз ўнгимда, гоҳ узоқдан кўраман, гоҳ рўпарамдан чиқади. Мушук билан сичқондай «иноқ» бўлиб кетдик. Бир йил ўтмай, тоғ этагидаги жилға соҳилидан чорбоғ ҳам тўғрилаб берди, қарийб текин.

— Чакки эмас, тагингизда «Волга», сув бўйида чорбоғ, уч хонали квартир, ёнгинангизда Сарвинисо…
— Эҳ, Сарвинисони аллақачон эсдан чиқариб юборганмиз. Бойиган саринг сарвинисолар кўпаявераркан. Бу ертўлада тириклай кўмилиб ётишим ҳам ўшалардан бирининг касофати. Бадбахт бўлмасам шу балолиқ кунда келаманми? Қишлоқдагисининг қарғишига йўлиқдим…

Холхўжа мажолдан қолди. Уни овутиш, чалғитиш, тушкунликка тушушига йўл қўймаслик керак эди. Очил учун ўлик ёнида ётиш… Ундай деса, ўзининг ҳам силласи қуриб, қандга кўзи тушса оқ кафанни кўргандай жунжикиб кетяпти. Шундай бўлса ҳам ҳар замонда кўзини чирт юмиб ялаб қўяди. Ўлгиси йўқ.

— Қўяверманг, ака. Бу синовдан ўтолган одамнинг ўзи йўқ.
— Қанақа синов?

— Шу дунёда, Худо бандани бу дунёга унинг иймонини синаш учун юборар экан. Гуноҳ десангиз бизда ҳам тўлиб-тошиб ётибди. Мана ёрилдингиз — енгил тортдингиз. Зора худонинг қаҳри ҳам қиттак юмшаса…
— Ҳақ гап айтдингиз. Анча енгил тортдим, қаранг.

Бу сўздан сўнг Очил ҳам узоқ, азобли хаёлга толди.
— Сизда нима гуноҳ бўларди, ёшсиз…— деди Холхўжа яна тилга кириб.— Гуноҳга шўнғиш паллангиз  энди кел…— у гапини бўлиб, овозини пасайтирди,— бу дунёдан ёш кетган ҳам маъқул экан.

Очил гапнинг охирини эшитмади чоғи.
— Э, ундай деманг, ака, ёшликнинг ўзи турган-битгани гуноҳ, мен сизга айтсам. Бўлмаса мен, такасалтанг, хўжайиннинг ойимчасини эзғилаб юрармидим!

— Қанақа хўжайин?
— Катта хўжайин-да.
— Сиз…

— Ҳа, ўшани олиб юраман. Бизнинг вилоятимизга келишдан олдинроқ хотини қазо қилган экан. Икки йил аввал йигирма яшар диркилламасига уйланди. Жаннатхон деган. Тўйдан олдин ҳам хўжайинни уникига, уни хўжайиннинг чорбоғига обориб-обкелиб юрардим. Кетворган, мен сизга айтсам. Одамга ўғринча қарайди. Тўйдан кейин, ҳам бозорга, ательега обориб юрдим. Машина чақирмаган куни йўқ. «Хўжайин, аравани юборинг» деб эрталабдан телефон қоқади  нозанин. Бизнинг хўжайин ҳам овозига эриб, «Жон» дейди-да, мени юборади. Бир марта мен ҳам ҳаддим сиғиб, хўп бўлади, жон, дея ҳазиллашиб қўйибман. Хафа бўлиш у ёқда турсин, хахолаб, қучоқлаб олишга бир баҳя қолди. Ёқди, қаранг. Мен уни машина минишга ишқибоз экан десам, йўқ, мени кўз остига олган экан, мочағар. Бир куни холи топиб, кабинада чиппа ёпишди. «Ҳой, хўжайиндан қўрқмайсизми?» десам, «хўжайинингиз ўлсин», деб баттар суйкалди. Нима дейсиз, энди, йигитчилик, бўшашдик…

Бари шундан бошланди, ака, худо гувоҳ. Хотин киши айёр, тадбиркор бўларкан, икки куннинг бирида холи топиб келади, кутилмаган жойда қўлга туширади, куппа-кундузи тап тортмай кўксини очади. Хўжайиндан хавотирдаман, десам «Э, қўйинг ўша хўжайинингизни», деб қўл силтайди. Мен ҳам йўқ деёлмайман. Уч йилдан бери аҳвол шу. Унинг нозу эҳтиросларини кўрсангиз сиз ҳам йўқ демасдингиз, ака.

Холхўжага сал жон киргандай, инграб ёнбошига ағдарилди.
— Сизнинг гуноҳингиз меникига қараганда ҳолва экан. Э, гуноҳ эмас, савоб-ку бу, биродар.
— Ундай деманг, ака. Бизнинг хўжайинни билмайсиз. Илгариги хотинини рашк важидан ўзи бўғиб ўлдирган, деган миш-мишлар бор. Сезиб қолса, борми, буниси ҳам жувонмарг бўлади, мени бўлса бир кун эмас бир кун «тасодифан» машина босиб кетади-я. Зўрники тегирмон юргизар экан. Жоним қилнинг учида турибди, мен сизга айтсам. Сиримни битта сизга айтдим…

— Бошқага… айтмайсиз хам.
— А?
— Енгил тортдингизми ахир?
— Ҳ… ҳа, айтдим-қўйдим-да энди, барибир эмасми. Бир бошга бир ўлим. Жон бор жойда қазо бор.

— Ўлим ҳақ. Покланиб бориш керак. Парвардигорнинг олдига…— деди-ю, Холхўжа шилқ этиб чалқамча тушди.
— Ака, ака! Сизга нима бўлди, мазангиз йўқми?

Холхўжа индамади.Турткилаб-тортқиласа ҳам ўликдай ётаверди. Очилнинг ўзи ҳам базўр қўл узатиб, қолган қуйқа сувни ичиб юборди, тунука занги оч қоринни қириб ўтди.

— Ак-ка…— деб, у ҳам тинчиб қолди. Анчадан кейин қулоғига бўғиқ бир гумбурлаш эшитилгандай бўлди. Кўзини очиб қараса, ҳеч гап йўқ, ўша-ўша машъум жимлик. Бари очликдан. Бундай ҳолатда бировнинг кўзига бир нималар кўринади, бировнинг қулоғига ғалати садолар эшитилади. Лекин Очилнинг ҳали эси жойида. Умид билан узоқ қулоқ солиб ётиб, кўзи кетиб қолибди.

Уйғонганида кўрса, иккалалари ҳам чўзилиб ётишибди. Очил бунга четдан кўраётган учинчи кишидай қаради. Вақт ўтиб, уларнинг ўлигини топган одамлар мана шундай тикилишса керак…

Бундай ўйлар Очилнинг дармонини тамомила қуритадиган. Шеригини ваҳима билан, ҳушига келтирди.

Холхўжа ўзига келди-ю, кўзига Очил бир кўланка бўлиб кўринди шекилли, маъносиз боқди.
— Менга қаранг, бир нима гумбурлади… Сиз ҳам эшитдингизми?

Холхўжа яна индамади, кўзлари юмилди. У кейинги вақтда тез-тез ҳушидан кетадиган одат чиқарган эди. Очил ҳар сафар ваҳимага тушади жони узилмадими?! У кетса худди Очилни ҳам ўзи билан олиб кетадигандай туюларди…

Энди улар камдан-кам гаплашадилар, сўз қотишга мажол йўқ. Бунинг устига, бири ўзига келса, бири беҳуш ётган бўлади. Ҳар замонда заиф инграш билан бир-бирларидан хабар оладилар. Гоҳо эса иккаласи бараварига ҳушдан кетиб, узоқ ётишади. Қанча вақт ўтди, ким тирик, ким ўлик — маълум эмас.

Холхўжа илиқ бир тўлқинда чайқалиб уйғонди. Кўзини очиб қараса, атроф ёруғ; оппоқ кийимдаги бир аёл лабига қошиқ тутяпти. Йўқ, у дунё эмас, мана, оғзида сут таъми сезилиб тамшанди. Қаердандир, минғир-минғир гап эшитилди. Наҳот бари кечирганлари даҳшатли туш бўлса?! Аёл қошиқни яна тутди, ширгурунчми, манни кашами, ишқилиб сут таъми, бирам мазали! Яна сўрагандай, ютиниб тикилди аёлга.

— Шошманг, оз-оздан…— деди аёл. Овози ҳам майин.
— Очил…— деди негадир Холхўжа. Нимага Очил деди билмайди.

— Шеригингизми?—деб сўради аёл, беморнинг тилга кирганига қувониб.— У киши ҳам тузук, хавотир олмасангиз ҳам бўлади. Анча тетик тортганидан кейин, уйидан келиб олиб кетишди.

Холхўжа тушундики, бу аёл — ҳамшира, бу жой — шифохона. Демак…. уларни қутқазишган, у дунёдан қайтариб олиб келишган. Иккинчи сўзи —«раҳмат» бўлди. Ҳамшира жилмайди. Бемор яна кўзини юмди.

Бироқ кўп ўтмай уни бошқа ҳамшира уйғотди.
— Ором олганингиз яхши. Лекин овқат ейишингиз керак,— деди у ҳам қошиқ тутиб. Бу сафаргиси товуқ  шўрва эди. Устидан дори ичирдилар.

Таомлар бари ширин, мазали, аммо оз. Холхўжа ҳар сафар ҳамшира ортидан тамшаниб қараб қолади. У тез оёққа турди. Бемор озиб, чўп бўлиб қолган бўлса ҳам руҳан тетик: тирик қолганининг қувончи энди қамради вужудини. Бошдан кечирганини ўйласа, ақлига сиғмайди. Бировга гапириб берса, валлоҳ ишонмас… Умрининг бу ёғи текинга қолганини ўйлаб, бу ердан чиққанида ҳеч қандай кайфу сафони рад этмай, тараллабедод қилиб яшаш режаларини тузарди.

Бундай кайфият таъсирида тезда тўлишиб, очкўзлиги ҳам йўқолиб, мўл-мўл, тўйиб-тўйиб овқат ейдиган бўлгач, унга жавоб бердилар.

Базада иш илгаригидай тиқилинч, югур-югур кўп. Тараллабедод қаёқда дейсиз, тирикчилик уни яна ўпқонига тортиб кетди. Зилзиладан кейин шаҳар серташвиш. Кўрганларимни гапириб тугатолмасман, эшитиб ҳамма ҳайратда ёқасини ушлар, мени авлиёдай билиб, келиб зиёрат қилишар деб ўйлаган Холхўжани ҳеч ким тузукроқ гапга ҳам солмади. Ҳозир шаҳарда унақалар кўп эди. У қайта келган дунё илгаригидан баттар серғалва бўлиб чиқди. Холхўжанинг навбатдаги омадидан келган қувонч ҳам аста-секин сувга урди.

Иш орасида Очилни эслаб қолади. Уни топиб, бир чақчақлашишга ҳам вақт йўқ. Қалай юрибдийкин?! Шофёрнинг «ойимча» ҳақидаги гапларини эслаб, ўзича жилмайиб қўяди. Кундузи эслаб жилмаяди-ю, кечалари Очилни нуқул ўша гўрга ўхшаш мудҳиш ертўлада кўради. Бу бир аломатга ўхшар эди. Ўшандай тушлардан бирида босинқираб уйғонаркан, калласига кутилмаган фикр келиб урилди: ахир Очил эндиликда унинг маъшум сирини бяладиган бирдан-бир одам-ку. Бирор жойда оғзидан гуллаб қўйса, нима бўлади? Ўзингга сиғган сир ўзгага сиғмас, деганлар. Холхўжа унинг чангалига тушган бир бечорадек ҳис қилди ўзини.

Шундан кейин тушида ҳам, ўнгида ҳам кўз олдига Очил келаверди. Гоҳо ўзини овитиб, «ўлибдими…», дейди-ю яна мулоҳазага тушади. Бир томондан у чиндан ҳам бахтсизликда топишган қадрдони, иккинчи томокдан… истаган вақтида тутиб бериши мумкин бўлган, бегона сирдош. Нега бегона? Уни топиш, гаплашиш керак, аҳволи, кайфияти қалай… Ахир ҳали бемалол гурунглашгани йўқ, уйини ҳам кўрмаган. Очиғи — тузукроқ таниш ҳам эмас у билан…

Бу сўнгги фикр Холхўжани яна нотинч қилди. Ким билади, балки оғзи бўш бир мақтанчоқ маҳмадонадир? Сирнинг оғзи энлик, эл қулоғига эллик, деганлар. Ертўлада ўлиш ё қолишдан бўлак гап ўтгани йўқ ораларида.

Бўрини йўқласанг, қулоғи кўринаркан. Оғир хаёллардан қийналиб ўтирганида, бир куни Очил ўзи йўқлаб келди. Холхўжа уни зўрға таниди. Ертўлада хонаки пижама устидан кийилган исқирт пахталикда кўрган эди-да. Ҳозирги бўлса, эгнида жигарранг чарм куртка, мўйлов йилтиллатиб таралган, қуюқ қора сочи пешонасини босиб тушган, оғзи қулоғида эди найновнинг. Ҳукумат машинасидан тушиб, қулоч ёзди, арзон атирни анқитиб, қиёматли дўстдай кўришди. Холхўжа ҳам кўн-гилдаги хавотир, шубҳа, ваҳимали ўйларни дарров унутиб, бир умрлик қадрдондай қучоқлашди. Қулишиш, зслашишдан кейин Холхўжа олдинги ойнаси маймун, шайтон, ҳабашвачча қиёфасидаги анвойи туморлар билан безатилган машинани имлаб кўрсатди:

— Хўжайинникими?
— Ҳа, Сизники… юрибдими ғизиллаб? Бўлмаса кўриб бераман.

— Йўқ, тузук ҳозирча,— деди Холхўжа. Шундан кейин попуги пасайиб, кулмай қўйди. Машинани эслаши бежизмасмикин?

Очил, йўл-йўлакай тўхтадим, деб шошиб турарди. Гапнинг бу ёғи анча совуди. Кўнгилларига бир ғулув келдими, шунча саргузаштни бошидан кечирган одамлар гаплашгани гап тополмагандай, кутилмаганда суҳбатни мухтасар қилишди.
— Кўришайлик ахир, телефонингиз борми?

Холхўжа базанинг телефон номерини берди. У-бу керак эмасми?» «Машинанинг камчилиги бўлса, айтинг», дея бир-бирларига манзират қилган бўлишди.
— Кўришайлик.
— Албатта.

Жуда қуюқ хайрлашган бўлсалар ҳам, асосий мавзу четлатиб ўтилганлиги, орада хатарли бир чигал қолганлигини иккалалари ҳам сезишди. Айниқса Холхўжанинг кўнглига бу учрашув баттар ғулув солди, унда илон-чаёндай шубҳалар яна ғимирлаб қолди… Илжайишини қара. Ҳаёсизга ҳар куни ҳайит. Улфати — безори шофёрлар, пиёзнинг пўсти кўп, ёмоннинг — дўсти. Кайфда гуллаб қўйиши ҳеч гапмас. Отни тепмайди дема, итни қопмайди дема. Чилласи чироқ кўрмаган бу беғам аравакашда сир ётиши маҳол. Унинг маъшум сояси энди Холхўжани ўй-хаёлларида ҳам, тушларида ҳам таъқиб қилаверадилар. Бу енгилтак бир жойда гуллаб қўйса — тамом… Уй-жой, машинаси, чорбоғи, базаси — булар бари қора гўрга. Ҳайдаровнинг ўрнига обориб тиқишлари ҳам ҳеч гапмас. Қамоқда чирийди. Турма деса сочининг томиригача музлаб, ҳадиксираб юрган Холхўжага бу — ўлимдан баттар, ундан кўра ўша ертўлада кўмилиб кетгани мақъул эди.

Йўқ, у ўлимнинг оғзидан қайтиб келди, ҳаёти қайта бошланди, яна шўнғишга тўғри келади гуноҳларга, жиноятларга. Яшаш ўзи шунақа… бир дард экан. Одам асли мана шундан ўлади…

Бировнинг қарамоғида яшаш пешанамда бор экан, деб нолир эди. Энди бўлса уни худди азроил қувлаб юргандай, ўзини қўярга жой тополмай қолди, асаблари, қақшаган, уйқусида ҳаловат йўқ. Базадаги ола-ғовур жанжалли машмашалар ҳам уни чалғитолмади. Ҳар замонда қоронғи бурчакда ўтириб икки қўли билан пешонасини сиқар, кечалари танини шаррос тер босиб уйғониб кетар, чўмичлаб совуқ сув ичар эди. Унинг мудҳиш сири қора жинояти юрибди одамлар орасида. Тасодифан… йўқ, унинг очилмай қолиши тасодиф бўларди. Энди омадга ишониш қийин. Озодликка чиққан у сир совун кўпигидай ер устида омонат учиб юраркан, Холхўжага кун йўқ. Хурмачадан чиққан бу жинни Холнинг ўзидан бўлак ҳеч ким даф қилолмайди. Қисмат ўз қўлида.

Шундай хаёлларга бордию, нима демоқчи, нима қилмоқчи — ўзи билмайди. Доимнй хавфсираш, машъум ғулув, асабийлик хаёлларининг тиниқишига йўл қўймаяпти.

Аслида уни ўз хўжайинининг қўли билан даф қилса ҳам бўлардику-я. Бориб чақса, яъни шофёрингиз ундоқ-мундоқ… Ўлгудай рашкчи бераҳм деган эди…

Лекин бундай қасдма-қасдига кетса, у ҳам жим турмайди, Холхўжанинг жинояти оғирроқ, ютқазади. Сўнгра, ўз хотинини эплолмаган у ҳез «хўжайин»нинг бир нарса қила олишига ишониб бўладими?

Ё аксинча… у билан орадан қил ўтмайдиган дўст тутиш ҳам мумкин. Яқин олиб, ўзини ака, эчкисини така деб… Лекин қачонгача? Оқбошдан ўтин бўлмас, ўйнашдан — хотин, дегандай, бир кун эмас бир кун барибир… Бир умр кўз ўнгида балою қазо, ҳадик билан яшаган одам оғримай ўлар экан. Песнинг чекига мохов тушса, шундай бўлади.

Кунлардан бир кун Очил ўзи телефонга чақириб қолди.

— Йўқ бўлиб кетдингизку!— деди у. Овози баланд, кайфи чоғ эди.— Юраверасизми базангизда, каламушдай ивирсиб? Эртага дам олиш куни довонга чиқайлик. Ўша ердаги ресторанда ошнам бор, қимиз топиб беради. Окей? Бир ишрат қилайлик, онасини… бу ёғи текинга қолган-ку!

Холхўжа бу кайфиятга мослашмай, «бўпти», деб қўяқолди. Унинг учун довонда, дам олиш куни дегандан бошқа гаплар маъносиз эди, қулоғига кирмади.

Давонда… ўзи чақириб қолгани чакки бўлмади, ҳали омад Холни тарк этмайдиганга ўхшайди.

Ҳали режаси йўқ, аммо Очилнинг ҳовлиқма товуши қулоғида янграр эди. Шанғилламай ўл, тирик қолишимни билсам, мен аҳмоқ, сени ўлимдан қутқарармидим? Бу юришинг учун мендан қарздорсан. Қарзни олиш ҳам, бериш ҳам… гуноҳ эмас.

Кўча хандон, хона гирён бўлиб қолди, Холхўжа. Кечаси уйқу қочиб, мияси қизиб кетади. Тўхта-чи, каламушдай ивирсиб, дедими? Ҳазилинг ёқангдан олгур. Нимага «каламуш?»

У ўрнидан туриб ўтирди. Ғувиллаган бошини кафтлари орасига олди. Тўхта, Хол, ҳовлиқма. Шошган ишга шайтон оралайди. Каламуш… ўз оғзидан чиқди. Буни Холхўжа ўйлаб топгани йўқ. Унинг ўрнида бўлса, ҳар қандай киши…

Холхўжа қилмоқчи бўлган ишидан ҳам кўра ўзини оқлашни ўйлар, тасалли қидирар эди. Очил ҳам жим турмас, ахир. Бостириб бормасанг — босилиб кетасан.

Шоша-пиша кийиниб, борадиган жойини ҳали, ўзи ҳам билмай, ташқарига чиқди. Тонг қоронғуси, олашовур ёмғир ёғар эди. Ишхонаси томон юрди. Одатдаги йўли, лекин ҳозир — бемаҳалда уни бир қутқу етаклаб борар эди. Базанинг дарвозасини очиб, озиқ-овқат сақланадиган ертўлага тушди. Тун бўйи димланган ачимсиқ ва хуш ислар, омихта, унга таниш муҳит… Аммо у кирибоқ курсига ўтирди, секин юриб келган бўлса ҳам нафаси тез эди. Нима қиляпти ўзи?.. «Ҳа, олмоқнинг бермоғи бор, емоқнинг — қусмоғи… Барибир, оғриқ тишнинг давоси — омбур».

Яна бир нималарни шивирлади-ю, туриб зах бурчакка борди. Бу ерда каламушларни йўқотиш учун сақлаб қўйилган кучалами, маргимушми бор эди. Шиша банкада, оғзи маҳкам боғлиқ кичкина целлофан халтачалар, ҳар бирида бир чимдим бир чимдимдан кумуш-ранг кукун… Холхўжа карахт бир ҳолатда, титроқ қўли билан бирини олди-да, қоронғида атрофга ўғринча аланглаб қўйиб, чўнтагига тиқди…

Довон манзараси сўлим… Атрофни қуршаган қорли тоғлар дурбиндагидай яқин кўринади, ёнбағирларда ўсган яккам-дуккам арчаларни бир-бир санаса бўлади. Осмон денгиздай тиниқ, зангори рангда, ҳаво сийрак, нафас енгил. Тансиқбоев машҳур суратларини шу ерда ўтириб чизган бўлсамиккин…

Ресторан учун жой танлаган одамга ҳам қойил қолиш керак. Ана, Очил ундан ўз уйидан чиққандай тиржайиб чиқиб келди. Гўё у билан бирга чиқиб келгандай, таом ҳиди аралаш хушбўй тутун чулғанди. Сўрилардан нарида ўчоқ, дошқозонлар. Қўрада кўмир билан саксовул қўр олган эди.

Кўришишгач, Очил меҳмонни ресторан ичкарисидаги хосхоналардан бирига бошлади.

— Айтиб қўяй, ичмаймиз, рулдаман,— деди Холхўжа.
— Ҳа, афсус… Ичсак, ўзимникидан олиб келардиму…

— Қўйинг, қуйқа чағирингизни кўргани кўзим йўқ, шундай ширин ҳаво туриб… қаранг, кайф қиляпти! Ана, кабоблар ҳам юришибди,— деди Холхўжа ёнбағирларда оқ булутдай силжиётган қўй подаларига кўз ташлаб.

— Ҳа, асли тандир кабобга уриниш керак экан-у… Ана, арча ҳам кўп… Лекин жигар қовурадиган бўлдик, тансиқроқ, қарши эмасмисиз? Қимиз билан додлаб кўришади.
— Нимасини айтасиз!

Дастурхон тузалди. Очилнинг таниши икки графинда қимиз, косалар келтириб қўйди. Деразадан тоғ манзараси кўриниб турар, илҳомбахш жой эди…

«Омон қолганимизга!» деди Очил косаларга қимиз кўпиртириб қуяркан. Икки коса ичишгандан кейин жигар кабобнинг ҳиди иштаҳаларни қитиқлай бошлади.

— Қимиз яхши пишибди,— деди Холхўжа,— келгуси сафар бизнинг чорбоғда ўтиришамиз. Манзараси бундан қолишмайди. У домларинг нима бўлди?
— Аварийни бўлиб ётибди. Бузиб ташлайди шекилли. Бизларга яхши жой берган, кўрсатаман, энди  қиёматлимиз-ку. Олинг.

Ер тагида ётган кунларини негадир хотирлашмади. «Ёдингиздами», «Эсингиздадир…» қилиб бир икки бошлашди-ю, қимизнинг кайфи меъёрида эди шекилли, унча «ичкари»га киришмади. Гуноҳу тавба-тазарруларга «яқинлашганлари» ҳам йўқ. Иккаласи ҳам, қаёқдаги гаплардан нари ўтишмади. Кабоб келганида эса, қимизбоп хамир овқатлар, зиранинг ҳидли-ҳидсиз турлари, саксовулнинг нега тутунсиз ёниши сингари аҳамиятсиз мавзулардаги қуралаш гап у ёқдан кириб бу ёқдан чиқиб турди. Графинлар яна тўлдириб келинди, совиган сихлар янгиланди.

Бир вақт, янги кабоб дастаси келганда Очил шартта ўрнидан туриб, дераза томонга бақирди:
— Ҳой, хом-ку, бу!—деди сўкиниб. Қейин кабоб сихларини дастаси билан кўтариб чиқиб кетди. Холхўжа «кайфи ошибди» деган ўй билан жилмайиб, орқасидан қараб қолди. Худди шу пайт Очилнинг лим тўла косасига кўзи тушиб, бадани жимирлаб кетди.

…Борган сари хавфли бўлади бу — Илон юз йил яшаса аждаҳо бўларкан… Ҳозир чиқиб кетганини ўзининг навбатдаги омади деб билган Холхўжа бўшашди-да, ташқаридаги машмашага бир зум қулоқ тутгач, целлофан тугунчадагини қимизга аталаб ташлади. Сақлансанг сақланасан, сақланмасанг ўтга қоқланасан…

Очил анча ҳаяллаб, кейин исқирт халатли кабобпаз билан бирга керилиб кириб келди. Чой-нон, шакароб, қимиз, бошқа немъатлар сочилиб ётган дастурхонга хуш бўй таратиб иссиқ кабоб келди.

— Мана бу бошқа гап!—деди Очил қайноқ жигардан олиб. Кабобпаз бўш сихларни йиғиштириб чиқиб кетганидан кейин, Холхўжага кўзи тушди.
— Ҳа? Рангингиз ўчган?
— Ҳаво элитган сизни, ҳавоси зўр-да! Қарши олинг, чораси шу.

Олдидаги қимизни даст кўтариб, оғзини артди-ю овқатга урди ўзини.
— Бу ернинг ҳавосига ўрганиш керак. Баландлик-да. Ҳаво сийрак. Лекин фойдали.
— Йўқ… манга бўлмади,— деди Холхўжа,— маза қочяпти.

Унинг оқарган рангига қараб, Очил ишонди. Чиндан ҳам ёқмади бу хунасага, жўнаса тезроқ жўнатиб қўяқолиш керак, қуёш ҳам оғди.
Улар турдилар. Очил меҳмонни машинагача кузатиб чиқди.

— Эҳтиёт бўлинг, йўл қия. Яна учрашамиз худо хоҳласа.
— Раҳмат, яхши ўтирдик,— деди Холхўжа, эшикни очиб. «Энди Азроил билан учрашасан» деди ичида. Тезроқ жўнаб қолиши керак эди, газ берди. Салим сўпоқнинг тортиғи зўр чиқди, неча вақтдан бери панд бермай ғизиллатиб юрибди, мана. Чў, жонивор!

Бекордан бекорга вужуди музлаб, қўли қалтираб кетаётган Холхўжа бу довонни тезроқ унутишга, ўзига далда беришга уринар эди. Чў, жонивор! «Газ-24» бирпасда арчали қояга етиб келди, бу ёғига йўл кескин пастлаб кетар эди.

Унинг қўллари ҳамон қалтирайди. Миясида ҳам худди қовоқ ари ғужғон ўйнайди… Қизиқ… қанчада таъсир қиларкин? Кейинроқ… Каламушни кучала еган жойидан анча нарига бориб тиришиб қолганини ўз кўзи билан кўрган. Холхўжа икки бармоғи билан пешонасини сиқиб, бошини силтаб ташлади: шуларни ўйламасликнинг иложи йўқмикин? Иложи… Иложи… бу… бу қанақаси?! Тормоз бўшаб қоптими?!

Тормознинг педали худди синган қўлдай шилқ-шилқ бориб-келар, ушламас эди. Бу нимаси, ҳалигина… Машина қияликдан ғизиллаб кетиб борарди. Тезлик 160 га етди. Холхўжанинг қалтироғи ҳам тинди, бутун эс-ҳуши, асаблари, вужуди бир тугунга тугилгандай, ўй-хаёли — омон қолиш! Чапда тикка қоятош, ўнг ёқ — жарлик. Рўпарадан тепага чиқиб келаётган машиналарнинг бири «ҳуркиб» ўзини четга олар, баъзилари қўрққанидан фараларини ёқиб, узун сигнал бериб қолишар эди. Тезлик кўрсаткичи қизил чизиқдан ўтди. Холхўжа кўзини йўлдан олишга қўрқар эди. Бу кетишда қаерга бориб урилади… урилиш… йўқ, портлаб кул бўлади. Ажабо, бу ҳолатда мияси ҳам худди учиб кетаётган машинадай ишлаб турибди. Хаёлига бир фикр келди: бу аблаҳ Очилнинг иши! Довонга атай чақириши ҳам бежиз эмас. Ҳали баҳона топиб ташқарига чиқиб кетганида… анча ҳаяллаб қолганидан кўнглига бир шубҳа ораловди-я… Ҳа, ифлос. Тўхтаб тур, ўзинг ҳам узоққа бормай тарашадай қотасан!

Машина нишабга қараб ўқдай учиб борар, Холхўжа энди тақдирга тан бериб, ўзини йўқота бошлаган эди. Шалаббо тер босди, бўшашди, нима қилишини билмайди. Очил газандага ўхшаш тажрибали шофёр бўлганида-ку, бир чорасини топарди. Қўлидан дармон кетди. Рўпарадан яна машиналар чиқиб келяпти. Ёнидан лип-лип ўтишади. Шофёрлар ваҳимада нималарнидир бақириб қолишади. Бири машинасини орқага қайтарди шекилли. Холхўжа кўзгуда унга қарайман деб, йўлдаги чоғроққнна тошни кўрмай қолди. Тош елиб келаётган машинанинг орқа ғилдирагини жиндак кўтариши билан… кабина шифтига боши билан урилган Холхўжанинг зеҳнида машинанинг чархпалак бўлиб жарга учгани чақнади-ю, сўнди. Шундан кейин учиш ҳам, тарақ-туруқ урилишлар ҳам йўқ, ҳамма нарса шундай секинладики… Холхўжанинг ўзи ҳам ҳавода соядай аста сузиб бориб, тубсиз қоронғиликда гўё эриб ғойиб бўлди.

У ҳушига келиши билан ақли тиниқиб, ҳамма воқеалар бирданига кўз ўнгидан ўтди: довон, Очил, тормоз, учиб кетаётган машинанинг чархпалак бўлиб жарга ағдарилиши… Аммо кўзини очса — зимзиё. Тун, қоқ ярим тун… Ё тун эмас, кўздан қолдими? Ундай деса, кўзи эмас, қайтага боши… Боши қулоғи аралаш бутунлай чирмаб ташланган, йод ҳиди анқиб турибди. Холхўжа касалхонада ётганини бу гал дарҳол тушунди. Демак, яна тирик. Лекин оёқ-қўлини қимирлатишга юрак дов бермасдн: кесиб ташлаган бўлса-я. Бармоқларини аста қимирлатиб кўрди, аммо оёқ… Бош кўтариб қарашга юрак бетламади.

Эшик ғийқ этиб, хонага қия шуъла тушди. Ҳамшира кириб, деразанинг оғир пардаларини суриб қўйди.
— Ҳа, қаҳрамон!—деди у. Овози ёқимтой экан.
— Қачон… олиб келишди?

— Ўтган куни…— Кампир кўрпа-ёстиқни чаққон-чаққон тузатиб, уёқ-буёқни йиғиштираркан, ўз боласига гапираётгандай ялинарди: — Энди кетиб қолмагин, болам. Мана жойинг яхши, қўшниларинг беозор. Кеча икки марта ҳушингга келдингу одам танимасдан яна… Мана, ҳозир овқатлантираман, дори бераман. Катта дўхтир келади. Мана бу матоларингни бошқатдан боғлайди. Биламан, оғрийди, бир бақирасан, икки бақирасан, кейин тузалиб кетасан-да, болам. Кўп кўрганмиз, бизга ҳам осон тутма, бари мана шу ичкилик тушмагурнинг касофатидан.. . Худойим-эй, ёш-ёш болалар…

Кампир меҳрибону жуда эзма экан. Унинг гапига қараганда, Холхўжанинг қонидан ҳам алкогол асари топилибди, шундан кейин, албатта, машинасини текширишмаган ҳам. Холхўжа кампирнинг бу хабарини эшитгандан кейин, бошқа жаврашларига қулоқ солмай қўйди. Оббо, Очил мараз-эй, шу жойда ҳам Холхўжадан айёрроқ чиқди: майда-чуйдагача ҳисобга олибди. Лекин қора нияти билан кетди—ундан нари. Итнинг тилаги қабул бўлганда осмондан суяк ёғарди. Ит! Ётдан ёруғлик, итдан — чоруғлик чиқмас. Сени ўлимдан қутқазган ким эди, ит! Кўр бўл-ношукр бўлма!

Холхўжа соғайиб чиқиб кетишга астойдил қасд қилди. Энди Очил йўқ (унинг кўп ўтмай каламушдай тиришиб қотганига амин), жин кўзачага қайта қамалди. Шунинг учун у оғриқларга тишини тишга босиб чидаш берди. Тушларида ўзини қиялаб учиб кетаётган машинада кўриб, бақириб уйғонар, ярасини бехос уриб олиб, узоқ сиқтанар, азобли муолажалардан кейин ором топиб узоқ ухлар, кечалари тахтакачга тортиб осиб қўйилган оёғига қараб хаёл сурарди: мана, энди яшайди у! Шу вақтгача ўтган бетайин умр умрми? Энди уни таъқиб қилиб, орқасидан юрадиган ўлим кўланкаси йўқ, ичидаги сир ичида, уни сиртга чиқарадиган аҳмоқ Холхўжа ўлди. Аварияда ўлди. Ертўлада кўмилиб кетди. Бу ётган бутунлай бошқа, дорилбақонинг остонасидан икки марта қайтиб, эс-ҳушини йиғиб , олган одам бу, ҳа. Бундай кайфият унинг тезроқ тузалиб кетишига ёрдам берди, албатта. Икки ҳафта деганда унга қўлтиқтаёқ бердилар. Ҳамшира кампирнинг «қаҳрамон-қаҳрамон» деб эркалашлари ҳам далда бўлиб, ҳаккалаганча йўлакка, ҳатто ҳовлига ҳам чиқадиган бўлди.

Касалхона катта. Дарахтзор ҳовлини қуршаб олган корпусларнинг ҳар бири ўз номи билан: Холхўжа ётган жой ортопедия бўлими деб аталади, рўпарада — кардиология, ўнгда — неврология, ҳов нариги сарғиш корпус — токсикология бўлими. Асфальт йўлкаларнинг икки ёнида гулзорлар, яшил ўриндиқлар, қисқаси, беморлар учун сўлим сайргоҳ.

Бугун Холхўжа шу йўлкалардан бирида қўлтиқтаёқ билан юришни машқ қилиб кетаётса, заъфарондай сарғиш ўша корпус томондан букчайганроқ, ранги заҳил бир одам яқинлашиб келаверди. Орада етти-саккиз қадам қолганда довулга дуч келгандай секинлади, сурранг пижама енгини кўзига соябон қилди; Холхўжа ҳам тўхтаб, таёғига суяниб қолди.

Бир хил беморлик жомаси кийган бу икки киши, икки шумшук — ит-мушук, бу дунёда бир-бирларини кўрмаслик учун қолган умрларини беришга тайёр эдилар. Олдинга бир қадам қўймай, тикилиб қолишди. Узоқ жуда узоқ тикилишди. «Ё раб, сен ҳам қайтдингми, сен ҳам тирикмисан?» деган хитоб бор эди иккала-сининг ҳам кўзларида. «Бўлмаса, ертўладаги гапни овоза қилишни энди кўр!» дер эди иккаласи ҳам ичида. Ва ҳамон тикилишар эди.

Ҳа, у ҳам тирик, бу ҳам тирик. Энди, то охиратгача улар бир-бирларини таъқиб қиладилар. Яна олдинда умр, яна ҳаёт, яна гуноҳ, яна жиноятлар… Азобли йўлни барибир босиб ўтиш керак. Фанода ҳам, Бақода ҳам. Худованд бир инсонга икки дунёни бериб қўйибди. Аммо иймонни бой берганга иккаласи ҳам ҳаром экан…

“ФАНО ВА БАҚО” ҲИКОЯСИ – ФАЛСАФИЙ ТЕРАНЛИК
Барно Ҳасанова

ХХ аср ўзбек адабиётининг йирик адиблари Ойбек, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор сингари иккинчи адабий авлод вакилларидан сўнг кириб келган учинчи адабий авлод орасида прозаик, шоир, драматург, бадиий-публицист, болалар ижодкори, таржимон Асқад Мухторнинг ўрни алоҳида ажралиб туради. Серқирра адибдан ўзбек адабиёти хазинасига “Пўлат қуювчи”, “Катта йўлда” поэмалари, “Дарёлар туташган жойда”, “Қорақалпоқнома қиссаси”, “Бўронларда бордек ҳаловат”, “Бухоронинг жин кўчалари“, “Кумуш тола” қиссалари, “Опа-сингиллар”, “Туғилиш”, “Давр – менинг тақдиримда”, ”Аму“, ”Чинор“ романлари ва йигирмага яқин катталар ва болаларга атаб ёзилган ҳикоялари, “Уйқу қочганда…” мўъжаз эсселари, адабий жараён, бадиий адабиёт, ижод, таржимонлик маҳорати ва унинг заҳматлари ҳақида ёзилган битиклари мерос бўлиб қолди.

Асқад Мухтор ҳаёти ва ижодини тадқиқ этиш адиб тириклигидаёқ бошланган эди ва бу ишлар адибнинг вафотидан кейин ҳам давом этмоқда. Хусусан, бу илмий изланишлар орасида О.Тоғаев, М.Султонова, Б.Сайимов, С.Ширинов, И.Ҳасанов, О.Шарафиддинов, Б.Назаров, У.Норматов, Н.Владимирова, Ш.Турдиев, Н.Каримов, Ҳ.Каримов, О.Жўрабоевларнинг ишларини эслаш ўринли.

Истеъдодли адиб ижодининг дастлабки йилларида, асосан, саноат, ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида фаолият олиб борган янги совет кишиси образини акс эттиришга бел боғлаган бўлса, 90-йиллардан сўнгги ижод намуналарида кутилмаган шароит, кутилмаган вазият ва ҳолатга тушиб қолган инсоннинг кечинмалари, туйғулари, ўзгарувчан мураккаб характери, руҳий манзаралар талқинига эътиборни қаратди. Булар қаторида Асқад Мухторнинг “Инсонга қуллуқ қиладурмен”, “Кўк тош”, “Омон қолган одам”, “Қора домла”, “Атир”, “Фано ва бақо”, “Тақдир кимнинг қўлида”, “Тафт” ҳикояларини эслаш кифоя қилади.

“Фано ва бақо” ҳикоясида танланган воқелик, қаҳрамонларнинг бир-бирига чоҳ қазиши – чуқур психологик кайфият, руҳий коллизиялар асосига қурилгани билан эътиборни тортади. Ҳажм жиҳатдан бироз чўзилган ҳикояда икки асосий қаҳрамон Холхўжа ва Очил иштирок этади. Асарда социалистик метод асосида яратилган бадиият намуналарида анъанавий қолип, канон даражасига кўтарилган битта ижобий ва унга антипод сифатида салбий қаҳрамон яратилмаган. Ҳар иккаласи гуноҳкор бандалар. Персонажлардан бирининг ўз сўзи билан айтганда, “одам боласи дунёга соф ҳолда келади ва ҳамма ёмонликни шу дунёда ўрганади, шу ерда орттиради”. Улар шундай деб, гўёки ўзларига ўзлари кўнгиллик беради. Шу тариқа гуноҳларини юмшатмоқчи, ўзлари тушиб қолган қора ишлардаги айбини ювмоқчи бўлишади. Ёзувчининг маҳорати шундаки, гуноҳкор бандалар кунлардан бир куни кучли зилзила пайтида кўпқаватли уйнинг ертўласига қамалиб қолишади. Албатта, икки қаҳрамоннинг ертўлага қамаб қўйилиши – чорасизлик ва йўлсизлик гирдобига ташланиши ёзувчининг аниқ бадиий шартлилик мақсади ўлароқ шундай қилинганлиги аён. Уларни очлик, сувсизлик, чорасизлик, бахтсизлик, ҳар бир сонияда ўлим даҳшати ўз исканжасига олади. Ҳар сонияда ўлимни ҳис қилиб турган икки қаҳрамон бақо остонасида покланмоқ исташади. Холхўжа қандай қилиб, бойвучча, танти бўлиб қолганлиги, айбсиз бир мусулмон кишининг қамалиб кетишига сабабчи бўлганлигию ёлғон гувоҳ берганлигини тасодифий ҳамроҳига гапириб беради. Холхўжадан анча ёш бўлган Очил ҳам ҳамроҳидан баттарроқ гуноҳга қўл урган. Яъни хўжайинининг ёшгина аёли билан дон олишган. Очил ҳам, Холхўжа ҳам нафсининг қуллари. Улар омонат дунё (фано) билан абадий дунё (бақо) ўртасидаги ингичка йўлда туришар экан, барча айбларига иқрор бўлишади. Гўёки, Оллоҳ олдида истиғфор айлашади. Ижтимоий иллатлар маънавий бузуқилик, юзсизлик, порахўрлик, алдамчилик, қаллоблик уларнинг қон-қонига сингиб кетган. Адиб Холхўжа ва Очил кирдикорлари мисолида юқорида саналган ижтимоий иллатларни кўрсатиб беради. Табиат ҳодисаси зилзила туфайли ертўлага тушиб қолган тасодифий ҳамдардлар шу пайтгача ҳеч кимга айтмаган, айта олмайдиган “сирлар”ини, яъни қаллобликларини бир-бирига фош этади. Аммо буни қарангки, вазият ўнгланиб, бақо остонасидан тирик қолган икки қаҳрамон ҳаётга қайтгач, “сирлари” туфайли бир-бирига гўр қазий бошлайди. Улар ўртасида даҳшатли даражада ички-руҳоний кураш бошланади. Биттасининг тинч, хотиржам яшаши учун иккинчиси албатта, ўлиши шарт. Назаримизда, адиб инсониятнинг тубан руҳий ҳолати ҳақида фалсафий мушоҳада юритади. Холхўжа билан Очил ташида бир-бирига жуда мулойим, жуда меҳрибон гапиргани ҳолида бир-бирига ўлим ваҳшатини солади. Ҳикояда мазкур ўринлар ниҳоятда таъсирчан, жонли акс эттирилган. Ҳикоя том маънода психологик характерга эга. Чуқур психологизм билан суғорилган ҳикоя ўқувчи қалбини осонгина забт этади, қаҳрамонлар қилмиши нафратимизни қўзитади. Холхўжа, Очил каби ярамас инсонлардан ҳазар қила бошлаймиз. Улар тушиб қолган чоҳ нақадар жирканч, қора эканлигини ҳис этиб, наҳотки, “инсон шу қадар тубан, шу қадар жирканч” – деган мушоҳадалар, муҳокамалар орасида сарсон кезинамиз.

Адабиётшунос У.Норматов мазкур ҳикоя ҳақида шундай қайд этган эди: “…персонажлар бисотидаги, руҳиятидаги туғма хусусиятлар таҳлили олдинги ўринга ўтади. Персонажлар бир эмас, икки бор бу фоний дунё чегарасидан чиқиб, боқий дунё чегарасида кўринади. Худди ўша чегарада улар ўзлигига қайтадилар. Оллоҳни ёд оладилар, бу дунёда қилган гуноҳлари учун пушаймон ейдилар, бир-бирларига юрак розини, сирларини рўй-рост айтадилар”. Олим жуда тўғри эътироф этганидек, қаҳрамонлар бир эмас, икки бора бақо остонасидан тирик қолиб, фоний дунёга қайтишади. Назаримизда, бу қайтиш улар учун берилган энг даҳшатли азоб, энг даҳшатли жазо тариқасида берилгандек.

Ҳикояда воқелик, инсон руҳияти билан табиат ҳодисаси бўлган зилзила ўртасида қандайдир шартли рамз бордек. Зилзила шунчаки табиат ҳодисаси эмас, руҳониятдаги, инсон маънавий оламидаги дарз кетишлар ҳақида эмасмикан? – деб ўйлаб қоласиз.

Асқад Мухтор “Фано ва бақо” ҳикоясида халқ эртак ва достонлари, қолаверса, жаҳон насридаги мавжуд мотивга янгича руҳ берди. Жумладан, ҳайвонлар ҳақидаги мажозий эртакларда “бир-бирига сирларини айтиш”, “тасодифан эртак қаҳрамонининг сирга шоҳид бўлиши”, “сирнинг фош бўлиши”, “сирни фош этган қаҳрамон изига тушилиши” мотивлари бор. Адиб халқ эртак ва достонларидаги мазкур мотивга янгича тўн кийдиради, натижада, оригинал ҳикоя намунаси яралган. Беихтиёр бу мотивлар детектив адабиётининг етук намуналарини яратган Агата Криста асарларидаги қотиллик, жиноят, жиноятчиларнинг бир-бирини ўлдиришга интилишлари сингари анъанавий сюжет қурилмасини ҳам эсга солиб юборади.

А.Мухтор ҳикояга Машрабнинг “Бўлмаса васли манго, икки жаҳонни на қилай” мисрасини, америкалик машҳур ёзувчи Эдгар Понинг “Ёзганларим бари – ҳаёт ва ўлим ҳақида” ҳикматли сўзини, муқаддас “Қуръони карим”дан эса “Оллоҳнинг ваъдаси ҳақ. Дунёи дун сизни ҳаргиз алдаб қўймасин”, деган ҳикматларини эпиграф сифатида танлаган. Асар қаҳрамонлари икки дунё оралиғида қолиб, тириклар дунёсига қайтиб келишади. Улар жуда оғир синовни бошларидан кечиришган бўлсалар-да, ёлғон дунёнинг ёлғон амалларига, дунёи дунига учиб, бир-бирини ўлдирмоқ учун ҳийлалар ўйлаб топишади. Кенгроқ маънода оладиган бўлсак, Асқад Мухторнинг мазкур асарида ҳаёт ва унинг жирканч тарафлари, ўлим даҳшати олдида покланишга ҳаракат қилган икки нотавон кимса ҳақида заҳарханда киноя билан ҳикоя этади.

Бадиий асар матнида адиб халқ мақоллари, иборалар, мумтоз Шарқ адабиётининг ҳикматларидан жуда ўринли фойдаланган: “Келса гумон – кетар иймон”, “Дунё йиғиб нетарсан – бир кун ташлаб кетарсан”, “Ёриладиганинг бўлмаса ёмон, ичингда кетади”, “Одам одамнинг дардини олади”, “Ёвғон ошинг – беғалва бошинг”, “Қизилни кўриб, Хизр йўлдан озган экан”, “Зўрники тегирмон юрдирар”, “Жоним қилнинг учида турибди”, “Бир бошга бир ўлим”, “Жон бор жойда – қазо бор”, “Ким тирик, ким ўлик – маълум эмас”, “Оғзи бўш мақтанчоқ”, “Оғзи қулоғида эди найновнинг”, “Ҳаёсизга ҳар куни ҳайит”, “Отни тепмайди дема, итни қопмайди дема”, “Пиёзнинг пўсти кўп, ёмоннинг – дўсти кўп”, “Чилласи чироқ кўрмаган беғам аравакашда сир ётиши маҳол”, “Турма деса, сочининг томиригача музлаб, ҳадиксираб юрган Холхўжа”, “Сир совун кўпигидай ер устида омонат учиб юраркан”, “Хурмачадан чиққан бу жинни Холхўжа”, “Песнинг чекига мохов тушса, шундай бўлади”, “Оқбошдан ўтин бўлмас, ўйнашдан – хотин”, “Яқин олиб, ўзини ака, эчкисини така деб…”, “Қарзни олиш ҳам, бериш ҳам …гуноҳ эмас”, “Кўча хандон, хона гирён… Холхўжа”, “Ҳазилинг ёқангдан олгур”, “Шошган ишга шайтон оралайди”, “Бостириб бормасанг – босилиб кетасан”, “Олмоқнинг бермоғи бор, емоқнинг қусмоғи”, “Оғриқ тишнинг давоси – омбур”, “Илон юз йил яшаса, аждаҳо бўлар экан”, “Сақлансанг сақланасан, сақланмасанг ўтга қоқланасан”, “Қовоқ ари ғужғон ўйнайди”, “Бош кўтариб қарашга юрак бетламади”, “Итнинг тилаги қабул бўлганда, осмондан суяк ёғарди”, “Ётдан ёруғлик, итдан – чоруғлик чиқмас”, “Жин кўзачага қайта қамалди”, “Ичидаги сир ичида, уни сиртга чиқарадиган аҳмоқ Холхўжа ўлди”, “Икки шумшук – ит-мушук”, “Иймонни бой берганга иккаласи ҳам ҳаром экан…”.

Ҳикоя қаҳрамонларининг руҳий ҳолати, кайфияти, уларнинг ички ва ташқи монолог ва диалоглари, муаллиф баёни мана шундай халқона қочиримли, нозик ибора, мақол ва маталлар билан безатилган. Бундай халқона, қадимий гаплар китобхонни завқлантиради, айни дамда, бадиий воқеликдан оқилона хулоса-ҳукм чиқариб олишига туртки беради.

Кўриб турганимиздек, Асқад Мухторнинг “Фано ва бақо” номли битта ҳикояси матнида ўнлаб халқ мақоллари, халқона иборалар, қочиримлар ишлатилган. Назаримизда, бугунги кун ёзувчилари насрида айнан шу жиҳат оқсаяпти. Улар халқ тилидан, халқнинг содда, аммо пурмаъно сўз бойлигидан етарлича фойдалана билмаганлиги учун ҳам улар яратган асарлар қуруқ чиқаяпти. Халқ тили, асрлар давомида сайқалланиб ишланиб келинаётган фольклор ижоди бугунги ёзма адабиёт учун бебаҳо хазина, мустаҳкам пойдевор бўлиши даркор, деб ўйлаймиз. Шу маънода устоз адиб Асқад Мухторнинг халқ ижодининг минг йиллик ҳикматлари, донишмандлиги билан безалган насри янгича таҳлилий методлар асосида жиддий ўрганилиши лозим.

Asqad MUXTOR
FANO VA BAQO

«Bo’lmasa vasli mango, ikki jahonni na qilay»
(Mashrab)
«Yozganlarim bari — hayot va o’lim haqida»
(Edgar Po)
«Ollohning va’dasi haq. Dunyoi-dun sizni hargiz aldab qo’ymasin»
(Qur’oni Karimdan)

Xotin kishi bilan ish bitgandan keyin odam behafsala bo’lib qoladi. Xolxo’ja buni ilgaritdan bilardi-yu, lekin bunaqangisi bo’lgan emas. Haligina «Huriniso! Huriliqo!» qilib erkalagani Hurixonning basharasini ko’rgisi kelmay, uning vannadan chiqishini ham kutmasdan ko’ylagini kiyib, ketishga otlandi.

Ob-havo nobop kunlar Xolxo’jaga ta’sir qilmaydi. Biroq bugun shomdanoq negadir ichi xira, bekordan-bekor ezilib ketyapti. Kostyumini yelkasiga tashlab, derazadan boqsa, qora tun qo’ynida nimadir bo’g’iq gumburlab… yo’q, momaqaldiroq emas, samolyot yo vertolyot ham emas, yer qa’ridan vahimali, bo’g’iq guvillash ko’tarilayotganday. Bir zumdan keyin bo’lsa, uzoq-yaqinda itlar vovullab, tinchlikni buzdi. Xolxo’ja shahar joyda itning bunday chiyabo’riday xunuk ulishini eshitgan emasdi. Mash’um nishona…

Eshikka qarab yurdi. Yo’lakka chiqqanida tepasida nimadir qirsillab, ohak to’kildi. Sarg’ayibroq yonib turgan chiroqlar lipillab chayqalardi. Xolxo’ja boshi ustida beton plitaning darz ketganini ko’rib, og’zini ochib ham ulgurmay, oldinroqda shift to’sinlari qarsillab, nazarida devor ag’anadi. Qars-qars tebranayotgan zinapoyadan o’zini pastga otdi, xuddi gugurt qutisiday mayishib yanchilayotgan beton qavatlardan nechtasi orqada qoldi — bilmaydi, ro’parasidagi eshik kesakisi bilan o’pirilib, qattiq gumburdan keyin orqa-o’ngida quyuq to’zon ko’tarildi. Ko’z ochib, nafas olib bo’lmas, chiroqlar o’chgan, tepadagi beton qavatlar xuddi bosib tushmoqda, na oldinga, na orqaga yo’l bor. Xolxo’ja nimagadir qoqinib-surilib, xavfsiz joy qaerda ekanini bilmasa ham, o’zini chetroqqa olishga urinar edi. Bir joyda turishga toqati chidamay, to’zon quyunida chang yutib, qorong’ida qandaydir g’isht uyumlaridan hatlab o’tib, devorni paypasladi. Qo’li nimadandir tilinib, bilagiga issiq qon yugurganini sezdi. Sezdiyu e’tibor bermadi, chunki bu vaqt qaerdadir g’irchillab eshik ochildi. Tepada yana ham dahshatliroq gumburlashlar eshitilardi. Xolxo’ja toyibmi, bir nimaning zarbi bilanmi, shu zahotiyoq zinadan yumalab pastga tushib ketdi.

…Yotgan yerida lat yegan, shilingan joylarining og’rig’idan ham oldin kallasiga o’y keldi: bu mudhish zilzila edi, u esa — tirik. Lekin qaerda yotibdi? Fahmladiki, haligi g’irchillagan eshikni o’zi ochgan ekan: u yumalagan zina, bu zax joy — ko’p qavatli binoning podvali bo’lishi mumkin… Ha, yerto’la, hididan ma’lum.

U «tirikman» dedi-yu, ammo shubhalanib qoldi. Atrof zim-ziyo, quloqlari tom bitgan, faqat …hid bilyapti, hid! Demak, nafas olyapti, dimoqni paxsalaydigan boyagi chang yo’q, zamin ham tinchidi chog’i. Xolxo’ja qo’l-oyog’ini qimirlatib ko’rdi, sal zirqirasa ham, xayriyat, bari butun. Atrofini paypaslab, turib o’tirdi. Barmoqlari bilan quloq-burnini ushlab ko’rdi, shukr, u-bu sharpani zshityapti. Lekin quloqlari zing’illar, boshi g’uvillar edi. Keyin tushundi: jim-jitlikdan ekan. Haligi mudhish gumburlashlardan keyingi bu jimjitlik undan battar vahimali tuyuldi…

Qani endi hozir birdan uyg’onib ketsa! Bordiyu Huri qanjiqning to’shagida mizg’ib qolgan bo’lsayu… Koshkiydi. Mana bu ko’zga surtsang ko’rinmaydigan zimistonning sassig’i — tushga o’xshamaydi, tush emas. «Qanjiq» dema, u sho’ring qurg’urni ham hozir hoynahoy bosib qoldiyov. Vannasida kafansiz ko’milib yotibdimi hali…

Shu zahoti necha yuzlab jon nobud bo’ldi, Xolxo’ja, sen tiriksan. Sen tiriksan, Xol! Olamda shu payt ikki narsa bor: o’ligu tirik. Uchinchisi yo’q. Sen esa tiriksan, Xolxo’ja.

Shu o’ylardan keyin u bir dam nafas rostladi. Ammo qaerdandir yana bir nima qirsilladi, guv eshitildi. Zilzila «qaytdi» shekilli. Xolxo’janing endi o’lgisi yo’q, u o’limning dahshatini boshidan kechirdi. Qutuldim deganida… endi o’limni o’ylash ming bora mudhish…

U devorni paypaslab o’rnidan turdi. Tizzalari qaltirar edi. Qorong’ida bittagina nur zarracha bo’lsa ham yorug’lik qidirib, mo’ltirab turganida sal narida lip etib… voajabo, chiroq yondi. Xolxo’ja hushidan ketayozdi, birdan urilgan shu’ladan ko’zlarini chirt yumdi, yorug’likdan butun vujudi yayraganday bo’shashdi. Bu nima o’zi? Nima bo’ldi? Elektr chirog’i-ku! Kim yoqdi? YO undan boshqa odam ham bormi? Xiragina qizarib, sal lipillab turgan kichkina lampa zim-ziyo yerto’lani kunday yoritgan edi. Biror joyda sim uzilgan bo’lsa, keyingi qimirlashda o’zidan o’zi bexos ulanib qoldi chamasi. Omad-da! Xolxo’ja omadli yigit o’zi. Uylab qarasa, omad unga bir umr soyaday ergashib yurgai ekan: soldatlikka bir yarim yosh yetmay, qirg’in urushdan chetda qoldi, ta’qibu qamoqlardan xudo asradi, qo’yingchi, kasalxonaga ham tushgani yo’q-da. Baxtu mol — dunyoning mo’may-mo’mayi gohida shundoqqina osmondan oyog’ini uzatib tushaverdi, olamda o’zidan bo’lak g’ami yo’q. Omad bu safar ham ro’parasidan chiqib qolsa ne ajab.

U ehtiyotlik bilan devor bo’ylab yurib, bir umid ilinjida yerto’lani aylanib chiqdi, eshik-teshik degan narsa yo’q. Orqa tomon butunlay bosib yotibdi— yaqinlashish xatarli. Kirgan eshigi, yumalab tushgan zinapoyasi qayoqdan edi, aqli yetmadi. G’isht beton, tuproq o’pirilib tushgan, hammayoq gum… Xolxo’janing vahimasi oshib, havo yetmayotganday, badanidan sovuq ter chiqib ketdi: tirik ko’milgan bo’lsa-ya! Nima bo’ladi unda? Avval aqldan ozib, jinni bo’ladi. Keyin ochlikdan, yolg’izlikdan talvasada jon berib… murdasi sasib yotadi. Bir sichqonmi — kalamush ham yugurib o’tmaydi bu yerda… Yo’q. Nima «yo’q»? U kuchi boricha ovoz berib ko’rdi, yerto’lani yana aylanib, jon-jahdi bilan baqirib-chaqirdi. Bo’g’iq yangragan ovozni yerto’la qora go’rday o’z qa’riga yutardi. Xolxo’ja shaytonlaganday zir yugurib, devorlarga urilib, qoqinib-surinib, holdan toydi. Miyasi karaxt, hech narsa o’ylayolmay, beton devorga suyangancha uzoq turdi. Yo’q… Qutqazishadi. Yerto’lada odam ko’milib qoladiyu qutqazmaydimi… Mahalladagilar sal o’zlariga kelishsinchi, qidirib qolishadi. Kavlashayotganda tepadan beton plitalar bosib tushmasa bas. Ular sal ilinib omonat turganga o’xshaydi. Xolxo’ja tepaga ko’z solishga botinmay, g’ujanak bo’ldi. U qo’rqishdan, vahimayu talvasalardan toliqqan edi. Bunaqada telba bo’lib qolish mumkin. O’zingni bos, Xolxo’ja. Nafas bo’g’ilishi ham vahimadan, bu yerda havo yetarli, uqdingmi, avval esni joyiga qo’yish kerak. Qancha vaqt o’tdi o’zi? Bir o’ylasa — necha kunlardan beri shu yerda o’tirganga o’xshaydi. «Kunlar» deganda eti jimirlab ketdi. Yo’q. yo’q, axir. Hali yarim soat ham bo’lgani yo’q. Xolxo’ja buni yaxshi biladi, qizib ketgan miyasining bir chekkasida idroki uyg’oq. Mana shuni yo’qotmaslik kerak, telbalik o’ldiradi, sovush kerak, sovuqqonlik kerak.

Yarim soat emas, nazarida undan ham kam, besh-o’n minutgina… Lekin bir dunyo xayol o’tdi boshidan. Yolg’izlikda shuning o’zidan ham jinni bo’lish mumkin. Idrok dedi. Yolg’izlik-chi? Bu ikkalasining chiqishuvi qiyin yo u, yo bu yengadi.

Xolxo’ja dahshatli yolg’izlikning idrokdan ustun kelishiga ko’zi yetib turganida allaqayoqdan ingragan ovoz eshitildi. Badanidagi og’riqlarni unutib, sapchib turdi, alangladi, yana quloq soldi. Tashqaridami? Tashqarida bo’lsa, eshitilmas edi. Tuproq, g’isht ostidami? Unday bo’lsa, uni qidirib bir joyni kavlash ham xatarli. Kavlamay quloq solib o’tirish—undan ham mudhish… Ingrash yana eshitildi. U yordamga muhtoj bir issiq jon ekanligi aniq. Xolxo’ja uyoq-buyoqqa yugurgiladi. Uni quvonch yugurtiryaptimi, vahimami — o’zi bilmasdi. Burchaklarga kirdi, beton bloklari mayishib, armatura simlari chiqib, o’pirilib yotgan yon devor kavaklariga, kunjaklarga ko’z soldi. To’xtab, jimlikka quloq tutsa, ovozidan tezroq topardi, lekin hovliqib jim turolmayapti, asablari qaqshagan, sabr-toqat tugagan, o’zining nafasidan boshqa sharpani eshitmas edi. Bunga sari o’t olganday shoshib, cho’loqlanib yuguradi, yiqiladi, yana turadi.

— Hoy, kim bor?!

Ovozim chiqmayapti shekilli, deb bir zum tinch qoluvdi, zaif ingrash yana takrorlandi. Xolxo’ja o’sha yoqqa urdi o’zini. Bu haligina o’zi kirgan eshik tomonda edi. Endi eshik yo’q. Bu yon ham o’pirilib, g’ishtu beton uyumi shiftga taqalib yotibdi. Ovoz shu yerdan keldi, bu aniq. Yana bir eshitilsa — ustidan chiqadi. Kutdi. Ingrash eshitilmadiyu shitirlab tuproq to’kildi. Xolxo’ja bir uchi bilan yerga qadalib qolgan balka ostiga bosh suqib qarasa, ingrash yonginasida eshitildi. Qorong’ida yarim ko’milib yotgan gavdani ko’zlari ilg’aganday bo’ldi.

— Hoy, tirikmisiz?!
— … O-o-oyog’im…— dedi haligi odam.

Tirik! O’lib qolmasa bo’lgani. Qaysi tomondan borish kerak? Bu yerda bir nimani sal qimirlatsang bosib qolishi hech gapmas.

— Kimsiz?

U odam bir nima deb g’udrandi-yu, og’zi tuproqqa to’lganmi, tushunib bo’lmaydi. Joni uzilib qolmasa bas. O’lib qoladigan bo’lsa… hali yolg’izlik vahimasi bosayotuvdi, endi… Yoningda o’lik bilan yolg’iz qolish…

O’zingni bos, Xolxo’ja. Og’ir bo’l, omaddan umid uzma. Buni qutqazish kerak. Qutqazish kerak.

Bir yelkasi bilan to’sin tagiga suqilib, qo’lini uzatdi. Uning paypaslayotganini sezgan haligi odam, yana:
— O-o-yoq…— deya shivirladi siqtab.

Xolxo’ja kafti bilan uning ustidagi tuproqni sidirib tashlab, qo’l-oyog’i qaerdaligini topishga urindi. Paypaslab yuzini topdi, issiq nafasini sezdi.
— Hozir… hozir… Birpas toqat qiling, birodar…

Bu odamning oyog’ini bosib yotgan yo’g’on xoda bir uchi bilan yerga tiralgan, bir uchi bilan tepadagi beton plitani suyab qolgan edi.
— Xodaga tegmang… oyoq… oyoqni torting,— dedi yotgan odam. Uning ko’zi qorong’iga ko’nikib, u-bu narsani ko’rib yotganga o’xshaydi. Xolxo’ja hushyor tortib, o’zini chetga oldi. Qarasa, chindan ham xavfli: xodani qimirlatsa shift bosib tushadigan…
— Oyoq… ni,— dedi chorasiz odam qattiq og’riqdan tishini tishiga bosib.

Xolxo’ja uning etigini paypaslab topib, oyoqni xodaning ko’tarilgan tomoniga qarab surishga urindi. Tepaga qarab olib, etik poshnasidan mahkam ushladi-da, yana tortdi. Bechora jon-jahdi bilan «ya… ya… yana!» degancha tinchib qoldi. Og’riqdan hushini yo’qotdimi, nima balo? O’lib qolmasa bo’lgani. Xolxo’ja tag’in bir zo’r berib siltagan edi, u xunuk ovoz chiqarib dod soldiyu yana jimib qoldi. Xolxo’ja ham qimir etmay quloq solardi. Xayriyat, nafas olishi sezilyapti. Tavakkal qilib, ikkala oyog’idan torta boshladi. Uni yorug’likka sudrab chiqqunicha vujudini qora ter bosdi. Usti-boshidan shuvillab tuproq to’kilgach, kapalak mo’ylov, o’rta yashar, naynovgina yigitning loy tekkan aft-basharasi ko’rindi. Lekin ko’zi yumuq, yuzi ifodasiz, behush yotar edi. Xolxo’ja uning tomirini ushlab ko’rib, xunuk jilmaydi-da, yana chaqqon harakatga tushdn. U o’zidan mamnun, jonlanib ketgan edi. Sho’rlikning yuz-ko’zini siypalab, ustidagi ohak kukunini qoqib tashlab, so’radi:

— Hoy, qalaysiz?
— Oyoq…— dedi yana yigit ko’zini ochmay.

Oyog’iga qaradi, etigini tortib ko’rdi, lekin ikkinchi oyog’iga qo’l tegizishi bilan yigit baqirib yubordi. Xolxo’ja bo’lsa, uning faryodiga quvonganday:
— Bormisiz-e…—dedi.—Hozircha chidaysiz, birodar. Sinmagan, etik qo’nji saqlabdi, shukr qiling, lekin qattiq lat yegan, chidaysiz!

Shunday dedi-yu, dod solishiga qaramay, etikni shartta, yechib oldi. Yigit bir ingrab, jim bo’ldi. Xolxo’ja bir poy etikni quchoqlagancha o’tirib qoldi.

Ikkalasi ham go’yo og’ir ishdan keyin dam olishar edi. Anchadan so’ng yigit ko’z ochib, shiftga, atrofga, keyin najotkoriga boqdi. Qaerda yotganini hali fahmlagani yo’q chamasi.

— Tuzukmisiz?— dedi Xolxo’ja.
— Boshim nimagadir urilib… hech nimani bilganim yo’q. Hushimga kelsam… oyoq og’riyapti. Qattiq og’riq hushimga keltirdi chamamda.
— Hozir-chi?
— Hozir… qarang-chi, oyoq butunmi?

Xolxo’ja oyoqqa yopishib qotgan paytavani ehtiyot bilan yechib oldiyu qorayib-ko’kargan boldirni ushlab ko’rishga qo’rqdi.
— Bugunoq chopqillab ketasiz…
— Nazarimda, qon yurdi… rahmat sizga. Qaerdamiz? Nima bo’ldi?

— Zilzila… Yomon bo’ldi. Yerto’lada qamalib yotibmiz, yuqorida nima bo’lganini bilmayman.
— Hushimga kelganimda o’zimning ham taxminim shu edi. Boshqa hech kim… biron eshik-teshik yo’qmi?

— Yo’q… Yilt etgan tuynuk ham yo’q…
— Chiroq…
— Chiroq keyin yondi, hayronman. Xullas… hozir tirik qolganimizga shukr deyishga to’g’ri keladi. Oyoq qalay?

Yigit indamadi. Ancha jim yotgandan keyin zo’r bilan sal yonboshlab paxtaligini yechib buklab, orqasiga qo’ydi-da, devorga suyanibroq o’tirib, mo’mataloq bo’lib ketgan boldiriga qaradi. Oyoqni qimirlatolmadi.

— Sinmagan deyapsizmi? Nazarimda majaqlanib ketganga o’xshaydi.
— Singan bo’lsa hozir men bilan gaplashib o’tirarmidingiz, birodar. Og’rig’iga chidolmay, devorga tirmashardingiz, ha. Mayishib, qon uyushib qolgan, qorayib ketganini ko’rmaysizmi? Otingiz nimadi?

— Ochil, Sizniki-chi?
— Xolxo’ja. Shu uydanmisiz?
— Oltinchi qavatdan.
— Xayriyat,— devordi Xolxo’ja. Ochil, oyog’i bilan ovora, eshitmadi.

Shu uydan! Shu uydan ekan bu sho’ring qurg’ur! Hoy, buni emas, o’zingni o’limdan qutqazibsan, Xol. Buni albatta qidirishadi, yerto’lani kavlashadi!
Yuragida umid uchqunladi.

— Nima dedingiz?
— Meni bu uyda hech kim bilmaydi… deyapman. Baxtsiz tasodif bilan kelib qolgandim…

Odamni o’limdan qutqazish bu qadar quvonchli bo’lishini bilmas ekan. Yaradorga yordam berish taraddudiga tushdi.
— Xizmat bo’lmasa, Xolxo’ja aka, hov sandiqni ko’rayapsizmi?
— Sandiq?
— Ha, ana, devorga suyab qo’yilgan.

Xolxo’ja qorong’i burchakdagi axlat tashlanadigan qopqoqli taxta qutini ko’rdi.
— O’shanda chirpit… katta shisha bor. Olib kelsangiz.

Xolxo’ja borib qopqoqni ko’tardi. Sakkiz litrlik shishani topdi. «Sandiq»da yana allaqanday temir-tersak, egri-bugri quvurlar, qog’oz qopchiq, unda shakarmi, tag’in bir nimalar bor edi. Og’ir shishani ko’ksiga bosib olib keldi, u to’la emas, tubida nimadir chayqalar edi.

Ochil qo’liga olib, po’kagini ocharkan:
— Samogon,— dedi iljayib. Xolxo’ja hididan fahmlagan edi. Lekin:
— Rostdanmi?—deb yana so’radi,— chag’irpazlik ham qilaman deng?
— Shu la’natini deb tushgan edim bu qora go’rga…

Noqulay jimlikni yana o’zi buzdi.
— Kuzya degan shopir og’aynim o’rgatgan. Men o’zim shopirman-da. Bu… oson, men sizga aytsam. Shakar topilsa bo’lgani,— shisha og’zini hidlab, aftini jiyirdi,— juda zakonni bo’ladi, «Stolichna»ngiz u yoqda tursin.
— Kayfi zo’rmi?

Ochil indayolmadi.

— Hozircha oyoqdan bo’lsa ham…— deb hazillashdi Xolxo’ja. Ochil «ma’qul aytdingiz» deganday bosh irg’ab qo’ydi, u ko’zini chirt yumib olgan edi. Spirt ta’sir qila boshladi chog’i, birpasdan keyin yengil tortib, sherigiga iljaydi. Lekin bu iljayish tez so’ndi.

Xolxo’ja yonida tirik odam paydo bo’lganiga quvonib ketib, hazil boshlaganidan o’zini noqulay sezdi. Bu ahvolda hazil chindan ham gustohlikka o’xshardi. Vaqtni so’rab, Ochilda ham soat yo’qligini bilgach, ko’nglini yana vahima bosdi. Qancha vaqt o’tdi, hozir tunmi-kunmi — ma’lum emas, taxminlab ham bo’lmas edi. Yerto’lada vahimani oshiradigan og’ir jimlik.

— Chiroqni o’chiring-chi, balki biron joyda yoriqmi — tuynuk bordir,— dedi Ochil,— bo’lmasligi mumkin emas. O’chiring.

Xolxo’ja hozir chiroq ham o’chsa, bu zimziyo jimlikka bardosh berolmasligini o’ylab, sekin chiroq tomon yurdi. Lampani burab o’chirdi-da, qo’li kuydi, bu kichkina o’t, jindakkina hayot manbai so’nib qolishi mumkinligini o’ylab, oyog’i qaltirab ketdi.
— Ochil…— dedi Xolxo’ja yuragi toshib, — bormisiz?

Keyin beixtiyor chiroqni yana yoqib yubordi.
— Dunyoga tuynuk bo’lmasa ham, bir-birimizni ko’rib turganimiz ma’qul,— dedi joyiga kelib o’tirarkan. Qanaqa vaziyatga tushib qolganini endi astoydil idrok etgan Ochil betoqat edi, oyoq ikkinchi masala bo’lib qoldi.

— Hammayoqni aylandingizmi?
— Ha… chor taraf— gum: tosh, beton, g’isht, tuproq…
— Menga bir tayoq topib bering.

Xolxo’ja ivirsib yurib, bitta egri quvur bo’lagini topib keldi.
— Mana, tayoqda toy kuchi bor, deganlar, hakkalab yurib ketasiz.
Ochil turdi. Temirga tayanib, og’riq oyog’ini sudragancha uzoq burchakka qarab ketdi.

U endi yiqilgancha aylanadi, tentiraydi. Hammayoqqa bosh uradi. Hammayoq devor. Umidning oxirgi uchqunini ham o’chirib qaytadi.
Chindan shunday bo’ldi. Lekin u bo’kirib yig’lab qaytib keldi: og’riqdanmi, vahimadanmi — bilish qiyin edi.
Yo’q! yo’q! O’lib ketamiz! Kavlash kerak! O’tiraveradimi o’limni kutib?!

— Kavlash — o’limning o’zi. Qaer bosadi, qaer bosmaydi — ichkaridan turib bilib bo’ladimi?
— Aniqlang, qimirlang, nimani kutyapmiz?

Ochilning ahvoli ayanchli edi, Bog’langan oyog’ini ham urib olganga o’xshaydi: yuzi benihoya dardli.
Jim qoldilar. Birpasdan keyin Ochil zaif tovush bilan:
— Uzr…— deb qo’ydi.

Yana jim qoldilar. Anchadan keyin Xolxo’ja qarasa, sherigi uxlab qolibdi. Uyqumi, behushlikmi, ishqilib mayli, sho’rlik orom olsin. Hozir Xolxo’ja uchun u — butun bir dunyo. Shu bo’lmasa jinni bo’lib, ajalidan oldin o’lib, yerto’lada chirib ketishi aniq edi. Mana, gaplashib o’tirishibdi. Yig’ladi, jerikdi, uzr so’radi, uxlayapti… Ajab, hayotda minglab, odam bilan yonma-yon yashaysan, bittasining sariq chaqalik qadri yo’q. Boshiga tushmasa bilmas ekan bandasi.

Shu o’ylar bilan o’zi ham uyquga tolganini sezmay qolibdi… Ko’z ochsa — atrof o’sha-o’sha, yarim o’pirilgan shiftda sarg’ish chiroq miltillab turibdi.

Ro’parasida Ochil unga tikilib o’tiribdi.
— Vaqt necha bo’ldiykin?—dedi Xolxo’ja xuddi o’zi uyida uyqudan turgandek, beg’am kerishib.
— Vaqt?.. Kunmi-tunmi deng.

— Vaqtni qorin ochishiga qarab bilsa bo’ladi.
— Meniki nuqul o’n ikkiga borib quldiraydi,— deb hazin jilmaydi Ochil.
— Meningcha, hozir ertalab soat o’nlar bor-ov…
— Qayoqdan bildingiz?

— Men har kuni o’nda bazada nonushta qilaman… Mana, hozir og’zim suv ochayapti.
— Magazinchimisiz, deyman?
— Oziq-ovqat bazasida mudirman.

— O… undoq bo’lsa bu yerning taomi sizbop emas-ov…
— Mana, samagon bizbop.
— Och qorinni shilib ketadi, battar ochqaysiz.

— Siz ichmaysizmi?
— Biz shopirlar bunga o’rgansak, ajalimizdan besh kun oldin…
— Bu yerda mashina haydamaysiz.
— Baribir, o’rganmaganman.

— Buni o’zingiz qilganmisiz, axir?
— Sotishga… Hozir bilasiz-ku, magazinlaringda anqoning urug’i bo’lib ketdi bu sabil. Mana buni…— chirpitni chayqab qo’ydi. Ochil,— yigirma beshga olyapti shishasini.
— Quyqasini qalqitdingiz. Ha mayli, bo’tanasi qorinni ham to’yg’azadi.
— Menga qanddan ola keling, aka.

Xolxo’ja borib, «sandiq»dagi qog’oz xaltani ko’tarib keldi.
— Zakuskaga yaraydimi?— so’radi Xol.
— Yo’q.

— Nega, bu ham shundan bo’lgan-ku, qarindoshi bilan yig’lab ko’rishmaydimi?
— Yo’q, ko’nglingiz aynib, kecha yegan noz-ne’matlaringizni ham qayt qilib tashlaysiz.

— Bu gapingiz ham to’g’ri…— dedi Xolxo’ja, suv aralashgan sutdek oqarinqirab turgan shishaga qarab. Ichkisi kelar, xavotiri ham bor edi.
— Mayli bo’lmasa, siz kayf qiling, men qand yalayman. Tomoq tomoq emas, tomoqdan o’tgani tomoq.

U yaladi. Bu ichdi.
— … Kayf, qand… Itni kunini ham chiroyli gap bilan bejasa bo’ladi-ya, qarang,— dedi Xolxo’ja tomog’ini kuydirib o’tgan chog’irning qo’lansa hididan aftini burishtirarkan.

«Itning kuni» degan so’zlar ikkalasiga ham chorasiz ahvollarini yana eslatdi. Ularni qilday umid ushlab turar, dam-badam uzoq jim qolib, tiq etgan sadoga ilhaq, tepaga qarar, quloq osar edilar. U yerda esa mudhish jimlik. Juda qalin qatlamlar ostida ko’milib qolishgan shekilli.

— Nima bo’ldi endi, sizningcha, hozir tunmi-kunmi?
— Hayronman. Bordiyu kun bo’lsa, tepada biron narsa taq etardi axir …Siz bilan bizga bu yog’i hamishalik tun bo’lmasa deb qo’rqaman…

Ochil yalt etib qarab «yoqangga yopishsin!» devorishiga sal qoldi.
— Nafasni sovuq qilmang, aka…— dedi keyin xomush. Xolxo’janing kayfiyati unga ham ta’sir qila boshladi.

Xolxo’ja bo’lsa, o’zini qayoqqa qo’yishni bilmayapti. Kecha shishaning og’zidan ichilgan uch-to’rt qultum samogon uni ezib yuborgan edi. Xumoriga qultillatib yana xo’pladi.

Ochil o’zini undan ko’ra tadbirkorroq hisoblardi: u kam gapirib, kam harakat qilib, oz-ozdan shakar yalab, ko’proq uxlab, kuch saqlaydi. Bu yerda qancha yotishlari hali ma’lum emas.

Sherigi esa, chidami tez tugab, o’zini-o’zi yeb qo’yyapti. G’azablanib, ko’p gapiradi, yana ichib qo’yadi-da, battar eziladi, tashnalikdan nolib zang bosgan quvurlardan tomayotgan iliq suvdan ichib
keladi. Ochil o’sha quvurning tagiga tunuka idish qo’yib keldi — suv yig’ilib, sovib, tinib turadi.

— Oling bundan, birodar, kayf bilan vaqt o’tganini bilmaysiz,— dedi Xolxo’ja. O’zi molday shimirib, uchib qoldi. Shundan keyin yetti-sakkiz soat uxladi. Ochil bo’lsa, uning xurragini tinglab, «shift»ga qarab yotarkan, behosdan ko’ngli buzilib, yuzini yengi bilan to’sib yig’ladi. Charchagach, uyquta ketdi.
Uyg’onsa, barakalla-ye, xurrak hali-hamon davom etardi. Uxlash albata, yaxshi, kuch g’animat. Ammo Ochilni borgan sari vahima bosyapti, qancha vaqt, necha kun o’tdi — ma’lum emas: yuqorida nima gap, ularni hech kim esladimi o’zi? Qidiruvchilarning sharpasi ham sezilmaydi, nahotki mana bu sho’ring qurg’urning sovuq gapi to’g’ri chiqib…

Xolxo’ja qimirladi, bosinqirab, baqirib uyg’ondi-da, Ochilga olayib qarab, bo’kirib yig’lab yubordi. Ovozi xunuk edi. Ochil tasalliga bir nima deyolmadi. Sherigini hiqichoq tutib, tinchib qoldi.

— Tuzukmisiz?
— Tushimda… bo’rilar qurshab olganmish. Tushning teskarisi bo’ladi deyishadi, ishqilib…
— Yo’q, aka,— dedi Ochil, bilag’onligi tutib,— Azroilning bir turqi — bo’ri ekak. Eshitmaganmisiz?

Xolxo’ja indamadi. Ochil ehtiyotsiz gapirib qo’yganini sezib, tilini tishlab qoldi. Keyinroq Xolxo’ja suv ichgani borganida yurishidan bilindiki, darmoni tugayapti. Suvni tunukasi bilan ko’tarib kelib, yoniga qo’ydi. Bu ishi ham to’g’ri: har safar borib kelish uchun majol kerak, shu yerda tursa, chanqaganda og’iz ho’llab turilaveradi. Suv yo’g’ida tayammum, degan mashoyixlar.

Kunmi-tunmi degan bahs ham tugadi. Buni endi uyqu bosishiga qarab ham aniqlab bo’lmaydi — uyqu vaqti ham chalkashib ketdi. Xolxo’ja bo’lsa, hamisha shirakayf, uyqusirab yotgani-yotgan. Vaqtni qorin ochishiga qarab ham aniqlab bo’lmaydi — ochlik ichni tatalab, umurtqani so’rib, tinkani qurityapti. Ovqat haqida gap ochishga jur’at yo’q, bir-birlaridan ko’zlarini olib qochishadi. Umid ipi borgan sari ingichka tortib ketayotganini sezadilar. Dildagi ro’y-rost gapni aytishdan qo’rqib, soatlab g’iq etmay o’tiradilar.

Sherigi yana ichib uxlab qolganida Ochil o’zini qayoqqa qo’yishni bilmaydi. Xolxo’ja och qoringa ko’p ichyapti, bir kor-hol bo’lib qolmasa edi. Ochil anglab yetdiki, yoningda issiq jon bo’lmasa jon saqlash mushkul.

Bir safar Xolxo’ja uyg’ondi-yu, juda uzoq jim yotdi.
— Aka,— dedi Ochil xavotir olib,— nimalarni o’ylayapsiz?

Xolxo’ja yana ancha o’ylaganidan keyin tilga kirdi:
— Shu… bir xayol kalladan ketmayapti. Xuddi changak solib yopishib olgan…

— Nima ekan u?
— O’zing haqingdagi yomon gapni birovlarga gapiraverma, derdilar dadam rahmatlik. Bir chekkasi— bu ham to’g’ri. Yomon gapni ichingda saqlab, go’ringga olib ketganing ma’qul. Dunyoda sening to’g’ringda faqat yaxshi gap qolishi kerak. Yomondan odamlarga nima naf, to’g’rimi?
— To’g’ri.

— To’g’ri-yu, lekin hamma yomonlikka shu dunyoda o’rgandik, shu yerda orttirdik barini. Odam bolasi dunyoga sof keladi, bu yerda orttirgan jamiki qabihliklarini, jinoyatu pastkashliklarini tashlab, sof ketishi kerak emasmi?

— Bu gapingiz to’g’ri. Tirikchilik — asli tirriqchilik. U dunyoga ishonmaydi-da ko’plar. Shuning uchun qo’rqmay kirdikorini qilaveradi.

— Boqiy dunyoning borligi uning ostonasiga kelganimizdagina yodimizga tushadi. Inson uning borligiga bir umr iymon keltirsa, kaptar kelib quzg’un ketmasdi…
— Kelsa gumon — ketar iymon, degani shundan-da.

— … o’ligimiz shu yerda qolib ketishiga ko’zim yetib qoldi, birodar.
— Unday demang, aka.
— Sizni bilmayman-u, men… Gapirishga holim borida quloq soling…

Ochil bo’shashib ketdi, oyog’ini sudrab unga yaqinrok siljidi. Xolxo’janing ovozi bazo’r eshitilardi, nafasi tez, chindan ham…

— Aytganingizday, darhaqiqat,— deya uni chalg’itmoqchi bo’ldi.
— Endigina mol, bilim, hunar, tajriba to’plaganing … barini birdan… olib ketganing yomon ekan…

— Dunyo yig’ib netarsan — bir kun tashlab ketarsan. Bunisi mayli, lekin gunohni olib ketma.
— Ha… Qisqa umrimizda shuncha gunoh! Ming yil yashasak nima bo’lardikin? Dahshat!

— Yosh ekansiz — bilmaysiz: hayot o’limdan yomonroq. Men ne vaqtdan beri shuni o’ylab, boshim yorilay deyapti. Hayot zararli, odam shundan o’ladi asli. Ammo-lekin dorilbaqo… ostonasida turgan kishi uchun fanoning o’zi ham, u tug’dirgan mudhish gunohlar ham hech nima emas. Faqat ularni dunyoga tashlab ketish kerak.

Ochil avval uni alahlayapti deb ham o’yladi. Lekin qarasa, gapni o’ziga yarasha mantiq bilan olib ketyapti. Ovozi zo’rg’a eshitiladi, nafasi bo’linib-bo’linib chiqadi-yu, lekin gapida jon bor.

— Tashlab ketib bo’lar ekanmi…— dedi Ochil, esankirab.
— Bo’ladi,— dedi Xolxo’ja.— Kimgadir yorilish kerak. Yoriladiganing bo’lmasa yomon, ichingda ketadi. Xayriyat, mana…
— To’g’ri, aka, odam odamning dardini oladi. Jon jonga quvvat.

Xolxo’ja charchab, jimib qoldi. Ochil, o’lim oldidan odam ortida qoladiganlarni o’ylasa kerak, deb yurardi. yo’q inson hamon o’zini o’ylarkan. Unga yorilmoqchi bir gunohi azim tilkalayapti ko’ksini. Shuni «tashlab», «soflanib», ketmoqchi. Shundan yengil tortsa, mayli lekin ulgurarmikin?

— Qanddan yalang aka, darmon bo’ladi.
— Yo’q, endi foydasiz… Siz quloq tuting,— Xolxo’ja nafas rostlab, gap boshladi.— Bir begunohni o’n besh yilga qamatib yuborganman, birodar.

— Yopiray, qandoq?
— Yolg’on guvohlik berib. Buni men bilamanu, mana, endi siz bilyapsiz.

— Men bilmayman, aka,—dedi Ochil kapalagi uchib.
— Hozir gapirib beraman.— Xolxo’ja tunukadagi suvdan kaftiga olib, lablarini namladi.— O’n yil avval oziq-ovqat bazasida hammol edim. Tolzordagi magazin mudiri Haydarov bilan o’sha yerda tanishganman. Qo’ynimga u-bu qistirar, men uning mashinasiga benavbat yuk ortib berardim. Keyin shu odam, baraka topkur, qog’ozlarimni to’g’rilab, ispolkomda uy-joy olishim uchun navbatga qo’ydi. O’zim joyi jannatda bo’lgur Mastura kampirning hujrasida ijarada turardim-da…

Xolxo’ja nafasini rostlab olib, davom etdi:
— Uch yil kutdim, to’rt yil kutdim, navbat tegmadi. Qishloqda va’dalashgan qaylig’im bor, Sarviniso degan… Orzularimiz ushalmadi. Rejalar barbod bo’lganidan alamzada bir holatda yurganimda, hujramga Salim so’poq kirib keldi. Yonida qora chopon kiygan turqi sovuq bir barzangi. Boshi sapchadek, peshanasi do’ng. Salim so’poqni bazaning yerto’lasida, bir ulfatning maishatida ko’rgan edim. U-bu buyurishgan, xizmatlarini qilganman. So’poq bo’lsa ham g’o’daygan: boyvachcha, odamni bir tiyinga olmaydi, u ham qaysi bir gastronomning mudiri. — Voy-bo’-o’… Shu katalakda turibsanmi, kalamush ham bordir?—dedi hujrani ko’zdan kechirib. Keyin darcha yoniga bordi-da, birdan gapni boshqa yoqqa burdi:

— Haydarovni yaxshi bilasan-a?
— Ha…— dedim.
— Uzoqdan ham, qadam olishidan tanisang kerak? Hov anovi darvozaxonaga kirib ketsa, shu darchadan turib taniysanmi?

He yo’q, be yo’q, nima deyapti o’zi? Garangsib turaverdim.

— Taniysan, taniysan, qani beri kel-chi. Borib, darchadan ko’chaga qaradim.
— Darvozaxonani ko’ryapsanmi?
— Ha.
— Haydarov shu yerga kirib ketdi deylik, albatta tanib olasan, a?
— H-ha…— deb yelkamni qisdim.

— Endi quloq sol: ertaga, kech soat oltida Haydarov kelib o’sha darvozaga kirib ketadi,— dedi u dona-dona qilib.— Sen uni «tanib» qolasan. Nima qilib yuribdi bemahalda, deb o’ylab ham qo’yasan ichingda.
— E… a… kelmasa-chi?

Hozirgacha tund, bezabon bo’lib o’tirgan qora chopon tilga kirdi:
— Kelmasa ham tanib qolasan.

Uning tovushidan vujudimga titroq yugurdi. Bu vaqt So’poq qo’ltig’imdan tutib, to’rga olib o’tdi-da, stolga bir qog’oz tashladi.
— Ol, bu senga.

Olib, ancha tikilgandan keyin bildimki, uch xonalik uy-joyga order ekan. Mening nomimga yozilibdi. Endi bularning niyatiga tushunib qoldim.

— Qachongacha bu katakda o’tirasan.— Shang’illadi So’poq,— istasang ertagayoq ko’chib bor, shaharning qoq markazida…
— Yolg’on guvohlik…

— Nima yolg’on? Ko’rding — taniding, vassolom. Tergovchiga ham, sudga ham javob shu — bir og’iz gap, Sendan boshqa hech narsa talab qilinmaydi.
— Sen xolis guvohsan, tushundingmi?—dedi qora chopon, o’rnidan turib.

— Ha, aytganday,— So’poq cho’ntagini kavladi.— Mana bu… mana bu «Gaz-24»ga chaqiruv qog’ozi. Avtomagazindan. Sening nomingga yozilgan, ko’rdingmi? Buni suddan keyin borib olasan,— deb
qog’ozni qaytib cho’ntagiga solib qo’ydi.

— Buni nima qilaman? Pulim yo’q meni.
— Bo’ladi, hammasi bo’ladi, — dedi iljayib yelkamga qoqarkan.

Jo’nab qolishdi. Faqat qora chopon kiygan barzangi ostonada turib, yana o’dag’ayladi:
— Ertaga, kech soat oltida. Ko’rding, taniding, ichingda hayron bo’lib o’ylab ham qo’yding.

U yerga qarab, kesib gapirdi. Tovushida «Endi ishimizga sheriksan, bilib qo’y!» degan tahdid bor edi. Shunday qilib, oldindan tayinlangan guvoh bo’ldim-qoldim. Qaltiroq qo’limda orderni ushlagancha karaxt bo’lib kechgacha o’tiribman. O’sha kechasi uxlaganim yo’q. Ming xayolga bordim. Ahli rahmon bilan nafsi shayton tapir-tupur olishar edi ichimda. Biri: darrov yirtib tashla, yovg’on oshing,— beg’alva boshing, deb turibdi; biri bo’lsa: hoy, omading kelib turibdi, bola. Uch xona, 46 kvadrat metr. Sarviniso hayt desang uchib keladigan, odamga o’xshab yasha sen ham… deydi. Menga qarang, birodar, bu So’poq odam emas, odam qiyofasidagi shaytoni la’in edi, meni yo’ldan urdi o’sha kechasi, mana Xudo guvoh…— deya nochor qo’llarini yoydi Xolxo’ja sherigiga qarab. Go’yo Ochil uni hozir hamma gunohlaridan mosuvo qiladiganday.

— Ha, qizilni ko’rib Xizr yo’ldan ozgan ekan. Keyinchi, keyin nima bo’ldi,— dedi Ochil shoshib.
— Ertasiga kechasi… o’sha darvozaxonadan o’lik chiqdi,— dedi Xolxo’ja.

— Birov o’ldirib ketibdi. Qiy-chuv, milisa, «tez yordam:», yig’i-sig’i… Men u odamni tanimas edim… Tergovda Salim so’poq tayinlagan gapni aytdim men nomard. Haydarovni darchadan ko’rdim,dedim, soat oltida dedim. Vaqtni qayoqdan bildingiz, deb so’radi. Soatga qaragan edim, dedim. Qanaqa soat deb qolsa bormi, xonumonim kuyardi. Chunki uyimda soat-poat yo’q, qartaga yutqazganman… Xudo nomardni ham asrab qolarkan, qarang.

— Bandasining o’ziga qo’yib beradi-da.
— O’zim… O’zim qildim hammasini. Omaddan rag’batlanib, sudda ham tap tortmay guvohlik berdim. Boshqa dalillar ham bor ekan shekilli, Haydarov sho’ring qurg’ur, qotil sifatida o’n besh yilga… «O’ziga qo’yib beradi» deysiz-u, lekin… mana, o’sha begunohning qarg’ishiga uchrab o’tiribman.

— Zato u dunyoligingizni yengillatdingiz menga yorilib… Xo’sh, keyin-chi, keyin nima bo’ldi?
— Ikki oydan keyin Salim so’poqning haligi tund barzangisi mashinaning qog’ozini ham olib kelib berdi. Bir olgan madad, ikki olgan — odat, buni ham oldim. Endi nima talab qilar ekan deb uyqum qochib yursam… yo’q, tinchib ketdi. Qaytaga, o’sha o’zim yuk tashib yurgan oziq-ovqat bazasiga mudir qilib qo’yishdi, eski mudirni bo’lsa Haydarovning o’rniga ko’tarishdi. Yog’liq joy emasmi, ko’p o’tmay mashinaga ham qurbim yetib qoldi… So’poq har ko’rganda yelkamga qoqadi: «Amerikadan nima kam joyimiz bor: u yerda lyuboy hammol prezidentlikkacha ko’tarilishi mumkin!» deydi kulib.

Biroz dam olib, labini ho’lladi-da, uzuq-yuluq qilib davom etdi. Darmoni qurib borardi.
— Lekin Salim so’poqning menga hushyor bo’lib, kuzatib yurishini bilardim. Birovning qaramog’ida yashash… hech kimga nasib qilmasin. U mening mirimdan-sirimgacha biladi, men esa uni bilmayman: kimning xizmatida, pulni qayoqdan oladi, anov sho’rlikning o’limi nega kerak edi, qotil kim… So’poq doim ko’z o’ngimda, goh uzoqdan ko’raman, goh ro’paramdan chiqadi. Mushuk bilan sichqonday «inoq» bo’lib ketdik. Bir yil o’tmay, tog’ etagidagi jilg’a sohilidan chorbog’ ham to’g’rilab berdi, qariyb tekin.

— Chakki emas, tagingizda «Volga», suv bo’yida chorbog’, uch xonali kvartir, yonginangizda Sarviniso…
— Eh, Sarvinisoni allaqachon esdan chiqarib yuborganmiz. Boyigan saring sarvinisolar ko’payaverarkan. Bu yerto’lada tiriklay ko’milib yotishim ham o’shalardan birining kasofati. Badbaxt bo’lmasam shu baloliq kunda kelamanmi? Qishloqdagisining qarg’ishiga yo’liqdim…

Xolxo’ja majoldan qoldi. Uni ovutish, chalg’itish, tushkunlikka tushushiga yo’l qo’ymaslik kerak edi. Ochil uchun o’lik yonida yotish… Unday desa, o’zining ham sillasi qurib, qandga ko’zi tushsa oq kafanni ko’rganday junjikib ketyapti. Shunday bo’lsa ham har zamonda ko’zini chirt yumib yalab qo’yadi. O’lgisi yo’q.

— Qo’yavermang, aka. Bu sinovdan o’tolgan odamning o’zi yo’q.
— Qanaqa sinov?

— Shu dunyoda, Xudo bandani bu dunyoga uning iymonini sinash uchun yuborar ekan. Gunoh desangiz bizda ham to’lib-toshib yotibdi. Mana yorildingiz — yengil tortdingiz. Zora xudoning qahri ham qittak yumshasa…
— Haq gap aytdingiz. Ancha yengil tortdim, qarang.

Bu so’zdan so’ng Ochil ham uzoq, azobli xayolga toldi.
— Sizda nima gunoh bo’lardi, yoshsiz…— dedi Xolxo’ja yana tilga kirib.— Gunohga sho’ng’ish pallangiz endi kel…— u gapini bo’lib, ovozini pasaytirdi,— bu dunyodan yosh ketgan ham ma’qul ekan.

Ochil gapning oxirini eshitmadi chog’i.
— E, unday demang, aka, yoshlikning o’zi turgan-bitgani gunoh, men sizga aytsam. Bo’lmasa men, takasaltang, xo’jayinning oyimchasini ezg’ilab yurarmidim!

— Qanaqa xo’jayin?
— Katta xo’jayin-da.
— Siz…

— Ha, o’shani olib yuraman. Bizning viloyatimizga kelishdan oldinroq xotini qazo qilgan ekan. Ikki yil avval yigirma yashar dirkillamasiga uylandi. Jannatxon degan. To’ydan oldin ham xo’jayinni unikiga, uni xo’jayinning chorbog’iga oborib-obkelib yurardim. Ketvorgan, men sizga aytsam. Odamga o’g’rincha qaraydi. To’ydan keyin, ham bozorga, atel`ega oborib yurdim. Mashina chaqirmagan kuni yo’q. «Xo’jayin, aravani yuboring» deb ertalabdan telefon qoqadi nozanin. Bizning xo’jayin ham ovoziga erib, «Jon» deydi-da, meni yuboradi. Bir marta men ham haddim sig’ib, xo’p bo’ladi, jon, deya hazillashib qo’yibman. Xafa bo’lish u yoqda tursin, xaxolab, quchoqlab olishga bir bahya qoldi. Yoqdi, qarang. Men uni mashina minishga ishqiboz ekan desam, yo’q, meni ko’z ostiga olgan ekan, mochag’ar. Bir kuni xoli topib, kabinada chippa yopishdi. «Hoy, xo’jayindan qo’rqmaysizmi?» desam, «xo’jayiningiz o’lsin», deb battar suykaldi. Nima deysiz, endi, yigitchilik, bo’shashdik…

Bari shundan boshlandi, aka, xudo guvoh. Xotin kishi ayyor, tadbirkor bo’larkan, ikki kunning birida xoli topib keladi, kutilmagan joyda qo’lga tushiradi, kuppa-kunduzi tap tortmay ko’ksini ochadi. Xo’jayindan xavotirdaman, desam «E, qo’ying o’sha xo’jayiningizni», deb qo’l siltaydi. Men ham yo’q deyolmayman. Uch yildan beri ahvol shu. Uning nozu ehtiroslarini ko’rsangiz siz ham yo’q demasdingiz, aka.

Xolxo’jaga sal jon kirganday, ingrab yonboshiga ag’darildi.
— Sizning gunohingiz menikiga qaraganda holva ekan. E, gunoh emas, savob-ku bu, birodar.
— Unday demang, aka. Bizning xo’jayinni bilmaysiz. Ilgarigi xotinini rashk vajidan o’zi bo’g’ib o’ldirgan, degan mish-mishlar bor. Sezib qolsa, bormi, bunisi ham juvonmarg bo’ladi, meni bo’lsa bir kun emas bir kun «tasodifan» mashina bosib ketadi-ya. Zo’rniki tegirmon yurgizar ekan. Jonim qilning uchida turibdi, men sizga aytsam. Sirimni bitta sizga aytdim…

— Boshqaga… aytmaysiz xam.
— A?
— Yengil tortdingizmi axir?
— H… ha, aytdim-qo’ydim-da endi, baribir emasmi. Bir boshga bir o’lim. Jon bor joyda qazo bor.

— O’lim haq. Poklanib borish kerak. Parvardigorning oldiga…— dedi-yu, Xolxo’ja shilq etib chalqamcha tushdi.
— Aka, aka! Sizga nima bo’ldi, mazangiz yo’qmi?

Xolxo’ja indamadi.Turtkilab-tortqilasa ham o’likday yotaverdi. Ochilning o’zi ham bazo’r qo’l uzatib, qolgan quyqa suvni ichib yubordi, tunuka zangi och qorinni qirib o’tdi.

— Ak-ka…— deb, u ham tinchib qoldi. Anchadan keyin qulog’iga bo’g’iq bir gumburlash eshitilganday bo’ldi. Ko’zini ochib qarasa, hech gap yo’q, o’sha-o’sha mash’um jimlik. Bari ochlikdan. Bunday holatda birovning ko’ziga bir nimalar ko’rinadi, birovning qulog’iga g’alati sadolar eshitiladi. Lekin Ochilning hali esi joyida. Umid bilan uzoq quloq solib yotib, ko’zi ketib qolibdi.

Uyg’onganida ko’rsa, ikkalalari ham cho’zilib yotishibdi. Ochil bunga chetdan ko’rayotgan uchinchi kishiday qaradi. Vaqt o’tib, ularning o’ligini topgan odamlar mana shunday tikilishsa kerak…

Bunday o’ylar Ochilning darmonini tamomila quritadigan. Sherigini vahima bilan, hushiga keltirdi.

Xolxo’ja o’ziga keldi-yu, ko’ziga Ochil bir ko’lanka bo’lib ko’rindi shekilli, ma’nosiz boqdi.
— Menga qarang, bir nima gumburladi… Siz ham eshitdingizmi?

Xolxo’ja yana indamadi, ko’zlari yumildi. U keyingi vaqtda tez-tez hushidan ketadigan odat chiqargan edi. Ochil har safar vahimaga tushadi joni uzilmadimi?! U ketsa xuddi Ochilni ham o’zi bilan olib ketadiganday tuyulardi…

Endi ular kamdan-kam gaplashadilar, so’z qotishga majol yo’q. Buning ustiga, biri o’ziga kelsa, biri behush yotgan bo’ladi. Har zamonda zaif ingrash bilan bir-birlaridan xabar oladilar. Goho esa ikkalasi baravariga hushdan ketib, uzoq yotishadi. Qancha vaqt o’tdi, kim tirik, kim o’lik — ma’lum emas.

Xolxo’ja iliq bir to’lqinda chayqalib uyg’ondi. Ko’zini ochib qarasa, atrof yorug’; oppoq kiyimdagi bir ayol labiga qoshiq tutyapti. Yo’q, u dunyo emas, mana, og’zida sut ta’mi sezilib tamshandi. Qaerdandir, ming’ir-ming’ir gap eshitildi. Nahot bari kechirganlari dahshatli tush bo’lsa?! Ayol qoshiqni yana tutdi, shirgurunchmi, manni kashami, ishqilib sut ta’mi, biram mazali! Yana so’raganday, yutinib tikildi ayolga.

— Shoshmang, oz-ozdan…— dedi ayol. Ovozi ham mayin.
— Ochil…— dedi negadir Xolxo’ja. Nimaga Ochil dedi bilmaydi.

— Sherigingizmi?—deb so’radi ayol, bemorning tilga kirganiga quvonib.— U kishi ham tuzuk, xavotir olmasangiz ham bo’ladi. Ancha tetik tortganidan keyin, uyidan kelib olib ketishdi.

Xolxo’ja tushundiki, bu ayol — hamshira, bu joy — shifoxona. Demak…. ularni qutqazishgan, u dunyodan qaytarib olib kelishgan. Ikkinchi so’zi —«rahmat» bo’ldi. Hamshira jilmaydi. Bemor yana ko’zini yumdi.

Biroq ko’p o’tmay uni boshqa hamshira uyg’otdi.
— Orom olganingiz yaxshi. Lekin ovqat yeyishingiz kerak,— dedi u ham qoshiq tutib. Bu safargisi tovuq sho’rva edi. Ustidan dori ichirdilar.

Taomlar bari shirin, mazali, ammo oz. Xolxo’ja har safar hamshira ortidan tamshanib qarab qoladi. U tez oyoqqa turdi. Bemor ozib, cho’p bo’lib qolgan bo’lsa ham ruhan tetik: tirik qolganining quvonchi endi qamradi vujudini. Boshdan kechirganini o’ylasa, aqliga sig’maydi. Birovga gapirib bersa, valloh ishonmas… Umrining bu yog’i tekinga qolganini o’ylab, bu yerdan chiqqanida hech qanday kayfu safoni rad etmay, tarallabedod qilib yashash rejalarini tuzardi.

Bunday kayfiyat ta’sirida tezda to’lishib, ochko’zligi ham yo’qolib, mo’l-mo’l, to’yib-to’yib ovqat yeydigan bo’lgach, unga javob berdilar.

Bazada ish ilgarigiday tiqilinch, yugur-yugur ko’p. Tarallabedod qayoqda deysiz, tirikchilik uni yana o’pqoniga tortib ketdi. Zilziladan keyin shahar sertashvish. Ko’rganlarimni gapirib tugatolmasman, eshitib hamma hayratda yoqasini ushlar, meni avliyoday bilib, kelib ziyorat qilishar deb o’ylagan Xolxo’jani hech kim tuzukroq gapga ham solmadi. Hozir shaharda unaqalar ko’p edi. U qayta kelgan dunyo ilgarigidan battar serg’alva bo’lib chiqdi. Xolxo’janing navbatdagi omadidan kelgan quvonch ham asta-sekin suvga urdi.

Ish orasida Ochilni eslab qoladi. Uni topib, bir chaqchaqlashishga ham vaqt yo’q. Qalay yuribdiykin?! Shofyorning «oyimcha» haqidagi gaplarini eslab, o’zicha jilmayib qo’yadi. Kunduzi eslab jilmayadi-yu, kechalari Ochilni nuqul o’sha go’rga o’xshash mudhish yerto’lada ko’radi. Bu bir alomatga o’xshar edi. O’shanday tushlardan birida bosinqirab uyg’onarkan, kallasiga kutilmagan fikr kelib urildi: axir Ochil endilikda uning ma’shum sirini byaladigan birdan-bir odam-ku. Biror joyda og’zidan gullab qo’ysa, nima bo’ladi? O’zingga sig’gan sir o’zgaga sig’mas, deganlar. Xolxo’ja uning changaliga tushgan bir bechoradek his qildi o’zini.

Shundan keyin tushida ham, o’ngida ham ko’z oldiga Ochil kelaverdi. Goho o’zini ovitib, «o’libdimi…», deydi-yu yana mulohazaga tushadi. Bir tomondan u chindan ham baxtsizlikda topishgan qadrdoni, ikkinchi tomokdan… istagan vaqtida tutib berishi mumkin bo’lgan, begona sirdosh. Nega begona? Uni topish, gaplashish kerak, ahvoli, kayfiyati qalay… Axir hali bemalol gurunglashgani yo’q, uyini ham ko’rmagan. Ochig’i — tuzukroq tanish ham emas u bilan…

Bu so’nggi fikr Xolxo’jani yana notinch qildi. Kim biladi, balki og’zi bo’sh bir maqtanchoq mahmadonadir? Sirning og’zi enlik, el qulog’iga ellik, deganlar. Yerto’lada o’lish yo qolishdan bo’lak gap o’tgani yo’q oralarida.

Bo’rini yo’qlasang, qulog’i ko’rinarkan. Og’ir xayollardan qiynalib o’tirganida, bir kuni Ochil o’zi yo’qlab keldi. Xolxo’ja uni zo’rg’a tanidi. Yerto’lada xonaki pijama ustidan kiyilgan isqirt paxtalikda ko’rgan edi-da. Hozirgi bo’lsa, egnida jigarrang charm kurtka, mo’ylov yiltillatib taralgan, quyuq qora sochi peshonasini bosib tushgan, og’zi qulog’ida edi naynovning. Hukumat mashinasidan tushib, quloch yozdi, arzon atirni anqitib, qiyomatli do’stday ko’rishdi. Xolxo’ja ham ko’n-gildagi xavotir, shubha, vahimali o’ylarni darrov unutib, bir umrlik qadrdonday quchoqlashdi. Qulishish, zslashishdan keyin Xolxo’ja oldingi oynasi maymun, shayton, habashvachcha qiyofasidagi anvoyi tumorlar bilan bezatilgan mashinani imlab ko’rsatdi:

— Xo’jayinnikimi?
— Ha, Sizniki… yuribdimi g’izillab? Bo’lmasa ko’rib beraman.

— Yo’q, tuzuk hozircha,— dedi Xolxo’ja. Shundan keyin popugi pasayib, kulmay qo’ydi. Mashinani eslashi bejizmasmikin?

Ochil, yo’l-yo’lakay to’xtadim, deb shoshib turardi. Gapning bu yog’i ancha sovudi. Ko’ngillariga bir g’uluv keldimi, shuncha sarguzashtni boshidan kechirgan odamlar gaplashgani gap topolmaganday, kutilmaganda suhbatni muxtasar qilishdi.
— Ko’rishaylik axir, telefoningiz bormi?

Xolxo’ja bazaning telefon nomerini berdi. U-bu kerak emasmi?» «Mashinaning kamchiligi bo’lsa, ayting», deya bir-birlariga manzirat qilgan bo’lishdi.
— Ko’rishaylik.
— Albatta.

Juda quyuq xayrlashgan bo’lsalar ham, asosiy mavzu chetlatib o’tilganligi, orada xatarli bir chigal qolganligini ikkalalari ham sezishdi. Ayniqsa Xolxo’janing ko’ngliga bu uchrashuv battar g’uluv soldi, unda ilon-chayonday shubhalar yana g’imirlab qoldi… Iljayishini qara. Hayosizga har kuni hayit. Ulfati — bezori shofyorlar, piyozning po’sti ko’p, yomonning — do’sti. Kayfda gullab qo’yishi hech gapmas. Otni tepmaydi dema, itni qopmaydi dema. Chillasi chiroq ko’rmagan bu beg’am aravakashda sir yotishi mahol. Uning ma’shum soyasi endi Xolxo’jani o’y-xayollarida ham, tushlarida ham ta’qib qilaveradilar. Bu yengiltak bir joyda gullab qo’ysa — tamom… Uy-joy, mashinasi, chorbog’i, bazasi — bular bari qora go’rga. Haydarovning o’rniga oborib tiqishlari ham hech gapmas. Qamoqda chiriydi. Turma desa sochining tomirigacha muzlab, hadiksirab yurgan Xolxo’jaga bu — o’limdan battar, undan ko’ra o’sha yerto’lada ko’milib ketgani maq’ul edi.

Yo’q, u o’limning og’zidan qaytib keldi, hayoti qayta boshlandi, yana sho’ng’ishga to’g’ri keladi gunohlarga, jinoyatlarga. Yashash o’zi shunaqa… bir dard ekan. Odam asli mana shundan o’ladi…

Birovning qaramog’ida yashash peshanamda bor ekan, deb nolir edi. Endi bo’lsa uni xuddi azroil quvlab yurganday, o’zini qo’yarga joy topolmay qoldi, asablari, qaqshagan, uyqusida halovat yo’q. Bazadagi ola-g’ovur janjalli mashmashalar ham uni chalg’itolmadi. Har zamonda qorong’i burchakda o’tirib ikki qo’li bilan peshonasini siqar, kechalari tanini sharros ter bosib uyg’onib ketar, cho’michlab sovuq suv ichar edi. Uning mudhish siri qora jinoyati yuribdi odamlar orasida. Tasodifan… yo’q, uning ochilmay qolishi tasodif bo’lardi. Endi omadga ishonish qiyin. Ozodlikka chiqqan u sir sovun ko’pigiday yer ustida omonat uchib yurarkan, Xolxo’jaga kun yo’q. Xurmachadan chiqqan bu jinni Xolning o’zidan bo’lak hech kim daf qilolmaydi. Qismat o’z qo’lida.

Shunday xayollarga bordiyu, nima demoqchi, nima qilmoqchi — o’zi bilmaydi. Doimny xavfsirash, mash’um g’uluv, asabiylik xayollarining tiniqishiga yo’l qo’ymayapti.

Aslida uni o’z xo’jayinining qo’li bilan daf qilsa ham bo’lardiku-ya. Borib chaqsa, ya’ni shofyoringiz undoq-mundoq… O’lguday rashkchi berahm degan edi…

Lekin bunday qasdma-qasdiga ketsa, u ham jim turmaydi, Xolxo’janing jinoyati og’irroq, yutqazadi. So’ngra, o’z xotinini eplolmagan u hez «xo’jayin»ning bir narsa qila olishiga ishonib bo’ladimi?

YO aksincha… u bilan oradan qil o’tmaydigan do’st tutish ham mumkin. Yaqin olib, o’zini aka, echkisini taka deb… Lekin qachongacha? Oqboshdan o’tin bo’lmas, o’ynashdan — xotin, deganday, bir
kun emas bir kun baribir… Bir umr ko’z o’ngida baloyu qazo, hadik bilan yashagan odam og’rimay o’lar ekan. Pesning chekiga moxov tushsa, shunday bo’ladi.

Kunlardan bir kun Ochil o’zi telefonga chaqirib qoldi.

— Yo’q bo’lib ketdingizku!— dedi u. Ovozi baland, kayfi chog’ edi.— Yuraverasizmi bazangizda, kalamushday ivirsib? Ertaga dam olish kuni dovonga chiqaylik. O’sha yerdagi restoranda oshnam bor, qimiz topib beradi. Okey? Bir ishrat qilaylik, onasini… bu yog’i tekinga qolgan-ku!

Xolxo’ja bu kayfiyatga moslashmay, «bo’pti», deb qo’yaqoldi. Uning uchun dovonda, dam olish kuni degandan boshqa gaplar ma’nosiz edi, qulog’iga kirmadi.

Davonda… o’zi chaqirib qolgani chakki bo’lmadi, hali omad Xolni tark etmaydiganga o’xshaydi.

Hali rejasi yo’q, ammo Ochilning hovliqma tovushi qulog’ida yangrar edi. Shang’illamay o’l, tirik qolishimni bilsam, men ahmoq, seni o’limdan qutqararmidim? Bu yurishing uchun mendan qarzdorsan. Qarzni olish ham, berish ham… gunoh emas.

Ko’cha xandon, xona giryon bo’lib qoldi, Xolxo’ja. Kechasi uyqu qochib, miyasi qizib ketadi. To’xta-chi, kalamushday ivirsib, dedimi? Haziling yoqangdan olgur. Nimaga «kalamush?»

U o’rnidan turib o’tirdi. G’uvillagan boshini kaftlari orasiga oldi. To’xta, Xol, hovliqma. Shoshgan ishga shayton oralaydi. Kalamush… o’z og’zidan chiqdi. Buni Xolxo’ja o’ylab topgani yo’q. Uning o’rnida bo’lsa, har qanday kishi…

Xolxo’ja qilmoqchi bo’lgan ishidan ham ko’ra o’zini oqlashni o’ylar, tasalli qidirar edi. Ochil ham jim turmas, axir. Bostirib bormasang — bosilib ketasan.

Shosha-pisha kiyinib, boradigan joyini hali, o’zi ham bilmay, tashqariga chiqdi. Tong qorong’usi, olashovur yomg’ir yog’ar edi. Ishxonasi tomon yurdi. Odatdagi yo’li, lekin hozir — bemahalda uni bir qutqu yetaklab borar edi. Bazaning darvozasini ochib, oziq-ovqat saqlanadigan yerto’laga tushdi. Tun bo’yi dimlangan achimsiq va xush islar, omixta, unga tanish muhit… Ammo u kiriboq kursiga o’tirdi, sekin yurib kelgan bo’lsa ham nafasi tez edi. Nima qilyapti o’zi?.. «Ha, olmoqning bermog’i bor, yemoqning — qusmog’i… Baribir, og’riq tishning davosi — ombur».

Yana bir nimalarni shivirladi-yu, turib zax burchakka bordi. Bu yerda kalamushlarni yo’qotish uchun saqlab qo’yilgan kuchalami, margimushmi bor edi. Shisha bankada, og’zi mahkam bog’liq kichkina sellofan xaltachalar, har birida bir chimdim bir chimdimdan kumush-rang kukun… Xolxo’ja karaxt bir holatda, titroq qo’li bilan birini oldi-da, qorong’ida atrofga o’g’rincha alanglab qo’yib, cho’ntagiga tiqdi…

Dovon manzarasi so’lim… Atrofni qurshagan qorli tog’lar durbindagiday yaqin ko’rinadi, yonbag’irlarda o’sgan yakkam-dukkam archalarni bir-bir sanasa bo’ladi. Osmon dengizday tiniq, zangori rangda, havo siyrak, nafas yengil. Tansiqboev mashhur suratlarini shu yerda o’tirib chizgan bo’lsamikkin…

Restoran uchun joy tanlagan odamga ham qoyil qolish kerak. Ana, Ochil undan o’z uyidan chiqqanday tirjayib chiqib keldi. Go’yo u bilan birga chiqib kelganday, taom hidi aralash xushbo’y tutun chulg’andi. So’rilardan narida o’choq, doshqozonlar. Qo’rada ko’mir bilan saksovul qo’r olgan edi.

Ko’rishishgach, Ochil mehmonni restoran ichkarisidagi xosxonalardan biriga boshladi.

— Aytib qo’yay, ichmaymiz, ruldaman,— dedi Xolxo’ja.
— Ha, afsus… Ichsak, o’zimnikidan olib kelardimu…

— Qo’ying, quyqa chag’iringizni ko’rgani ko’zim yo’q, shunday shirin havo turib… qarang, kayf qilyapti! Ana, kaboblar ham yurishibdi,— dedi Xolxo’ja yonbag’irlarda oq bulutday siljiyotgan qo’y podalariga ko’z tashlab.

— Ha, asli tandir kabobga urinish kerak ekan-u… Ana, archa ham ko’p… Lekin jigar qovuradigan bo’ldik, tansiqroq, qarshi emasmisiz? Qimiz bilan dodlab ko’rishadi.
— Nimasini aytasiz!

Dasturxon tuzaldi. Ochilning tanishi ikki grafinda qimiz, kosalar keltirib qo’ydi. Derazadan tog’ manzarasi ko’rinib turar, ilhombaxsh joy edi…

«Omon qolganimizga!» dedi Ochil kosalarga qimiz ko’pirtirib quyarkan. Ikki kosa ichishgandan keyin jigar kabobning hidi ishtahalarni qitiqlay boshladi.

— Qimiz yaxshi pishibdi,— dedi Xolxo’ja,— kelgusi safar bizning chorbog’da o’tirishamiz. Manzarasi bundan qolishmaydi. U domlaring nima bo’ldi?
— Avariyni bo’lib yotibdi. Buzib tashlaydi shekilli. Bizlarga yaxshi joy bergan, ko’rsataman, endi qiyomatlimiz-ku. Oling.

Yer tagida yotgan kunlarini negadir xotirlashmadi. «Yodingizdami», «Esingizdadir…» qilib bir ikki boshlashdi-yu, qimizning kayfi me’yorida edi shekilli, uncha «ichkari»ga kirishmadi. Gunohu tavba-tazarrularga «yaqinlashganlari» ham yo’q. Ikkalasi ham, qayoqdagi gaplardan nari o’tishmadi. Kabob kelganida esa, qimizbop xamir ovqatlar, ziraning hidli-hidsiz turlari, saksovulning nega tutunsiz yonishi singari ahamiyatsiz mavzulardagi quralash gap u yoqdan kirib bu yoqdan chiqib turdi. Grafinlar yana to’ldirib kelindi, sovigan sixlar yangilandi.

Bir vaqt, yangi kabob dastasi kelganda Ochil shartta o’rnidan turib, deraza tomonga baqirdi:
— Hoy, xom-ku, bu!—dedi so’kinib. Qeyin kabob sixlarini dastasi bilan ko’tarib chiqib ketdi. Xolxo’ja «kayfi oshibdi» degan o’y bilan jilmayib, orqasidan qarab qoldi. Xuddi shu payt Ochilning lim to’la kosasiga ko’zi tushib, badani jimirlab ketdi.

…Borgan sari xavfli bo’ladi bu — Ilon yuz yil yashasa ajdaho bo’larkan… Hozir chiqib ketganini o’zining navbatdagi omadi deb bilgan Xolxo’ja bo’shashdi-da, tashqaridagi mashmashaga bir zum quloq tutgach, sellofan tugunchadagini qimizga atalab tashladi. Saqlansang saqlanasan, saqlanmasang o’tga qoqlanasan…

Ochil ancha hayallab, keyin isqirt xalatli kabobpaz bilan birga kerilib kirib keldi. Choy-non, shakarob, qimiz, boshqa nem’atlar sochilib yotgan dasturxonga xush bo’y taratib issiq kabob keldi.

— Mana bu boshqa gap!—dedi Ochil qaynoq jigardan olib. Kabobpaz bo’sh sixlarni yig’ishtirib chiqib ketganidan keyin, Xolxo’jaga ko’zi tushdi.
— Ha? Rangingiz o’chgan?
— Havo elitgan sizni, havosi zo’r-da! Qarshi oling, chorasi shu.

Oldidagi qimizni dast ko’tarib, og’zini artdi-yu ovqatga urdi o’zini.
— Bu yerning havosiga o’rganish kerak. Balandlik-da. Havo siyrak. Lekin foydali.
— Yo’q… manga bo’lmadi,— dedi Xolxo’ja,— maza qochyapti.

Uning oqargan rangiga qarab, Ochil ishondi. Chindan ham yoqmadi bu xunasaga, jo’nasa tezroq jo’natib qo’yaqolish kerak, quyosh ham og’di.
Ular turdilar. Ochil mehmonni mashinagacha kuzatib chiqdi.

— Ehtiyot bo’ling, yo’l qiya. Yana uchrashamiz xudo xohlasa.
— Rahmat, yaxshi o’tirdik,— dedi Xolxo’ja, eshikni ochib. «Endi Azroil bilan uchrashasan» dedi ichida. Tezroq jo’nab qolishi kerak edi, gaz berdi. Salim so’poqning tortig’i zo’r chiqdi, necha vaqtdan beri pand bermay g’izillatib yuribdi, mana. Cho’, jonivor!

Bekordan bekorga vujudi muzlab, qo’li qaltirab ketayotgan Xolxo’ja bu dovonni tezroq unutishga, o’ziga dalda berishga urinar edi. Cho’, jonivor! «Gaz-24» birpasda archali qoyaga yetib keldi, bu yog’iga yo’l keskin pastlab ketar edi.

Uning qo’llari hamon qaltiraydi. Miyasida ham xuddi qovoq ari g’ujg’on o’ynaydi… Qiziq… qanchada ta’sir qilarkin? Keyinroq… Kalamushni kuchala yegan joyidan ancha nariga borib tirishib qolganini o’z ko’zi bilan ko’rgan. Xolxo’ja ikki barmog’i bilan peshonasini siqib, boshini siltab tashladi: shularni o’ylamaslikning iloji yo’qmikin? Iloji… Iloji… bu… bu qanaqasi?! Tormoz bo’shab qoptimi?!

Tormozning pedali xuddi singan qo’lday shilq-shilq borib-kelar, ushlamas edi. Bu nimasi, haligina… Mashina qiyalikdan g’izillab ketib borardi. Tezlik 160 ga yetdi. Xolxo’janing qaltirog’i ham tindi, butun es-hushi, asablari, vujudi bir tugunga tugilganday, o’y-xayoli — omon qolish! Chapda tikka qoyatosh, o’ng yoq — jarlik. Ro’paradan tepaga chiqib kelayotgan mashinalarning biri «hurkib» o’zini chetga olar, ba’zilari qo’rqqanidan faralarini yoqib, uzun signal berib qolishar edi. Tezlik ko’rsatkichi qizil chiziqdan o’tdi. Xolxo’ja ko’zini yo’ldan olishga qo’rqar edi. Bu ketishda qaerga borib uriladi… urilish… yo’q, portlab kul bo’ladi. Ajabo, bu holatda miyasi ham xuddi uchib ketayotgan mashinaday ishlab turibdi. Xayoliga bir fikr keldi: bu ablah Ochilning ishi! Dovonga atay chaqirishi ham bejiz emas. Hali bahona topib tashqariga chiqib ketganida… ancha hayallab qolganidan ko’ngliga bir shubha oralovdi-ya… Ha, iflos. To’xtab tur, o’zing ham uzoqqa bormay tarashaday qotasan!

Mashina nishabga qarab o’qday uchib borar, Xolxo’ja endi taqdirga tan berib, o’zini yo’qota boshlagan edi. Shalabbo ter bosdi, bo’shashdi, nima qilishini bilmaydi. Ochil gazandaga o’xshash tajribali shofyor bo’lganida-ku, bir chorasini topardi. Qo’lidan darmon ketdi. Ro’paradan yana mashinalar chiqib kelyapti. Yonidan lip-lip o’tishadi. Shofyorlar vahimada nimalarnidir baqirib qolishadi. Biri mashinasini orqaga qaytardi shekilli. Xolxo’ja ko’zguda unga qarayman deb, yo’ldagi chog’roqqnna toshni ko’rmay qoldi. Tosh yelib kelayotgan mashinaning orqa g’ildiragini jindak ko’tarishi bilan… kabina shiftiga boshi bilan urilgan Xolxo’janing zehnida mashinaning charxpalak bo’lib jarga uchgani chaqnadi-yu, so’ndi. Shundan keyin uchish ham, taraq-turuq urilishlar ham yo’q, hamma narsa shunday sekinladiki… Xolxo’janing o’zi ham havoda soyaday asta suzib borib, tubsiz qorong’ilikda go’yo erib g’oyib bo’ldi.

U hushiga kelishi bilan aqli tiniqib, hamma voqealar birdaniga ko’z o’ngidan o’tdi: dovon, Ochil, tormoz, uchib ketayotgan mashinaning charxpalak bo’lib jarga ag’darilishi… Ammo ko’zini ochsa — zimziyo. Tun, qoq yarim tun… YO tun emas, ko’zdan qoldimi? Unday desa, ko’zi emas, qaytaga boshi… Boshi qulog’i aralash butunlay chirmab tashlangan, yod hidi anqib turibdi. Xolxo’ja kasalxonada yotganini bu gal darhol tushundi. Demak, yana tirik. Lekin oyoq-qo’lini qimirlatishga yurak dov bermasdn: kesib tashlagan bo’lsa-ya. Barmoqlarini asta qimirlatib ko’rdi, ammo oyoq… Bosh ko’tarib qarashga yurak betlamadi.

Eshik g’iyq etib, xonaga qiya shu’la tushdi. Hamshira kirib, derazaning og’ir pardalarini surib qo’ydi.
— Ha, qahramon!—dedi u. Ovozi yoqimtoy ekan.
— Qachon… olib kelishdi?

— O’tgan kuni…— Kampir ko’rpa-yostiqni chaqqon-chaqqon tuzatib, uyoq-buyoqni yig’ishtirarkan, o’z bolasiga gapirayotganday yalinardi: — Endi ketib qolmagin, bolam. Mana joying yaxshi, qo’shnilaring beozor. Kecha ikki marta hushingga keldingu odam tanimasdan yana… Mana, hozir ovqatlantiraman, dori beraman. Katta do’xtir keladi. Mana bu matolaringni boshqatdan bog’laydi. Bilaman, og’riydi, bir baqirasan, ikki baqirasan, keyin tuzalib ketasan-da, bolam. Ko’p ko’rganmiz, bizga ham oson tutma, bari mana shu ichkilik tushmagurning kasofatidan.. . Xudoyim-ey, yosh-yosh bolalar…

Kampir mehribonu juda ezma ekan. Uning gapiga qaraganda, Xolxo’janing qonidan ham alkogol asari topilibdi, shundan keyin, albatta, mashinasini tekshirishmagan ham. Xolxo’ja kampirning bu xabarini eshitgandan keyin, boshqa javrashlariga quloq solmay qo’ydi. Obbo, Ochil maraz-ey, shu joyda ham Xolxo’jadan ayyorroq chiqdi: mayda-chuydagacha hisobga olibdi. Lekin qora niyati bilan ketdi—undan nari. Itning tilagi qabul bo’lganda osmondan suyak yog’ardi. It! Yotdan yorug’lik, itdan — chorug’lik chiqmas. Seni o’limdan qutqazgan kim edi, it! Ko’r bo’l-noshukr bo’lma!

Xolxo’ja sog’ayib chiqib ketishga astoydil qasd qildi. Endi Ochil yo’q (uning ko’p o’tmay kalamushday tirishib qotganiga amin), jin ko’zachaga qayta qamaldi. Shuning uchun u og’riqlarga tishini tishga bosib chidash berdi. Tushlarida o’zini qiyalab uchib ketayotgan mashinada ko’rib, baqirib uyg’onar, yarasini bexos urib olib, uzoq siqtanar, azobli muolajalardan keyin orom topib uzoq uxlar, kechalari taxtakachga tortib osib qo’yilgan oyog’iga qarab xayol surardi: mana, endi yashaydi u! Shu vaqtgacha o’tgan betayin umr umrmi? Endi uni ta’qib qilib, orqasidan yuradigan o’lim ko’lankasi yo’q, ichidagi sir ichida, uni sirtga chiqaradigan ahmoq Xolxo’ja o’ldi. Avariyada o’ldi. Yerto’lada ko’milib ketdi. Bu yotgan butunlay boshqa, dorilbaqoning ostonasidan ikki marta qaytib, es-hushini yig’ib , olgan odam bu, ha. Bunday kayfiyat uning tezroq tuzalib ketishiga yordam berdi, albatta. Ikki hafta deganda unga qo’ltiqtayoq berdilar. Hamshira kampirning «qahramon-qahramon» deb erkalashlari ham dalda bo’lib, hakkalagancha yo’lakka, hatto hovliga ham chiqadigan bo’ldi.

Kasalxona katta. Daraxtzor hovlini qurshab olgan korpuslarning har biri o’z nomi bilan: Xolxo’ja yotgan joy ortopediya bo’limi deb ataladi, ro’parada — kardiologiya, o’ngda — nevrologiya, hov narigi sarg’ish korpus — toksikologiya bo’limi. Asfal`t yo’lkalarning ikki yonida gulzorlar, yashil o’rindiqlar, qisqasi, bemorlar uchun so’lim sayrgoh.

Bugun Xolxo’ja shu yo’lkalardan birida qo’ltiqtayoq bilan yurishni mashq qilib ketayotsa, za’faronday sarg’ish o’sha korpus tomondan bukchayganroq, rangi zahil bir odam yaqinlashib kelaverdi. Orada yetti-sakkiz qadam qolganda dovulga duch kelganday sekinladi, surrang pijama yengini ko’ziga soyabon qildi; Xolxo’ja ham to’xtab, tayog’iga suyanib qoldi.

Bir xil bemorlik jomasi kiygan bu ikki kishi, ikki shumshuk — it-mushuk, bu dunyoda bir-birlarini ko’rmaslik uchun qolgan umrlarini berishga tayyor edilar. Oldinga bir qadam qo’ymay, tikilib qolishdi. Uzoq juda uzoq tikilishdi. «YO rab, sen ham qaytdingmi, sen ham tirikmisan?» degan xitob bor edi ikkala-sining ham ko’zlarida. «Bo’lmasa, yerto’ladagi gapni ovoza qilishni endi ko’r!» der edi ikkalasi ham ichida. Va hamon tikilishar edi.

Ha, u ham tirik, bu ham tirik. Endi, to oxiratgacha ular bir-birlarini ta’qib qiladilar. Yana oldinda umr, yana hayot, yana gunoh, yana jinoyatlar… Azobli yo’lni baribir bosib o’tish kerak. Fanoda ham, Baqoda ham. Xudovand bir insonga ikki dunyoni berib qo’yibdi. Ammo iymonni boy berganga ikkalasi ham harom ekan…

“FANO VA BAQO” HIKOYASI – FALSAFIY TERANLIK
Barno Hasanova

XX asr o’zbek adabiyotining yirik adiblari Oybek, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor singari ikkinchi adabiy avlod vakillaridan so’ng kirib kelgan uchinchi adabiy avlod orasida prozaik, shoir, dramaturg, badiiy-publitsist, bolalar ijodkori, tarjimon Asqad Muxtorning o’rni alohida ajralib turadi. Serqirra adibdan o’zbek adabiyoti xazinasiga “Po’lat quyuvchi”, “Katta yo’lda” poemalari, “Daryolar tutashgan joyda”, “Qoraqalpoqnoma qissasi”, “Bo’ronlarda bordek halovat”, “Buxoroning jin ko’chalari“, “Kumush tola” qissalari, “Opa-singillar”, “Tug’ilish”, “Davr – mening taqdirimda”, ”Amu“, ”Chinor“ romanlari va yigirmaga yaqin kattalar va bolalarga atab yozilgan hikoyalari, “Uyqu qochganda…” mo»jaz esselari, adabiy jarayon, badiiy adabiyot, ijod, tarjimonlik mahorati va uning zahmatlari haqida yozilgan bitiklari meros bo’lib qoldi.

Asqad Muxtor hayoti va ijodini tadqiq etish adib tirikligidayoq boshlangan edi va bu ishlar adibning vafotidan keyin ham davom etmoqda. Xususan, bu ilmiy izlanishlar orasida O.Tog’aev, M.Sultonova, B.Sayimov, S.Shirinov, I.Hasanov, O.Sharafiddinov, B.Nazarov, U.Normatov, N.Vladimirova, SH.Turdiev, N.Karimov, H.Karimov, O.Jo’raboevlarning ishlarini eslash o’rinli.

Iste’dodli adib ijodining dastlabki yillarida, asosan, sanoat, ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat olib borgan yangi sovet kishisi obrazini aks ettirishga bel bog’lagan bo’lsa, 90-yillardan so’nggi ijod namunalarida kutilmagan sharoit, kutilmagan vaziyat va holatga tushib qolgan insonning kechinmalari, tuyg’ulari, o’zgaruvchan murakkab xarakteri, ruhiy manzaralar talqiniga e’tiborni qaratdi. Bular qatorida Asqad Muxtorning “Insonga qulluq qiladurmen”, “Ko’k tosh”, “Omon qolgan odam”, “Qora domla”, “Atir”, “Fano va baqo”, “Taqdir kimning qo’lida”, “Taft” hikoyalarini eslash kifoya qiladi.

“Fano va baqo” hikoyasida tanlangan voqelik, qahramonlarning bir-biriga choh qazishi – chuqur psixologik kayfiyat, ruhiy kolliziyalar asosiga qurilgani bilan e’tiborni tortadi. Hajm jihatdan biroz cho’zilgan hikoyada ikki asosiy qahramon Xolxo’ja va Ochil ishtirok etadi. Asarda sotsialistik metod asosida yaratilgan badiiyat namunalarida an’anaviy qolip, kanon darajasiga ko’tarilgan bitta ijobiy va unga antipod sifatida salbiy qahramon yaratilmagan. Har ikkalasi gunohkor bandalar. Personajlardan birining o’z so’zi bilan aytganda, “odam bolasi dunyoga sof holda keladi va hamma yomonlikni shu dunyoda o’rganadi, shu yerda orttiradi”. Ular shunday deb, go’yoki o’zlariga o’zlari ko’ngillik beradi. Shu tariqa gunohlarini yumshatmoqchi, o’zlari tushib qolgan qora ishlardagi aybini yuvmoqchi bo’lishadi. Yozuvchining mahorati shundaki, gunohkor bandalar kunlardan bir kuni kuchli zilzila paytida ko’pqavatli uyning yerto’lasiga qamalib qolishadi. Albatta, ikki qahramonning yerto’laga qamab qo’yilishi – chorasizlik va yo’lsizlik girdobiga tashlanishi yozuvchining aniq badiiy shartlilik maqsadi o’laroq shunday qilinganligi ayon. Ularni ochlik, suvsizlik, chorasizlik, baxtsizlik, har bir soniyada o’lim dahshati o’z iskanjasiga oladi. Har soniyada o’limni his qilib turgan ikki qahramon baqo ostonasida poklanmoq istashadi. Xolxo’ja qanday qilib, boyvuchcha, tanti bo’lib qolganligi, aybsiz bir musulmon kishining qamalib ketishiga sababchi bo’lganligiyu yolg’on guvoh berganligini tasodifiy hamrohiga gapirib beradi. Xolxo’jadan ancha yosh bo’lgan Ochil ham hamrohidan battarroq gunohga qo’l urgan. Ya’ni xo’jayinining yoshgina ayoli bilan don olishgan. Ochil ham, Xolxo’ja ham nafsining qullari. Ular omonat dunyo (fano) bilan abadiy dunyo (baqo) o’rtasidagi ingichka yo’lda turishar ekan, barcha ayblariga iqror bo’lishadi. Go’yoki, Olloh oldida istig’for aylashadi. Ijtimoiy illatlar ma’naviy buzuqilik, yuzsizlik, poraxo’rlik, aldamchilik, qalloblik ularning qon-qoniga singib ketgan. Adib Xolxo’ja va Ochil kirdikorlari misolida yuqorida sanalgan ijtimoiy illatlarni ko’rsatib beradi. Tabiat hodisasi zilzila tufayli yerto’laga tushib qolgan tasodifiy hamdardlar shu paytgacha hech kimga aytmagan, ayta olmaydigan “sirlar”ini, ya’ni qallobliklarini bir-biriga fosh etadi. Ammo buni qarangki, vaziyat o’nglanib, baqo ostonasidan tirik qolgan ikki qahramon hayotga qaytgach, “sirlari” tufayli bir-biriga go’r qaziy boshlaydi. Ular o’rtasida dahshatli darajada ichki-ruhoniy kurash boshlanadi. Bittasining tinch, xotirjam yashashi uchun ikkinchisi albatta, o’lishi shart. Nazarimizda, adib insoniyatning tuban ruhiy holati haqida falsafiy mushohada yuritadi. Xolxo’ja bilan Ochil tashida bir-biriga juda muloyim, juda mehribon gapirgani holida bir-biriga o’lim vahshatini soladi. Hikoyada mazkur o’rinlar nihoyatda ta’sirchan, jonli aks ettirilgan. Hikoya
tom ma’noda psixologik xarakterga ega. Chuqur psixologizm bilan sug’orilgan hikoya o’quvchi qalbini osongina zabt etadi, qahramonlar qilmishi nafratimizni qo’zitadi. Xolxo’ja, Ochil kabi yaramas insonlardan hazar qila boshlaymiz. Ular tushib qolgan choh naqadar jirkanch, qora ekanligini his etib, nahotki, “inson shu qadar tuban, shu qadar jirkanch” – degan mushohadalar, muhokamalar orasida sarson kezinamiz.

Adabiyotshunos U.Normatov mazkur hikoya haqida shunday qayd etgan edi: “…personajlar bisotidagi, ruhiyatidagi tug’ma xususiyatlar tahlili oldingi o’ringa o’tadi. Personajlar bir emas, ikki bor bu foniy dunyo chegarasidan chiqib, boqiy dunyo chegarasida ko’rinadi. Xuddi o’sha chegarada ular o’zligiga qaytadilar. Ollohni yod oladilar, bu dunyoda qilgan gunohlari uchun pushaymon yeydilar, bir-birlariga yurak rozini, sirlarini ro’y-rost aytadilar”. Olim juda to’g’ri e’tirof etganidek, qahramonlar bir emas, ikki bora baqo ostonasidan tirik qolib, foniy dunyoga qaytishadi. Nazarimizda, bu qaytish ular uchun berilgan eng dahshatli azob, eng dahshatli jazo tariqasida berilgandek.

Hikoyada voqelik, inson ruhiyati bilan tabiat hodisasi bo’lgan zilzila o’rtasida qandaydir shartli ramz bordek. Zilzila shunchaki tabiat hodisasi emas, ruhoniyatdagi, inson ma’naviy olamidagi darz ketishlar haqida emasmikan? – deb o’ylab qolasiz.

Asqad Muxtor “Fano va baqo” hikoyasida xalq ertak va dostonlari, qolaversa, jahon nasridagi mavjud motivga yangicha ruh berdi. Jumladan, hayvonlar haqidagi majoziy ertaklarda “bir-biriga sirlarini aytish”, “tasodifan ertak qahramonining sirga shohid bo’lishi”, “sirning fosh bo’lishi”, “sirni fosh etgan qahramon iziga tushilishi” motivlari bor. Adib xalq ertak va dostonlaridagi mazkur motivga yangicha to’n kiydiradi, natijada, original hikoya namunasi yaralgan. Beixtiyor bu motivlar detektiv adabiyotining yetuk namunalarini yaratgan Agata Krista asarlaridagi qotillik, jinoyat, jinoyatchilarning bir-birini o’ldirishga intilishlari singari an’anaviy syujet qurilmasini ham esga solib yuboradi.

A.Muxtor hikoyaga Mashrabning “Bo’lmasa vasli mango, ikki jahonni na qilay” misrasini, amerikalik mashhur yozuvchi Edgar Poning “Yozganlarim bari – hayot va o’lim haqida” hikmatli so’zini, muqaddas “Qur’oni karim”dan esa “Ollohning va’dasi haq. Dunyoi dun sizni hargiz aldab qo’ymasin”, degan hikmatlarini epigraf sifatida tanlagan. Asar qahramonlari ikki dunyo oralig’ida qolib, tiriklar dunyosiga qaytib kelishadi. Ular juda og’ir sinovni boshlaridan kechirishgan bo’lsalar-da, yolg’on dunyoning yolg’on amallariga, dunyoi duniga uchib, bir-birini o’ldirmoq uchun hiylalar o’ylab topishadi. Kengroq ma’noda oladigan bo’lsak, Asqad Muxtorning mazkur asarida hayot va uning jirkanch taraflari, o’lim dahshati oldida poklanishga harakat qilgan ikki notavon kimsa haqida zaharxanda kinoya bilan hikoya etadi.

Badiiy asar matnida adib xalq maqollari, iboralar, mumtoz Sharq adabiyotining hikmatlaridan juda o’rinli foydalangan: “Kelsa gumon – ketar iymon”, “Dunyo yig’ib netarsan – bir kun tashlab ketarsan”, “Yoriladiganing bo’lmasa yomon, ichingda ketadi”, “Odam odamning dardini oladi”, “Yovg’on oshing – beg’alva boshing”, “Qizilni ko’rib, Xizr yo’ldan ozgan ekan”, “Zo’rniki tegirmon yurdirar”, “Jonim qilning uchida turibdi”, “Bir boshga bir o’lim”, “Jon bor joyda – qazo bor”, “Kim tirik, kim o’lik – ma’lum emas”, “Og’zi bo’sh maqtanchoq”, “Og’zi qulog’ida edi naynovning”, “Hayosizga har kuni hayit”, “Otni tepmaydi dema, itni qopmaydi dema”, “Piyozning po’sti ko’p, yomonning – do’sti ko’p”, “Chillasi chiroq ko’rmagan beg’am aravakashda sir yotishi mahol”, “Turma desa, sochining tomirigacha muzlab, hadiksirab yurgan Xolxo’ja”, “Sir sovun ko’pigiday yer ustida omonat uchib yurarkan”, “Xurmachadan chiqqan bu jinni Xolxo’ja”, “Pesning chekiga moxov tushsa, shunday bo’ladi”, “Oqboshdan o’tin bo’lmas, o’ynashdan – xotin”, “Yaqin olib, o’zini aka, echkisini taka deb…”, “Qarzni olish ham, berish ham …gunoh emas”, “Ko’cha xandon, xona giryon… Xolxo’ja”, “Haziling yoqangdan olgur”, “Shoshgan ishga shayton oralaydi”, “Bostirib bormasang – bosilib ketasan”, “Olmoqning bermog’i bor, yemoqning qusmog’i”, “Og’riq tishning davosi – ombur”, “Ilon yuz yil yashasa, ajdaho bo’lar ekan”, “Saqlansang saqlanasan, saqlanmasang o’tga qoqlanasan”, “Qovoq ari g’ujg’on o’ynaydi”, “Bosh ko’tarib qarashga yurak betlamadi”, “Itning tilagi qabul bo’lganda, osmondan suyak yog’ardi”, “Yotdan yorug’lik, itdan – chorug’lik chiqmas”, “Jin ko’zachaga qayta qamaldi”, “Ichidagi sir ichida, uni sirtga chiqaradigan ahmoq Xolxo’ja o’ldi”, “Ikki shumshuk – it-mushuk”, “Iymonni boy berganga ikkalasi ham harom ekan…”.

Hikoya qahramonlarining ruhiy holati, kayfiyati, ularning ichki va tashqi monolog va dialoglari, muallif bayoni mana shunday xalqona qochirimli, nozik ibora, maqol va matallar bilan bezatilgan. Bunday xalqona, qadimiy gaplar kitobxonni zavqlantiradi, ayni damda, badiiy voqelikdan oqilona xulosa-hukm chiqarib olishiga turtki beradi.

Ko’rib turganimizdek, Asqad Muxtorning “Fano va baqo” nomli bitta hikoyasi matnida o’nlab xalq maqollari, xalqona iboralar, qochirimlar ishlatilgan. Nazarimizda, bugungi kun yozuvchilari nasrida aynan shu jihat oqsayapti. Ular xalq tilidan, xalqning sodda, ammo purma’no so’z boyligidan yetarlicha foydalana bilmaganligi uchun ham ular yaratgan asarlar quruq chiqayapti. Xalq tili, asrlar davomida sayqallanib ishlanib kelinayotgan fol`klor ijodi bugungi yozma adabiyot uchun bebaho xazina, mustahkam poydevor bo’lishi darkor, deb o’ylaymiz. Shu ma’noda ustoz adib Asqad Muxtorning xalq ijodining ming yillik hikmatlari, donishmandligi bilan bezalgan nasri yangicha tahliliy metodlar asosida jiddiy o’rganilishi lozim.