Айни пайтда бутун ер юзида ақл бовар қилмас руҳий, маънавий, ижтимоий, иқтисодий зиддиятлар бор шидцдати билан қалқиб чиққан. Эндиликда дунёни фақат раҳм-шафқат ва муҳаббат қутқариши мумкин. Худди шунингдек, кўнгилни ҳам шеър эмас, раҳм ва муҳаббат туйғуси юксалтира олади.

МУҲАББАТДАН-ДА КУЧЛИ ТУЙҒУ БОР
Шоир Абдували Қутбиддин билан суҳбат
Суҳбатдош Умид Али

   —  «Гўзаллик дунёни қутқаради», деган эди буюк рус ёзувчиси Достоевский. Бу хикматни шеърга нисбатан тадбиқ қилсак, кўнгилни шеър қутқаради, деган теорема келиб чиқмасмикан?

  — Гўзаллик дунёни севишга, уни қадрлашга, авайлашга ўргатади. XXI асрда гўзаллик қутқарувчилик вазифасини ўзидан соқит қилган. У чинакамига нафис қиёфасига қайтган. Айни пайтда бутун ер юзида ақл бовар қилмас руҳий, маънавий, ижтимоий, иқтисодий зиддиятлар бор шиддати билан қалқиб чиққан. Эндиликда дунёни фақат раҳм-шафқат ва муҳаббат қутқариши мумкин. Худди шунингдек, кўнгилни ҳам шеър эмас, раҳм ва муҳаббат туйғуси юксалтира олади.

  — Шеърнинг вужудга келиши қадимдан. Шу пайтга қадар қанчадан-қанча шоир яшаб ўтмаган, неча-неча шеър ёзилмаган дейсиз. Хуллас, шеърнинг кўҳналигида қандай ҳикмат бор?

  — Шеър одамнинг шаклига руҳ киритилаётганда руҳнинг сўзлаш услуби сифатида акс этган.

Шеър одам руҳининг сўзлаш услубидир. Дарҳақиқат, шеър кўҳна, аммо у илоҳий эмас. Шеър илоҳиёт сари интилаётган руҳ учун ўзини ифода этадиган воситадир.

  — Расм, мусиқа, қўшиқ ва шу каби санъат дурдоналарини таржима қилишга ҳожат йўқ. Лекин шеър таржимага муҳтож. Сўз санъатига келганда ҳаёт нима учун шафқатсизлик қилган…

  — Шайх Саъдий инсониятни улкан бир дарахтга ўхшатган. Унинг  япроқлари, туккан меваларининг кўринишини тасвирлаш қийин иш эмас. Лекин ҳар бир япроқнинг, меванинг оҳанҳгидан ташқари, ёлғиз ўзигагина хос бўлган орзу-умидлар, кечинмалар ва туйғуларга мосланган шивири бор. Бу шивир унинг тилидир. Улкан дарахт япроқлари ва мевалари билан эмас, аксинча, турфа шивирлари борлиги учун қам тенгсиз, бебақо, гўзал ва сирли.

   Таржимага муқтож деган фикрингизга келсак, фикрингиз баҳсли демоқчимасман, аммо бу ўринда ҳали қатъий шаклланмаган мулоҳазам бор. Биз бир улкан дарахтда зуҳур этган бўлсак-да, бир-биримизнинг шивирларимизни ўрганишга сидқидилдан киришганимиз йўқ. Бизнинг бир-биримизга тушунарсиз жиҳатларимиз кўп. Инчунин, шеърият ҳар бир япроқнинг, яъни миллатнинг руҳияти акс-садоси экан, руҳият ҳали-ҳануз таржимага муҳтож.

  — Шеър қайси юкни кўтара олмайди?

  — Шеър қафас юкини кўтара олмайди. Унинг нола чеккани ёхуд ҳаддан ташқари кўп кулгани учун қафасга тиқиб бўлмайди. У қуш кабидир. Парвоз қилмаса ўлади.

  — Шоир доимо нимага эқтиёж сезади?

  — Кечиришларига… тушунишларига.

  —Ҳозирда кўп шеърлар қўшиқ қилинмоқда. Улар орасида савиясиз, бачкана, маънан бўш шеърлар ҳам йўқ эмас. Лекин ачинарлиси шундаки, айнан шу турдаги қўшиқлар мухлиси кўпчиликни ташкил этади. Назаримда, уларга шеър эмас, куй, овоз муҳимдек. Бу тингловчининг маънавий қашшоқлигиданмасми?

  —Шеър қўшиқ қилинаётгани йўқ. Умуман, шеър бошқа, қўшиқ матни бошқа. Бугунги кунда қўшиқчи, матн ёзувчи тоифа пайдо бўлган. Лекин бу тоифа адабиёт сеҳру синоатидан яхши хабардор эмас. Бир-икки тузуккина шоирлар ҳам қўшиқ матнчилари бўлишга ҳаракат қилаяптилар-у, уддасидан чиқолмаяптилар. Чунки буюртмачилар, яъни хонандалар мазмунли матндан манфаатдор эмаслар. Уларга мусиқага мосланган сўзлар мажмуаси керак. Тингловчини маънавий қашшоқ десак, тўғри бўлмас. Тингловчини маънавий қашшоқ хонандалар шу кўйга солишаяпти, десак ҳақиқатга яқинроқ. Бугунги кунда бу ҳолат жиддий муаммо. У ўз ечимини кутиб турибди.

  — Ёлғизлик Аллоҳга ярашади. Лекин бу ҳол ижодкорга ҳам хос. Ахир у фақат якка қолган маҳали кўнглидагини ошкор қилмайдими?

  — Аллоҳ ёлғиз эмас, Аллоҳ ягона. Ёлғизликда уқубат бор. Уқубат одамзодгагина тегишли. Ёлғизлик ҳиссиётли кишиларни аҳён-аҳён ўз домига тортиб туради. Бағрига олиб қийнайди. Унинг  мутлақо ахамиятсизлигини исботлашга уринади. Баъзан уни тарбиялайди, баъзан уни тилка-пора қилади. Яхшими, ёмонми, ёлғизлик шоирнинг яқин дўстларидан биридир.

  — Шоир юраги нималарга қодир?

  — Шоир юраги қеч нарсага қодир эмас. Ҳамма гап бугун, эрта ё индин цивилизацияга шоир керак ё керак эмаслигида. Бугун ер юзида тошлашиш даври бошланган. Ахлоқ, имон, хақиқат тушунчалари глобал тезликда янгиланиб бораяпти. Шоирлар, сиёсий атама билан айтганда, консерваторлардир. Улар ахлоқ ахлоқлигича, табиат  табиатлигича, ҳақиқат  ҳақиқатлигича қолишини истайдилар.

  — Жунунлик, қаландарлик сифатларини ўзида зуҳр этган шоир кўнгилга бандидир. У ишқ туфайли ҳатто ўз жонидан ҳам воз кечиши мумкин. Айтинг-чи, муҳаббатдан ҳам кучлироқ, қудратли туйғу бормикин?

  — Нимагадир шоирлар хақида сўз кетганда жунун ва қаландар деган сифат ва таърифлар кўпроқ ишлатилади. Агар куррайи заминда чин маънода жунунваш ва қаландарсифат одамлар тоифасини аниқласангиз, унда энг йирик корчалонларни, санъаткорларни ва бошқа касби-кордаги машҳур кишиларни топамиз. Сон жихатдан шоирлар улар ичида жуда кам. Агар рамзий маънода айтадиган бўлсак, жунун ҳақиқий ишққа элтувчи, яқинлаштирувчи йўлларнинг бири, лекин бир оз хатарлисидир…

Муҳаббатдан кучли туйғу бор. Бу — Имон ва Ватан.

  — Ўз мухлисларингиз ва кўнгил бандиларига нимани тилаб қоласиз?

  — Дейлик, сизнинг боғингиз бор, у нихоятда гўзал ва ораста эмас, деб ўйланг. Уни янада обод, бежирим қилишга ҳаракат қилинг. Шунда сиз тўхталмайсиз. Шунда болаларингизга нимадир қолади. Шунда авлодлар қиёмат қадар давом этади. Чунки боғ, бу — сизнинг хаётингиздир.

Манба: «Бекажон», 2005 йил, 18-сон

MUHABBATDAN-DA KUCHLI TUYG’U BOR
Shoir Abduvali Qutbiddin bilan suhbat
Suhbatdosh Umid Ali

— «Go’zallik dunyoni qutqaradi», degan edi buyuk rus yozuvchisi Dostoevskiy. Bu xikmatni she’rga nisbatan tadbiq qilsak, ko’ngilni she’r qutqaradi, degan teorema kelib chiqmasmikan?

— Go’zallik dunyoni sevishga, uni qadrlashga, avaylashga o’rgatadi. XXI asrda go’zallik qutqaruvchilik vazifasini o’zidan soqit qilgan. U chinakamiga nafis qiyofasiga qaytgan. Ayni paytda butun yer yuzida aql bovar qilmas ruhiy, ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy ziddiyatlar bor shiddati bilan qalqib chiqqan. Endilikda dunyoni faqat rahm-shafqat va muhabbat qutqarishi mumkin. Xuddi shuningdek, ko’ngilni ham she’r emas, rahm va muhabbat tuyg’usi yuksaltira oladi.

— She’rning vujudga kelishi qadimdan. Shu paytga qadar qanchadan-qancha shoir yashab o’tmagan, necha-necha she’r yozilmagan deysiz. Xullas, she’rning ko’hnaligida qanday hikmat bor?

— She’r odamning shakliga ruh kiritilayotganda ruhning so’zlash uslubi sifatida aks etgan.

She’r odam ruhining so’zlash uslubidir. Darhaqiqat, she’r ko’hna, ammo u ilohiy emas. She’r ilohiyot sari intilayotgan ruh uchun o’zini ifoda etadigan vositadir.

— Rasm, musiqa, qo’shiq va shu kabi san’at durdonalarini tarjima qilishga hojat yo’q. Lekin she’r tarjimaga muhtoj. So’z san’atiga kelganda hayot nima uchun shafqatsizlik qilgan…

— Shayx Sa’diy insoniyatni ulkan bir daraxtga o’xshatgan. Uning yaproqlari, tukkan mevalarining ko’rinishini tasvirlash qiyin ish emas. Lekin har bir yaproqning, mevaning ohanhgidan tashqari, yolg’iz o’zigagina xos bo’lgan orzu-umidlar, kechinmalar va tuyg’ularga moslangan shiviri bor. Bu shivir uning tilidir. Ulkan daraxt yaproqlari va mevalari bilan emas, aksincha, turfa shivirlari borligi uchun qam tengsiz, bebaqo, go’zal va sirli.

   Tarjimaga muqtoj degan fikringizga kelsak, fikringiz bahsli demoqchimasman, ammo bu o’rinda hali qat’iy shakllanmagan mulohazam bor. Biz bir ulkan daraxtda zuhur etgan bo’lsak-da, bir-birimizning shivirlarimizni o’rganishga sidqidildan kirishganimiz yo’q. Bizning bir-birimizga tushunarsiz jihatlarimiz ko’p. Inchunin, she’riyat har bir yaproqning, ya’ni millatning ruhiyati aks-sadosi ekan, ruhiyat hali-hanuz tarjimaga muhtoj.

— She’r qaysi yukni ko’tara olmaydi?

— She’r qafas yukini ko’tara olmaydi. Uning nola chekkani yoxud haddan tashqari ko’p kulgani uchun qafasga tiqib bo’lmaydi. U qush kabidir. Parvoz qilmasa o’ladi.

— Shoir doimo nimaga eqtiyoj sezadi?

— Kechirishlariga… tushunishlariga.

—Hozirda ko’p she’rlar qo’shiq qilinmoqda. Ular orasida saviyasiz, bachkana, ma’nan bo’sh she’rlar ham yo’q emas. Lekin achinarlisi shundaki, aynan shu turdagi qo’shiqlar muxlisi ko’pchilikni tashkil etadi. Nazarimda, ularga she’r emas, kuy, ovoz muhimdek. Bu tinglovchining ma’naviy qashshoqligidanmasmi?

—She’r qo’shiq qilinayotgani yo’q. Umuman, she’r boshqa, qo’shiq matni boshqa. Bugungi kunda qo’shiqchi, matn yozuvchi toifa paydo bo’lgan. Lekin bu toifa adabiyot sehru sinoatidan yaxshi xabardor emas. Bir-ikki tuzukkina shoirlar ham qo’shiq matnchilari bo’lishga harakat qilayaptilar-u, uddasidan chiqolmayaptilar. Chunki buyurtmachilar, ya’ni xonandalar mazmunli matndan manfaatdor emaslar. Ularga musiqaga moslangan so’zlar majmuasi kerak. Tinglovchini ma’naviy qashshoq desak, to’g’ri bo’lmas. Tinglovchini ma’naviy qashshoq xonandalar shu ko’yga solishayapti, desak haqiqatga yaqinroq. Bugungi kunda bu holat jiddiy muammo. U o’z yechimini kutib turibdi.

— Yolg’izlik Allohga yarashadi. Lekin bu hol ijodkorga ham xos. Axir u faqat yakka qolgan mahali ko’nglidagini oshkor qilmaydimi?

— Alloh yolg’iz emas, Alloh yagona. Yolg’izlikda uqubat bor. Uqubat odamzodgagina tegishli. Yolg’izlik hissiyotli kishilarni ahyon-ahyon o’z domiga tortib turadi. Bag’riga olib qiynaydi. Uning mutlaqo axamiyatsizligini isbotlashga urinadi. Ba’zan uni tarbiyalaydi, ba’zan uni tilka-pora qiladi. Yaxshimi, yomonmi, yolg’izlik shoirning yaqin do’stlaridan biridir.

— Shoir yuragi nimalarga qodir?

— Shoir yuragi qech narsaga qodir emas. Hamma gap bugun, erta yo indin sivilizatsiyaga shoir kerak yo kerak emasligida. Bugun yer yuzida toshlashish davri boshlangan. Axloq, imon, xaqiqat tushunchalari global tezlikda yangilanib borayapti. Shoirlar, siyosiy atama bilan aytganda, konservatorlardir. Ular axloq axloqligicha, tabiat tabiatligicha, haqiqat haqiqatligicha qolishini istaydilar.

— Jununlik, qalandarlik sifatlarini o’zida zuhr etgan shoir ko’ngilga bandidir. U ishq tufayli hatto o’z jonidan ham voz kechishi mumkin. Ayting-chi, muhabbatdan ham kuchliroq,qudratli tuyg’u bormikin?

— Nimagadir shoirlar xaqida so’z ketganda junun va qalandar degan sifat va ta’riflar ko’proq ishlatiladi. Agar kurrayi zaminda chin ma’noda jununvash va qalandarsifat odamlar toifasini aniqlasangiz, unda eng yirik korchalonlarni, san’atkorlarni va boshqa kasbi-kordagi mashhur kishilarni topamiz. Son jixatdan shoirlar ular ichida juda kam. Agar ramziy ma’noda aytadigan bo’lsak, junun haqiqiy ishqqa eltuvchi,
yaqinlashtiruvchi yo’llarning biri, lekin bir oz xatarlisidir…

Muhabbatdan kuchli tuyg’u bor. Bu — Imon va Vatan.

— O’z muxlislaringiz va ko’ngil bandilariga nimani tilab qolasiz?

— Deylik, sizning bog’ingiz bor, u nixoyatda go’zal va orasta emas, deb o’ylang. Uni yanada obod, bejirim qilishga harakat qiling. Shunda siz to’xtalmaysiz. Shunda bolalaringizga nimadir qoladi. Shunda avlodlar qiyomat qadar davom etadi. Chunki bog’, bu — sizning xayotingizdir.

Manba: «Bekajon», 2005 yil, 18-son