Маърифатпарвар аждодимиз Абдурауф Фитрат “Иштирокиюн” газетасининг 1919 йил 12 июндаги 32 сонида эълон қилинган “Тилимиз” номли мақоласида шундай деб ёзади: “Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Турк­ча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёнинг энг бой тили турк­чадир, энг бахтсиз тили яна шу туркчадир”

ТИЛ — МИЛЛАТ ТИМСОЛИ, ХАЛҚ ҒУРУРИ
Тилшунос олим Бахтиёр Менглиев билан суҳбат
Ситора Тожиддинова суҳбатлашди

   Маърифатпарвар аждодимиз Абдурауф Фитрат “Иштирокиюн” газетасининг 1919 йил 12 июндаги 32 сонида эълон қилинган “Тилимиз” номли мақоласида шундай деб ёзади: “Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Турк­ча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёнинг энг бой тили турк­чадир, энг бахтсиз тили яна шу туркчадир”.
Чиндан ҳам ўзбек тилининг кенг имкониятини илғай олган ижодкор унинг эътироф этилиши, эъзозланишини исташига ҳақли эди. 1989 йили  эзгу орзулар  рўёбга чиқди — ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди.
Ўзбекистон Миллий университети ўзбек тилшунослиги кафедраси профессори, филология фанлари доктори Бахтиёр Менглиев билан суҳбатимиз кишилик жамиятида тилнинг пайдо бўлишидан тортиб, ўзбек тилининг қадим тарихи, бугуни, қолаверса, бу борада қилиниши лозим бўлган ишлар ҳақида бўлди.

— Ўзбек тилининг қадим тарихга эгалиги кўпчиликка маълум. Аммо ҳамма ҳам унинг чуқур илдизидан хабардор эмас. Суҳбатимиз аввалида тилимизнинг пайдо бўлиш тирихи ҳақидаги фикрингизни билмоқчи эдик.

— Маълумки, ўзбек тили бош­қа туркий тиллар билан умумий илдизга эга. Қарлуқ қавмларининг лаҳжалари турли даврда ўғуз, уйғур, қипчоқ каби туркий, шунингдек, эроний, араб, мўғул каби нотуркий қавм вакиллари лаҳжаларини ўзига сингдириб, IХ-Х асрдан эътиборан бош­қа туркий тиллардан фонетик, лексик-грамматик жиҳатдан фарқ­ланувчи тил сифатида ажралиб чиқа бошлайди. Ўзига хос шакл-шамойилдаги бу тил мустақил тараққиётга юз тутган. Асосий негизини Ўзбекистон ҳудудида яшовчи туркий халқнинг қарлуқ тоифасига мансуб аҳоли ташкил этган қорахонийлар давлатининг ўрнатилиши ва унда расмий сарой тили сифатида, Маҳмуд Қошғарий таъбири билан айтганда “турки хоқоний”нинг эътироф этилиши юқоридаги фикрнинг далилидир.

Eски туркий тил атамаси билан юритилган бу тил туркий, шар­қий туркий, чиғатой тили каби номлар билан ҳам аталган. Аммо унинг умумтуркий тилдан ажралиб, алоҳида яхлитлик мақомига кўтарилганини, бошқа туркий тиллардан фарқли хусусиятини асослаш, фонетик, лексик-грамматик хусусиятларини тавсифлаш ижтимоий, қолаверса, улкан маънавий-мафкуравий аҳамиятга эга эди ва у давр талаби сифатида намоён бўлди. Бу вазифани адо этиш туркийлардан етишиб чиққан, ХI асрда яшаб ўтган тилшунос Маҳмуд Қошғарий зиммасига тушди. Бежиз у “туркийшуносликнинг отаси”, “туркийшунослик баҳодири” сифатлари билан улуғланмаган. Маҳмуд Қошғарий қорахонийлар давлати халқини турк (турклар) атамаси билан қайд қилди, уларни ва уларнинг тилини, аввало, шу минтақада яшаётган ўғуз, туркман ва уйғур каби қавмлар ҳамда уларнинг тилларидан фарқлади. Айни шу тил бугунги ўзбек тили, дилбар она тилимиз эди.

Машҳур туркийшунос олимлар В.Радлов, А.Кононов (Россия), Маҳмед Фуад Кўпрулузода, Аҳмад Арат, Басим Аталай (Туркия), Кари Броккельман, Анна Мари фон Габен (Олмония), Йилий Немет (Можористон), Карл Менгес, Омелян Притсак (АҚШ) кабиларнинг таъкидлашича, қарлуқ (ўзбек) тили «Қутадғу билиг» ёки «Девону луғатит турк»да акс этган ҳолатига келиши учун камида 300-500 йиллик тарихга эга бўлмоғи керак. Бу эса ўзбек тилининг илдизи эрамизнинг 5-6 асрига бориб тақалиши ҳақидаги хулосага келишга асос бўлади. Демак, тилимиз илдизларини минг йиллар наридан излашимиз лозим.

— Биламизки, дунёда ҳозирги кунда умуман истеъмолда бўлмаган бир нечта тил ҳам бор. Ҳатто дунёда баъзи тилда 4-5 кишигина гаплашар экан, холос. Сизнингча, тилнинг истеъмолдан чиқиши ёки йўқолиб боришининг асосий сабаби нима?

— Дунёда тахминан 3000 дан (баъзи манбада келтирилишича, улар 7000 минг­га яқин) ортиқ тил бор. БМТ расман 2976 тилни қайд этган. Тилларнинг айримида бир неча ўн, ҳатто юз миллионлаб киши гаплашса, баъзисида бир неча минг, юз, ҳатто сиз айтгандек, саноқли кишигина гаплашади. Масалан, Конгода аҳоли 500 тилда, Индонезияда 250 тилда, Суданда 117 тилда гаплашади. Хитой тилида ҳозирги кунда бир миллиардга яқин киши сўзлашса, чукот ва веле тилида бор-йўғи бир неча юз минг киши мулоқот қилади, холос. ЙОки Доғистонда 1 млн. дан ортиқ киши бўлиб, улар 40 га яқин тилда гаплашади. 2002 йилда Россияда ўтказилган аҳоли рўйхати натижасига кўра, Доғистондаги багулал тилида 40 киши, чамала тилида 12 киши, кайтагс тилида эса 5 киши гаплашиши аниқланган. Янги Гвинеяда деярли ҳар бир қишлоқ ўз тилига эга.

Яна бир гап. Тил оламида тирик ва ўлик тиллар фар­қланади. Тилларнинг истеъмолдан чиқиб кетгани ўлик тил ҳисобланади. Масалан, лотин, санскрит, қадимги славян, қадимги араб, қадимги форс, қадимги хоразмий, сўғд тили ва бошқалар шулар жумласидандир. Тилнинг “ўлиши” турли хил ижтимоий-сиёсий жараён, тил тараққиётидаги мужассамлашув (яқин тилларнинг қўшилиб кетиши) каби омиллар билан боғлиқ. Масалан, лотин тили қадимги Рим империясининг расмий тили сифатида мавжуд бўлган. Империя емирилгандан кейин аста-секин ўлик тилга айлана бориб, ҳозирги даврда унинг қолдиқлари илмий атамалар сифатида учрайди, холос. Шунингдек, мужассамлашув тамойилига кўра, йирик тил баъзи кичик тилларни “ютиб” юбориши ҳам мумкин. Айрим кичик тил ўз соҳибларининг ижтимоий муносабатга киришувига халал беради. Натижада бундай тил сивилизатсия тақозосига кўра истеъмолдан чиқиб кетади.

— Одам зоти яратилибдики, сўзга эҳтиёж бор. Улар бир-бирлари билан фикр алмашиш, ахборот етказиш учун оғзаки нут­қ­дан фойдаланишади. Бизгача етиб келган кўплаб манбалар эса ёзма нутқнинг ривожланиш тадрижини ҳам маълум қилади. Кўпчиликни қизиқтирадиган савол эса илк аждодларимиз қандай сўзлардан фойдаланишган ёки қайси тилда гаплашишган экан?

— Тилнинг пайдо бўлиш муаммосига ёндашув ҳар хил бўлган. Биологик ёндашув тарафдорлари экилган кўчат бир кун вояга етиб, вақти келганда мева бергани каби киши ҳам маълум бир ёшга етгач, табиий равишда гапира бошлайди, деб ҳисоблашади. Бу ғояни ХIХ асрда Европа олимлари илгари суришган. Ҳолбуки, унинг асоссизлиги улуғ бобокалонимиз Акбаршоҳ томонидан ўз вақтида исбот қилинган эди. Шоҳ олимларнинг туганмас баҳсу мунозараларига чек қўйиш мақсадида турли дин ва миллатга мансуб 12 та чақалоқни соқов энагалар ёрдамида 5-6 ёшгача жамиятдан ажратиб тарбиялаган. Вақти келиб, болалар олимлар ҳузурига олиб кирилганда, улардан бирортаси ҳам гапира олмаган ва кейин ҳам гапиришни ўргана олишмаган.

Муаммо қадимги мифологик дунёқарашларда ҳам, диний ва илоҳий таълимотлар замирида ҳам ўз ифодасига эга. Манбаларда қайд этилишича, қадимги Ҳинд, Чин, Миср, Бобил, Эрон, Юнон ривоят, қўшиқ ва эртакларида ҳам тилни буюк ғайритабиий зот яратгани ва ўз бандаларига марҳамат сифатида туҳфа этгани ҳақида ҳикоя қилинади. Яҳудий, христиан ва исломнинг муқаддас китобларида ҳам тилнинг пайдо бўлиши ҳақида турлича талқинлар мавжуд.

Тилнинг, ундаги сўзларнинг пайдо бўлиши ҳақида исломнинг муқаддас китоби — Қуръонда маълумот бор. Таъкидлаш жоизки, Қуръон оятларида Аллоҳ таоло Одамга тилни, баённи (фикрни ифодалашни) ўр­гатгани кўп оятларда таъкидланади. Бу оятлар — тилнинг илоҳий, ғайритабиий ҳодиса сифатида қаралишининг ёрқин ифодаси. Ислом олами, мусулмон тафаккури Аллоҳнинг ўзи Одам (Ато)ни ва барча оламни яратгани каби тилни ҳам сирли ва илоҳий йўсинда яратганига шубҳа қилмайди. Қуръондан кейинги исломий назарияларнинг барчасида ҳам тилнинг ривожланиш манбаи иккита — Аллоҳ ва инсоният, жамият эҳтиёжи экани таъкидланади. Аллоҳ тилни, унинг ички қонуниятини бел­гилаган ва Одамга берган. Одам фарзандлари ҳаёт ва жамият талаби асосида уни Аллоҳ белгилаган қонуният (янги сўз ясаш, бошқа тилдан сўз қабул қилиш, сўз ва қўшимчани бошқа — кўчма маънода қўллаш, ижтимоий кели­шув, шоир, воиз ва адиблар нутқининг таъсири ва ҳ.к) асосида бо­йитиб, ўз эҳтиёжига мослаштирган.

— Ўзбек тили турли замонларда турли даражада яшаб келди. Сўз мулкининг султони Алишер Навоий даврида эса улуғ мав­қега эришди. Аммо буни қарангки, тилимиз имкониятларини кенг тавсифлаб берган мутафаккир шоирнинг бадиий меросини биз – бугунги авлод шарҳсиз тушунишга қийналамиз. Демакки, давр ўтган сари тил ҳам ўзгариб бораверар экан-да?

— Тил ҳамиша тараққиётда. Агар у тараққий этмаса, ўлик тилга айланиб қолар эди. Она тилимизни 5 аср олдинги ҳолатида тўлиқ тушунмаслигимиз табиий. Ҳатто ўз даврида адабий тилнинг юксак намунаси бўлган Навоий асарлари тилини унинг барча замондоши ҳам тўлиқ тушунавермаган, аслида.

Ўзбек маданиятининг юксалиш даври бўлган ХИВ-ХВ асрда шаклланиб бўлган тилимиз такомиллашиш пиллапоясига қадам қўйди. Бу даврда ўзбек бадиий адабиётининг юксак намуналари яратилди. Адабий ва жонли сўзлашув тили орасида фарқ кучайди. Бу эса бадиий адабиётнинг эркин оммалашувига таъсир кўрсатмасдан қолмади. Шунингдек, туркий тил тарихида туркий билан ўзбек қипчоқ лаҳжаси аралашувидан иборат “қарлуқ-қипчоқ қоришуви” юз берди. Натижада давр луғатчилик амалиётини йўлга қўйишни тақозо қилди. Турли луғат яратиш давр талабига айланди. Хусусан, Алишер Навоийнинг улкан илмий ва адабий меросини ўрганиш, таҳлил қилиш — сўзларнинг маъносига, қўлланишига эътибор бериш, изоҳлаш, лисоний, маърифий қийматини очиш, асарларнинг таржимаси каби масалалар билан шуғулланиш бу давр лексикографиясининг мақсад ва вазифаси бўлди.

Айниқса, яратилган луғатлар сирасида Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг котиби астрободлик Низомиддин Муҳаммад Ҳоди ал-Ҳусайни ас-Сафавий (Мирзо Меҳдихон) нинг «Санглоҳ» (1760) луғати алоҳида аҳамият касб этади. Анъанадагидек, бу луғатдан «Мабони ул-луғат, яъни сарфи ва наҳви луғати чиғатой» номи билан эски ўзбек тилининг грамматикасига оид тавсиф ҳам ўрин олган. Луғатда асосан, шеърий матндаги, шунингдек, Лутфий, Бобур асарларидаги тушунилиши қийин бўлган сўзлар изоҳига, уларни форс тилига таржима қилиш муаммосига эътибор қаратилган. Айтиш керакки, шарҳ ва луғат масаласи айни пайтда ҳам долзарблигини йўқотгани йўқ.

— Чиндан ҳам тил — миллат тимсоли, халқ ғурури. Мана, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига ҳам 20 йил бўлди. Халқимиз ўз тилига тўла маънода эга бўлмоқда. Устоз, сизни тилимизнинг бугунги ҳолатида нималар қувонтиради-ю, нималар ўй­лантиради?

— Ўрта асрларда бор-йўғи қабила тили бўлган кўҳна ўзбек тилимиз мураккаб тарихий тараққиётни бошидан кечириб, давлат тили, давлат рамзи, миллий яхлитлик омили, миллий маданият ва маънавиятни ифодаловчи ҳамда уларни аждодлардан авлодларга етказувчи, миллий тафаккур ва миллатлараро алоқа воситаси (халқ тили), ахборот технологиялари тили даражасига кўтарилганидан фахр­лансак арзийди. Бироқ тилимизнинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, фойдаланиш самарасини ошириш борасида муаммолар талайгина. Фанимиз бу борада оқсамоқда. Масалан, мактаб таълимидаги она тили дарсида ўқувчининг онги фақатгина тилшуносликка доир назарий тушунчалар билан тўлдирилмоқда. Ахир, биз мактабда тилшунос олим тайёрламаймиз-ку? Аслида болаларимизни она тили имконияти билан қуроллантириш, уларда равон, тўғри, мантиқли ва чиройли сўз­лаш, ёзиш малакасини шакл­лантириш ва ўстириш, тафаккурини, мулоқот маданиятини ривожлантириш масаласига асосий эътиборни қаратишимиз лозим.

“Ҳуррият” газетасидан олинди (2009)

TIL — MILLAT TIMSOLI, XALQ G’URURI
Tilshunos olim Baxtiyor Mengliev bilan suhbat
Sitora Tojiddinova suhbatlashdi

Ma’rifatparvar ajdodimiz Abdurauf Fitrat “Ishtirokiyun” gazetasining 1919 yil 12 iyundagi 32 sonida e’lon qilingan “Tilimiz” nomli maqolasida shunday deb yozadi: “Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turk­cha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so’zning to’g’risi shudir. Dunyoning eng boy tili turk­chadir, eng baxtsiz tili yana shu turkchadir”.
Chindan ham o’zbek tilining keng imkoniyatini ilg’ay olgan ijodkor uning e’tirof etilishi, e’zozlanishini istashiga haqli edi. 1989 yili ezgu orzular ro’yobga chiqdi — o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi.
O’zbekiston Milliy universiteti o’zbek tilshunosligi kafedrasi professori, filologiya fanlari doktori Baxtiyor Mengliev bilan suhbatimiz kishilik jamiyatida tilning paydo bo’lishidan tortib, o’zbek tilining qadim tarixi, buguni, qolaversa, bu borada qilinishi lozim bo’lgan ishlar haqida bo’ldi.

— O’zbek tilining qadim tarixga egaligi ko’pchilikka ma’lum. Ammo hamma ham uning chuqur ildizidan xabardor emas. Suhbatimiz avvalida tilimizning paydo bo’lish tirixi haqidagi fikringizni bilmoqchi edik.

— Ma’lumki, o’zbek tili bosh­qa turkiy tillar bilan umumiy ildizga ega. Qarluq qavmlarining lahjalari turli davrda o’g’uz, uyg’ur, qipchoq kabi turkiy, shuningdek, eroniy, arab, mo’g’ul kabi noturkiy qavm vakillari lahjalarini o’ziga singdirib, IX-X asrdan e’tiboran bosh­qa turkiy tillardan fonetik, leksik-grammatik jihatdan farq­lanuvchi til sifatida ajralib chiqa boshlaydi. O’ziga xos shakl-shamoyildagi bu til mustaqil taraqqiyotga yuz tutgan. Asosiy negizini O’zbekiston hududida yashovchi turkiy xalqning qarluq toifasiga mansub aholi tashkil etgan qoraxoniylar davlatining o’rnatilishi va unda rasmiy saroy tili sifatida, Mahmud Qoshg’ariy ta’biri bilan aytganda “turki xoqoniy”ning e’tirof etilishi yuqoridagi fikrning dalilidir.

Eski turkiy til atamasi bilan yuritilgan bu til turkiy, shar­qiy turkiy, chig’atoy tili kabi nomlar bilan ham atalgan. Ammo uning umumturkiy tildan ajralib, alohida yaxlitlik maqomiga ko’tarilganini, boshqa turkiy tillardan farqli xususiyatini asoslash, fonetik, leksik-grammatik xususiyatlarini tavsiflash ijtimoiy, qolaversa, ulkan ma’naviy-mafkuraviy ahamiyatga ega edi va u davr talabi sifatida namoyon bo’ldi. Bu vazifani ado etish turkiylardan yetishib chiqqan, XI asrda yashab o’tgan tilshunos Mahmud Qoshg’ariy zimmasiga tushdi. Bejiz u “turkiyshunoslikning otasi”, “turkiyshunoslik bahodiri” sifatlari bilan ulug’lanmagan. Mahmud Qoshg’ariy qoraxoniylar davlati xalqini turk (turklar) atamasi bilan qayd qildi, ularni va ularning tilini, avvalo, shu mintaqada yashayotgan o’g’uz, turkman va uyg’ur kabi qavmlar hamda ularning tillaridan farqladi. Ayni shu til bugungi o’zbek tili, dilbar ona tilimiz edi.

Mashhur turkiyshunos olimlar V.Radlov, A.Kononov (Rossiya), Mahmed Fuad Ko’pruluzoda, Ahmad Arat, Basim Atalay (Turkiya), Kari Brokkel`man, Anna Mari fon Gaben (Olmoniya), Yiliy Nemet (Mojoriston), Karl Menges, Omelyan Pritsak (AQSH) kabilarning ta’kidlashicha, qarluq (o’zbek) tili «Qutadg’u bilig» yoki «Devonu lug’atit turk»da aks etgan holatiga kelishi uchun kamida 300-500 yillik tarixga ega bo’lmog’i kerak. Bu esa o’zbek tilining ildizi eramizning 5-6 asriga borib taqalishi haqidagi xulosaga kelishga asos bo’ladi. Demak, tilimiz ildizlarini ming yillar naridan izlashimiz lozim.

— Bilamizki, dunyoda hozirgi kunda umuman iste’molda bo’lmagan bir nechta til ham bor. Hatto dunyoda ba’zi tilda 4-5 kishigina gaplashar ekan, xolos. Sizningcha, tilning iste’moldan chiqishi yoki yo’qolib borishining asosiy sababi nima?

— Dunyoda taxminan 3000 dan (ba’zi manbada keltirilishicha, ular 7000 ming­ga yaqin) ortiq til bor. BMT rasman 2976 tilni qayd etgan. Tillarning ayrimida bir necha o’n, hatto yuz millionlab kishi gaplashsa, ba’zisida bir necha ming, yuz, hatto siz aytgandek, sanoqli kishigina gaplashadi. Masalan, Kongoda aholi 500 tilda, Indoneziyada 250 tilda, Sudanda 117 tilda gaplashadi. Xitoy tilida hozirgi kunda bir milliardga yaqin kishi so’zlashsa, chukot va vele tilida bor-yo’g’i bir necha yuz ming kishi muloqot qiladi, xolos. YOki Dog’istonda 1 mln. dan ortiq kishi bo’lib, ular 40 ga yaqin tilda gaplashadi. 2002 yilda Rossiyada o’tkazilgan aholi ro’yxati natijasiga ko’ra, Dog’istondagi bagulal tilida 40 kishi, chamala tilida 12 kishi, kaytags tilida esa 5 kishi gaplashishi aniqlangan. Yangi Gvineyada deyarli har bir qishloq o’z tiliga ega.

Yana bir gap. Til olamida tirik va o’lik tillar far­qlanadi. Tillarning iste’moldan chiqib ketgani o’lik til hisoblanadi. Masalan, lotin, sanskrit, qadimgi slavyan, qadimgi arab, qadimgi fors, qadimgi xorazmiy, so’g’d tili va boshqalar shular jumlasidandir. Tilning “o’lishi” turli xil ijtimoiy-siyosiy jarayon, til taraqqiyotidagi mujassamlashuv (yaqin tillarning qo’shilib ketishi) kabi omillar bilan bog’liq. Masalan, lotin tili qadimgi Rim imperiyasining rasmiy tili sifatida mavjud bo’lgan. Imperiya yemirilgandan keyin asta-sekin o’lik tilga aylana borib, hozirgi davrda uning qoldiqlari ilmiy atamalar sifatida uchraydi, xolos. Shuningdek, mujassamlashuv tamoyiliga ko’ra, yirik til ba’zi kichik tillarni “yutib” yuborishi ham mumkin. Ayrim kichik til o’z sohiblarining ijtimoiy munosabatga kirishuviga xalal beradi. Natijada bunday til sivilizatsiya taqozosiga ko’ra iste’moldan chiqib ketadi.

— Odam zoti yaratilibdiki, so’zga ehtiyoj bor. Ular bir-birlari bilan fikr almashish, axborot yetkazish uchun og’zaki nut­q­dan foydalanishadi. Bizgacha yetib kelgan ko’plab manbalar esa yozma nutqning rivojlanish tadrijini ham ma’lum qiladi. Ko’pchilikni qiziqtiradigan savol esa ilk ajdodlarimiz qanday so’zlardan foydalanishgan yoki qaysi tilda gaplashishgan ekan?

— Tilning paydo bo’lish muammosiga yondashuv har xil bo’lgan. Biologik yondashuv tarafdorlari ekilgan ko’chat bir kun voyaga yetib, vaqti kelganda meva bergani kabi kishi ham ma’lum bir yoshga yetgach, tabiiy ravishda gapira boshlaydi, deb hisoblashadi. Bu g’oyani XIX asrda Yevropa olimlari ilgari surishgan. Holbuki, uning asossizligi ulug’ bobokalonimiz Akbarshoh tomonidan o’z vaqtida isbot qilingan edi. Shoh olimlarning tuganmas bahsu munozaralariga chek qo’yish maqsadida turli din va millatga mansub 12 ta chaqaloqni soqov enagalar yordamida 5-6 yoshgacha jamiyatdan ajratib tarbiyalagan. Vaqti kelib, bolalar olimlar huzuriga olib kirilganda, ulardan birortasi ham gapira olmagan va keyin ham gapirishni o’rgana olishmagan.

Muammo qadimgi mifologik dunyoqarashlarda ham, diniy va ilohiy ta’limotlar zamirida ham o’z ifodasiga ega. Manbalarda qayd etilishicha, qadimgi Hind, Chin, Misr, Bobil, Eron, Yunon rivoyat, qo’shiq va ertaklarida ham tilni buyuk g’ayritabiiy zot yaratgani va o’z bandalariga marhamat sifatida tuhfa etgani haqida hikoya qilinadi. Yahudiy, xristian va islomning muqaddas kitoblarida ham tilning paydo bo’lishi haqida turlicha talqinlar mavjud.

Tilning, undagi so’zlarning paydo bo’lishi haqida islomning muqaddas kitobi — Qur’onda ma’lumot bor. Ta’kidlash joizki, Qur’on oyatlarida Alloh taolo Odamga tilni, bayonni (fikrni ifodalashni) o’r­gatgani ko’p oyatlarda ta’kidlanadi. Bu oyatlar — tilning ilohiy, g’ayritabiiy hodisa sifatida qaralishining yorqin ifodasi. Islom olami, musulmon tafakkuri Allohning o’zi Odam (Ato)ni va barcha olamni yaratgani kabi tilni ham sirli va ilohiy yo’sinda yaratganiga shubha qilmaydi. Qur’ondan keyingi islomiy nazariyalarning barchasida ham tilning rivojlanish manbai ikkita — Alloh va insoniyat, jamiyat ehtiyoji ekani ta’kidlanadi. Alloh tilni, uning ichki qonuniyatini bel­gilagan va Odamga bergan. Odam farzandlari hayot va jamiyat talabi asosida uni Alloh belgilagan qonuniyat (yangi so’z yasash, boshqa tildan so’z qabul qilish, so’z va qo’shimchani boshqa — ko’chma ma’noda qo’llash, ijtimoiy keli­shuv, shoir, voiz va adiblar nutqining ta’siri va h.k) asosida bo­yitib, o’z ehtiyojiga moslashtirgan.

— O’zbek tili turli zamonlarda turli darajada yashab keldi. So’z mulkining sultoni Alisher Navoiy davrida esa ulug’ mav­qega erishdi. Ammo buni qarangki, tilimiz imkoniyatlarini keng tavsiflab bergan mutafakkir shoirning badiiy merosini biz – bugungi avlod sharhsiz tushunishga qiynalamiz. Demakki, davr o’tgan sari til ham o’zgarib boraverar ekan-da?

— Til hamisha taraqqiyotda. Agar u taraqqiy etmasa, o’lik tilga aylanib qolar edi. Ona tilimizni 5 asr oldingi holatida to’liq tushunmasligimiz tabiiy. Hatto o’z davrida adabiy tilning yuksak namunasi bo’lgan Navoiy asarlari tilini uning barcha zamondoshi ham to’liq tushunavermagan, aslida.

O’zbek madaniyatining yuksalish davri bo’lgan XIV-XV asrda shakllanib bo’lgan tilimiz takomillashish pillapoyasiga qadam qo’ydi. Bu davrda o’zbek badiiy adabiyotining yuksak namunalari yaratildi. Adabiy va jonli so’zlashuv tili orasida farq kuchaydi. Bu esa badiiy adabiyotning erkin ommalashuviga ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Shuningdek, turkiy til tarixida turkiy bilan o’zbek qipchoq lahjasi aralashuvidan iborat “qarluq-qipchoq qorishuvi” yuz berdi. Natijada davr lug’atchilik amaliyotini yo’lga qo’yishni taqozo qildi. Turli lug’at yaratish davr talabiga aylandi. Xususan, Alisher Navoiyning ulkan ilmiy va adabiy merosini o’rganish, tahlil qilish — so’zlarning ma’nosiga, qo’llanishiga e’tibor berish, izohlash, lisoniy, ma’rifiy qiymatini ochish, asarlarning tarjimasi kabi masalalar bilan shug’ullanish bu davr leksikografiyasining maqsad va vazifasi bo’ldi.

Ayniqsa, yaratilgan lug’atlar sirasida Eron shohi Nodirshohning kotibi astrobodlik Nizomiddin Muhammad Hodi al-Husayni as-Safaviy (Mirzo Mehdixon) ning «Sangloh» (1760) lug’ati alohida ahamiyat kasb etadi. An’anadagidek, bu lug’atdan «Maboni ul-lug’at, ya’ni sarfi va nahvi lug’ati chig’atoy» nomi bilan eski o’zbek tilining grammatikasiga oid tavsif ham o’rin olgan. Lug’atda asosan, she’riy matndagi, shuningdek, Lutfiy, Bobur asarlaridagi tushunilishi qiyin bo’lgan so’zlar izohiga, ularni fors tiliga tarjima qilish muammosiga e’tibor qaratilgan. Aytish kerakki, sharh va lug’at masalasi ayni paytda ham dolzarbligini yo’qotgani yo’q.

— Chindan ham til — millat timsoli, xalq g’ururi. Mana, o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga ham 20 yil bo’ldi. Xalqimiz o’z tiliga to’la ma’noda ega bo’lmoqda. Ustoz, sizni
tilimizning bugungi holatida nimalar quvontiradi-yu, nimalar o’y­lantiradi?

— O’rta asrlarda bor-yo’g’i qabila tili bo’lgan ko’hna o’zbek tilimiz murakkab tarixiy taraqqiyotni boshidan kechirib, davlat tili, davlat ramzi, milliy yaxlitlik omili, milliy madaniyat va ma’naviyatni ifodalovchi hamda ularni ajdodlardan avlodlarga yetkazuvchi, milliy tafakkur va millatlararo aloqa vositasi (xalq tili), axborot texnologiyalari tili darajasiga ko’tarilganidan faxr­lansak arziydi. Biroq tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, foydalanish samarasini oshirish borasida muammolar talaygina. Fanimiz bu borada oqsamoqda. Masalan, maktab ta’limidagi ona tili darsida o’quvchining ongi faqatgina tilshunoslikka doir nazariy tushunchalar bilan to’ldirilmoqda. Axir, biz maktabda tilshunos olim tayyorlamaymiz-ku? Aslida bolalarimizni ona tili imkoniyati bilan qurollantirish, ularda ravon, to’g’ri, mantiqli va chiroyli so’z­lash, yozish malakasini shakl­lantirish va o’stirish, tafakkurini, muloqot madaniyatini rivojlantirish masalasiga asosiy e’tiborni qaratishimiz lozim.

“Hurriyat” gazetasidan olindi (2009)