Оламдаги бирор миллат ўзбек халқи каби мумтоз адабиётдан бебаҳра яшамайди. Ҳатто зиёлиларимиз: олимлар ва филолог ўқитувчиларнинг мумтоз адабиёт ўқийдиганлари ҳам бир фоизга етмайди, деб ўкинаман. Бу ҳол, менинг қисқа ўйимча, қадриятларга юз бураётган бир даврдаги катта маданий нуқсонимиздир.

АДАБИЁТШУНОС ОЛИМ ВАҲОБ РАҲМОНОВ БИЛАН
ИККИ СУҲБАТ

Суҳбатдошимиз —  таниқли адабиётшунос олим Ваҳоб Раҳмонов. У Тожикистоннинг  Хўжанд вилоятида туғилган ва ўша ерда ўрта мактабни тамомлаган. “Юқори синфларда яхши ўқимаганим учун ўқишга кира олмадим. Бир йил вилоят театрида актёр бўлиб ишладим. Кейин Ленинобод, яъни Хўжанд педагогика институтининг тарих-филология факультетини битирдим”, — деб эслайди олим. Олимнинг Тожикистондаги иш фаолияти 1976 йилгача давом этди. Кейинги 30 йиллик ҳаёти ва фаолияти Ўзбекистон билан боғлиқ бўлди. Шу давр мобайнидаги нашр этилган кўплаб мумтоз асарларга масъул муҳаррирлик қилди.   Алишер Навоийнинг “Вафо қилсанг”, Машрабнинг “Дилимдаги нурдур” ва Бедилнинг “Шавқингни ёд этиб” тўпламлари, Алишер Навоийнинг «Лисон ут-тайр» достони, Машраб ва  Аваз «Девон»лари ва бошқа кўплаб  мумтоз адабиёт намуналари шулар жумласидан.
Ваҳоб Раҳмонов   «Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғат», «Шеър санъатлари»(1972 ва 2001 йилда чоп этилган) китобларининг муаллифидир.

МИЛЛАТ ҚОНИ ВА ЖОНИ, УНИНГ ТИЛИ, АДАБИЁТИДАДИР
Суҳбатдош: Ҳусан Карвонли

— Ваҳоб ака, сиз тажрибали матншунослардансиз. Матншуносларни аёвсиз танқид қиласиз… Наҳотки, улар шунчалик танқидга лойиқ бўлса?

— Сиз менинг оппонентларим тили билан гапираяпсиз. Нашрга тайёрловчилар матн мазмунини идрок этолмасалар, матнни эски ёзувдан бузиб кўчирсалар, ҳар бир китобда юзлаб хатолар учраса, мен дод демай, ким дод десин?! Балки сиз улуғ олимларимиздай менга тасалли берарсиз: «Қайғурманг, домла. Биринчи нашрида бузилса, кейинги нашрида тузалар», деб… Йўқ, биринчи ғишт қийшиқ қўйилдими — тамом. Масалан, Навоийнинг қуйидаги бузиб кўчирилган байти икки асрдан буён китоблардан китобларга ўтиб келмоқда:

Эй Навоий, гар вафосиз чиқти ул Султон Ҳусайн,
Топтинг элдинким, тиларсен эмди султондин вафо?!

Ҳатто Омон Мухтордек зукко адибимиз ана шу нуқсон қурбони бўлди. У киши Алишер Навоий ҳақида ёзган «Аҳли ишқ» романида ўқувчига, мана, Ҳусайн Бойқарога Навоий қандай муносабатда эди, деган маънода Навоийнинг юқоридаги «ўз» байтини келтирган.

Юқоридаги байт мазмунига боқсак, муаллиф шоир Ҳусайн Бойқарони очиқчасига вафосиз деб ҳақорат қилмоқда… Бунга нима дейсиз? Бу усул Алишер Навоий руҳини қақшатиш эмасми? Ҳолбуки, шоир ёзган эди:

Эй Навоий, гар вафосиз чиқти ул султони ҳусн,
Топтинг элдинким, тиларсен эмди султондин вафо?

— Сизнинг 1972 йили эълон қилган «Шеър санъатлари» номли қўлланмангиз ўқитувчилар учун кейинги ўттиз йилда асосий қўлланма бўлди…

— Бадиий адабиётнинг барча замонлардаги маҳсулларида таъсирчанлик яратувчи омиллар бадиий санъатлар бўлади. Буларнинг дарсликка киритилгани, яхши. Бу, адабиётнинг назарий соҳаси, албатта. «Назария бадиий адабиёт ўқувчисига нима керак?», деб савол қўяйлик ва мен жавоб берай.

Бадиий санъат илми — «Илми саноеъ» Шарқ адабиёт-шунослиги илмидир. У биз ўрганган Ғарб адабиётшунослик илмидан қуйидагиларга кўра фарқ қилади: Европа адабиётшунослиги олимгагина керак, таҳлил учун. Илми саноеъ эса, ўқувчи, шоир ва олимга бирдек зарур. Чунки ўқувчи ўрганса, ўқиган асарини чуқур тушуниб оладиган бадиий лаззати икки баравар кучли бўлади; шоир ўрганса — бадиий маҳорати юксалади; олим ўрганса, теранроқ таҳлил қилишга ўрганади.

Ўқитувчи шеър санъатларини ўргатса, ўқувчида қадриятларимизга нисбатан ҳурмат ва муҳаббат ортади. У мумтоз адабиёт савиясига қойил қолади. Мана, бир мисол: Шермуҳаммад Муниснинг қуйидаги байтида ўн тўртта бадиий восита иштирок этган:

Кўз қаро қилма ғайр қониға,
Қоним ич қона-қона, эй, қаро кўз.

Бадиий санъатларни изоҳлаб санайман:

биринчиси: байт «кўз» сўзи билан бошланиб, шу сўз такрори билан якунлангани учун тасдир санъати бўлади;

иккинчиси: биринчи мисра охиридаги «қон» сўзи иккинчи мисрани бошлаб такрорланмоқда — тасбе санъати;

учинчиси: биринчи мисрадаги «кўз қаро» сўзлари ўрин алмашиб иккинчи мисрада такрорланмоқда: тарди акс  санъати;

тўртинчиси: «кўз қаро қилмоқ» ибораси қўлланганки, бунинг маъноси бировнинг жонига қасд қилишдир. Байтда ибора қўлланилса, таъбир санъати бўлади;

бешинчиси: бир сўз ёнма-ён чизиқча орқали такрорланса, муқаррар санъати бўлади;

олтинчиси: «қоним ич қона-қона» сўзларида муболаға санъати бор;

еттинчиси: байтда «қ» товуши такрори кўп бўлгани учун тавзиъ санъати қатнашган, деймиз;

саккизинчиси: поэтикада бирор жисм ёки кишининг бир қисми айтилиб бутунлик назарда тутилса, синекдоха санъати бўлади: «қора кўз»;

тўққизинчи: «Эй, қора кўз» ундалмаси бировга нисбатан хитоб, мурожаат қилгани учун нидо санъатидир;

ўнинчи: «қора кўз» бирикмасида сифатлаш бор;

ўн биринчи: байтдаги бирор сўз ёки сўз бирикмаси бошқа сўзларга нисбатан қаттиқроқ товушда айтилса, илтифот санъати бўлади: «эй, қора кўз!»;

ўн иккинчи: «қон» ва «қона» сўзлари нисбатида тажниси зойид бор;

ўн учинчи: байт мазмунида бировга бирор нарса буюрилса, амр санъати бўладики, мазмундан сезилиб турибди;

ўн тўртинчи: байтда бировни бирор хатти-ҳаракатдан ти-йиш, қайтариш ёки ман этиш мазмуни бўлса, наҳй санъати бўлади…

Бундай санъатпардозликни ким, қайси шоирдан кўрсатиб бера олади? Буни ўқувчи тингласа, идрок этса, Мунис маҳоратига қойил қолмайдими?

Ўтган йили «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг Алишер Навоийга бағишланган сонида шоирнинг «Қора кўзум» ғазали матлаидан — бир байтдан ўнта бадиий санъат кўрсатган эдим… Саккизинчи синф ўқитувчиси шуни ўқувчиларга тушунтиролса қандай яхши бўларди…

— Сизни нималар хафа қилади?

—Кўп шоир ва олимларимизнинг мумтоз адабиётимиздан кам баҳрамандлиги ва халқимизнинг ўзбек мумтоз адабиётидек буюк хазинадан бебаҳралиги ранжитади.

Айрим шоирларимиз шакл ва мазмун излаб жаҳон шеъриятини ғалвирдан ўтказадилару, ўз ёмбиларига — мумтоз адабиётимизга қайрилиб қарамайдилар? Улар назарида, мумтоз адабиёт археологларга керак бўладиган, эл учун қиммати бўлмаган осори атиқа. Оламдаги бирор миллат ўзбек халқи каби мумтоз адабиётдан бебаҳра яшамайди. Ҳатто зиёлиларимиз: олимлар ва филолог ўқитувчиларнинг мумтоз адабиёт ўқийдиганлари ҳам бир фоизга етмайди, деб ўкинаман. Бу ҳол, менинг қисқа ўйимча, қадриятларга юз бураётган бир даврдаги катта маданий нуқсонимиздир.

Барча синфларда ўзбек мумтоз адабиётини ўргатишга йўналтирилган адабиёт дарси бўлмоғи керак. Эски ўзбек тилини ўқувчи ўрганса: тилимиз бойлиги Навоий тилидан ҳам бойроқ бир адабий тилга айланадики, миллат қони ва жони унинг тили, адабиётидадир.

Айрим олимларимиздан кўнглим тўлмагани: мумтоз адабиётимиз мутахассислари форс адабиётини мукаммал билмайдилар. Бу жуда хижолатли ҳол. Негаки, айрим жанрлар ва достонлар сюжети ўша адабиёт таъсирида экан, биз асл илдизлардан бирига боқмасак бўладими?

— «Маърифат» ўқувчиларига тилагингиз?

— Умр бўйи маънавий камолот ҳосил қилишдан толмангиз. Бу эса, жуда осон: маза қилиб бадиий асар ўқинг ва ёққанларини ёдланг.

Манба: «Маърифат», 2003 йил, 25 июнь

ТИЛ — РУҲИМИЗ ТАРЖИМОНИ
Суҳбатдош: Алишер Назар

– Ҳар бир миллатнинг мавжудлигини, яшаётганини намоён этадиган омиллар бўлади. Тил ана шундай мавжудлик ҳодисасидир. Тил шунчаки сўзлашиш воситаси эмас. Тил миллат маънавияти ва маданиятининг тошойнасидир. Модомики, миллатнинг ўз тили бор экан, демак, унинг дунёга айтар сўзи ҳам бордир.

Шу тириклик дунёсининг бир қисми ўлароқ асрлар оша жаҳонга ўз сўзимизни айтиб келдик. У узоқ асрлар наридан гоҳ Ўрхун-Энасой битиклари, гоҳ “Девону луғатит турк”, гоҳ “Қутадғу билиг” бўлиб жаранглаб турибди. Чунки бу тилни йўл-йўлакай не-не улуғ зотлар тенгсиз закоси ва фидойилиги билан асраб кел­дилар, сайқалладилар. Зеро, Ватаннинг чегаралари қай даражада ҳимояга муҳтож бўлса, унинг маънавий бойликлари ҳам шу қадар ҳи­мояга муҳтождир. Шу маънода, миллий тилимиз қаршисида ҳар доим масъулиятли бў­лиш мажбуриятидамиз.

Миллий тилимиз жозибаси, имкониятла­ри ва муаммолари ҳақида гапириш учун 21-октябр­ни кутиш шарт эмас. Модомики, у бизнинг тийнатимиз кўзгуси, руҳимиз таржимони, тарбиямиз ҳосиласи экан, унда унга ҳаёт-мамот масаласи сифатида қарашга ўрганишимиз лозим. Улуғларимиз бу ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаганлар.

Ваҳоб ака, ушбу сўнгги гапимизга тарихдан бир-икки мисоллар келтирсангиз…

– Ҳар бир миллатнинг улуғ вакиллари ўз тили ва адабиётини шу халқ ё миллатнинг, аввало ғурури, шу билан бирга муомала воситаси деб ҳисоблайдилар ва уларнинг тараққиёти учун курашадилар. Шундай миллат фидойиларидан бири XI асрда яшаб ўтган Хожа Аҳмад Яссавий бўлиб, у туркий тил мавқеини баланд кўтарган эди. У худди Алишер Навоий каби туркий оиладан чиққан олимларнинг ўз она тилини менсимаганлигини ёқламади. Алишер Навоий “Туркистон мулкининг шайхул-машойихи” деб таърифлаган бу зот ҳатто Қуръони карим ва ҳадиси шарифларнинг ҳам она тили – туркийда янграшини истаган эди:

Хушламайдур олимлар бизни айтган туркини,
Орифлардан эшитсанг, очар кўнгил мулкини.
Оят, ҳадис маъноси туркий бўлса мувофиқ,
Маънисига етганлар ерга қўяр бўркини.

Биласизми, давр тили ва адабиёти тараққиёти давлат тепасига қайси халқ вакили келиши билан узвий боғлиқ бўлган. Мисол учун, Ўрта Осиёда ҳукм­ронлик қилган Қорахонийлар даврида Аҳмад Яссавийнинг туркий тилдаги ижоди гуллаб-яшнагани маълум. Шунингдек, соҳибқирон Амир Темур ва темурийзодалар ҳукмронлик қилган йилларда адабиёт, шу жумладан, тил масаласи кун тартибига чиқди. Алишер Навоий кўнгил туғёни маҳсули бўл­ган “Муҳокамат ул-луғатайн”да махсус қайд этади: “Ҳукмронлик тизгини араб ва форс султонларидан турк хонларига ўтганидан сўнг, Ҳалокухон замонидан султон соҳибқирон Амир Темур Кўрагон замонига қадар туркий тилда ижод қилган мақтовга арзигулик шоирлар пайдо бўлмади. Аммо Соҳибқирон Амир Темурнинг издош фарзанди Шоҳрух Султон замонининг охиригача турк тилида ижод қилган шоирлар зуҳур этдилар. Ҳазратнинг авлод ва набираларидан ҳам хуштабъ султонлар етишиб чиқишди. Шоирлардан Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Муқимий, Яқиний, Амирий ва Гадоийлар яшаб ижод этдилар. Бироқ уларнинг сафида номдор форсий шоирларга бадиий маҳорат ва қудратда юзма-юз бўла оладиган киши пайдо бўлмади. Биргина мавлоно Лутфийни айтишимиз мумкинки, истеъдод эгалари қошида ўқишга арзийдиган бир неча матлаълари – бошбайтлари бор. Шу жумладан, бири будирки:

Байт:
Улки ҳусн этти баҳона элни шайдо қилгали,
Кўзгудек қилди сени ўзини пайдо қилгали”.

Ҳазрат Навоийнинг бу гапларини мушоҳада қила­диган бўлсак, унинг назарида XIV-XV асрлар­гача йирик форсигўйларга тенг кела оладиган тур­кигўй ижодкорлар бўлмаган ёки буюк ижод намуналари сақланиб қолмаган.

Ҳа, Алишер Навоий ўз она тили ва адабиёти­­нинг ҳаётийлигини мустаҳкамлаш ва унинг ривожи учун қайғуриб, астойдил мунтазам курашган буюк тил­­шунос олим ҳам эди. Ўз халқи адабиётини равнақ топ­тириш ва тил бойлигини ривожланти­риш ҳар доим Али­шер Навоий фаолиятининг диққат-марказида тур­ган долзарб муаммоларидан бири бўлиб келган. Шу боис ўз халқи олдида турган бу муаммони ҳал қи­лиш мақсадида «Муҳокамат ул-луғатайн» асарини ўз даврининг ижтимоий-сиёсий ва маданий талаб­ла­ридан келиб чиқиб ёзишга қарор қилган.

– Домла, узр, гапингизни бўламан. “XIV-XV асрларгача йирик форсийгўйларга тенг кела оладиган туркийгўй ижодкорлар бўлмаган ёки буюк ижод намуналари сақланиб қолмаган” деган сўзларни эшитиш кишига жуда алам қи­лар­кан. Чунки Ҳазратнинг ўзлари “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида ўнлаб туркийгўй шоирларнинг номини келтирадилар. Таъби нозик темурий шаҳзодаларни қўйинг, ўз даврининг фозиллари саналмиш Мавлоно Лутфий, Гадоий, Атоий, Яқиний, Ҳайдар Хоразмий, Мавлоно Саккокий, Муҳаммад Али Ғарибий, Муҳаммад Солиҳ, Мавлоно Латифий, Мавлоно Ҳожи Абул Ҳасан сингари ўттиздан ортиқ шоир ва адиб­ларнинг номи зикр қилинган. Нима, улар туркий тилни билмаганми? Ёки туркийда ёзган шоирларга қандайдир монеликлар бўлганми?

– Навоий баёнотидаги оғриқли нуқта шундаки, замоннинг навқирон шоирлари, ўзлари ўзбек оиласидан бўлсалар-да, замон анъанаси ва ўзларини элга танитишдай шуҳратпарастлик туфайли, асосан, форсий тилда ижод қилганлар. Албатта, форс адабиёти ҳукмронлиги анъанаси таъсиридан ёш Навоийнинг ўзи ҳам четда қолмаган. Даҳонинг “Му­ҳо­камат ул-луғатайн”даги ўз эътирофича илк шеъ­рий машқлари форсий тилда бўлган. Фақат камолот босқичига юксалгани сари ўз асарида қайд эт­ган қоидага амал қилган: ўзбек оиласи фарзанди бўлгани учун она тилида кўпроқ, форсий тилда оз­роқ асарлар яратган.

Сиз ҳозир тазкирада саноққа кирган шоирларни санаб ўтдингиз. Биласизми, уларнинг озгинаси соҳибдевон бўлганлар. Шунинг учун ҳам Алишер Навоийдек туркий тил ва адабиёт байроқдори назарида туркийгўйлар жуда оз бўлиб кўринган.

Бу хусусда шоир ўз армон ва истакларини шундай изҳор этади: “Эндики, туркий тилнинг чексиз имкониятлари шунчалик далиллар билан исбот қи­линди, керак эдиким, бу халқ орасидан чиққан ис­теъ­дод аҳли салоҳият ва қобилиятларини ўз тиллари турганда ўзга тил билан зоҳир қилмасалар ва ишга солмасалар эди. Агар иккала тилда ижод этиш қобилиятлари бўлса, ўз тилларида кўпроқ ёзсалар эди ва иккинчи тилда озроқ айтсалар эди. Агар му­болаға қилгудек бўлсалар, иккала тилда баравар ёзсалар эди”… (“Муҳокамат ул-луғатайн”).

Ҳақиқатдан ҳам Султон Ҳусайн Мирзо замонига келиб манзара бир мунча ўзгарди. Хуросон адабиёт ва санъат жаннатига айланди. Ҳусайн Бойқаро Хуросоннинг шоир, адиб ва олимлар мамлакатига айлангани билан фахрланади. У ўз замонидаги адабиётнинг умумий аҳволи, ҳатто шоирларнинг са­но­ғигача синчковлик билан қизиқиб махсус “Рисола” ҳам ёзган эди. Султон Ҳусайн – Ҳусайний ўз рисоласида Хуросон мамлакатида мингга яқин кишилар қалам тебратаётганларини ғурур билан қайд этади ва бу ҳодисани ўз замонининг бахт-саодати деб атай­ди. Шу баробаринда, “Рисола”да мавзуимизга алоқадор яна бир гап бор. Яъни Султон Ҳусайн Мирзо рисоласида буюк туркийгўйлар йўқлигидан ўкинади: «…Лекин маъноларнинг бокира танасига (ишлатилмаган нозик маъноларга) ҳеч киши туркона либос кийдирмаганди (туркий тилда ёзмаганди) ва ўша нозанинларни бу зебо кийим билан жамолини намоён қилишгача олиб келмаганди ва бу мушк ҳидли раънолар яланғочликда панада қолганлар ва бу ҳурдек зеболар кийимсизликдан юзларини намо­йиш қила олмаганлар».

Бу шоҳона афсуслар бирдан Алишер Навоий зикрини бошлаш билан фахру ифтихорга ўз ўрнини бўшатиб беради: «… Мир Алишер «аслаҳаллоҳу шонаҳу»ким, «Навоий» тахаллуси билан (эл орасида) машҳур бўлган ва шеърларида бу тахаллусни қўллайди. У турк тилининг ўлган жасадига Масиҳ нафаси билан жон киргизди, бу руҳни топганлар туркий сўз ўриш-арқоғидан тўқилган кийим ва енгил кўйлак кийдилар. Сўз гулистонида шоирлик нав­баҳоридан жонга роҳат бағишловчи ёғинлар билан ранг-баранг гуллар очди ва шеърият дарёсига фикр­лар булутидан парваришловчи томчилар билан турли дурлар сочди».

Хўп, саволингизнинг яна бир муҳим жавоби: Алишер Навоий даврида ўзбек шоирларининг кўп­роқ бошқа тилда ижод қилишларига асосий сабаб шу бўлганки, улар ўзбек тилининг ифода имкониятларидан бехабарликлари туфайли бой адабий анъа­налари давом этиб келаётган ва нисбатан осон бўлган форс тилида ижод қилишган. Бу ҳол форс­ларнинг ўзбек тили ижод учун ноқис тил деган фикрга келишларига сабаб бўлган. Аслида эса бунга асосий сабаб ўзбек тили қонуниятларининг тўла ишлаб чиқилмаганлиги, ўзбек тилининг форс тилига хос бўлмаган, лекин ижод учун муҳим бўлган ўзига хос хусусиятлари очиб берилган назарий асослари яратилмаганлигидадир.

– Тушундим. Демак, Навоийнинг “Муҳо­ка­мат ул-луғатайн” асари ҳаётий зарурат туфайли дунёга келган. Хусусан, унинг яратилишига маълум маънода замон подшоҳи Султон Ҳусайн мирзонинг, асосан, Алишер Навоийга бағишланган “Рисола”си ҳам маълум маънода туртки берган кўринади.

Домла, энди ўз-ўзидан савол туғилади: “Му­­ҳокамат ул-луғатайн” асари ўз даври ижод­­корлари учун муҳим қўлланма сифатида ўз­бек тилининг ўзига хос хусусиятларини қай да­ра­жада очиб берган? Ўзбек тили ва адабиёти­нинг сусайган бадиий мавқеини кўтаришда она тилимизнинг қайси жиҳатларига аҳамият бер­ган?

– Алишер Навоий бу асарида асосан ўзбек тилининг форс тилига хос бўлмаган, лекин ижодкор учун муҳим бўлган хусусиятларни очиб берган. Шулардан бири ўзбек тилида форс тилига нисбатан умумий тушунчаларни англатувчи сўзлардан ташқари, жузъий тушунчаларни билдирувчи сўз­ларнинг кўплиги ва уларнинг айримлари форс тилига ҳам ўтган, иккинчиси шаклдош сўзларнинг кўп­лиги, бундай сўзлар тажнис ва ийҳом санъатлари учун зарур, учинчиси ўзбек тилида форс тилида бўлмаган, лекин нутқ учун зарур бўлган грамматик шакл ва унсурларнинг мавжудлиги, мисол учун ўзбек тилида келишик категорияси бор, форс тилида эса йўқ. Тўртинчиси, ўзбек тилининг фонетик хусусияти қофия учун форс тилиникига нисбатан қулайроқлигидир. Асарда шоир ўзбек тилининг ижод учун муҳим бўлган қирралари ҳақида мукаммал баён қилади.

Бу асарнинг ёзилишида расмий равишда амалга оширилган қатор сиёсий ислоҳотлар ҳам маълум аҳамият касб этган. Яъни, Алишер Навоий суянган тоғ – Ҳусайн Бойқародай маърифатпарвар ҳукмдор бўлса-да, туркий тил ва адабиёт тараққиёти учун курашиш ва яна курашиш лозим эди. Навоий амалда ўз она тилининг мислсиз бойлиги ва адабиётининг қудратли эканлигини ўз бадиий ва илмий ижоди билан дўндириб қўйган бўлса-да, “Олдингдан оқ­қан сувнинг қадри йўқ» деганларидек, нафақат фор­сийгўйлар, баъзи туркийгўйлар ҳам Алишер Навоий даҳосини у тириклигида аниқ тасаввур эта олганлар, деб бўлмайди. Шунинг учун Навоий ўз тилида сўзлашувчи қалам аҳлига, зиёлиларга “Муҳокамат ул-луғатайн” номли баённома билан юзланди. Улар­га ўзбек тилининг мислсиз бойлиги, бадиий сўз яратиш учун қулай имкониятлари чексизлигини жон­бозлик билан кашф қилиб беришни ўз олдига улуғ мақсад қилиб қўйди ва бу буюк ҳиммати унинг узил-кесил муваф­фақиятини таъминлади.

Ўзбек тили олами нечоғлик ҳайратларга арзир­ли эканлигини Алишер Навоий ижодкорга шундай манзур этади: “Шуур ёшига қадам қўйилганда Ҳақ субҳона ва таоло таъбимга ғаройиботлар сари майл­ни зотий, диққат ва заҳматкашликка жасорат­ни туғма қилгани учун мушоҳада ва мулоҳаза мени туркий тилга йўллади: шундай зеб-зийнатли бир олам кўз олдимда намоён бўлдики, ўн саккиз минг оламдан ортиқ ва табъимга шундай фазлу юксак­лик осмон табақаси очилдики, тўққиз фалакдан ортиқ ҳамда бир хазина учрадики, дурлари юлдуз гавҳарларидан ҳам ёруғроқ, бир гулшан йўлиқди: гуллари осмон сайёраларидан порлоқроқ, маскани атроф-тевараги эл оёғи етмакдан фориғ ва ғаройиб нарсалари бегона қўллар дахлидан омонда. Аммо хазинасининг илони қонхўр ва гулшанининг тиканлари сон-саноқсиз. Хаёлга келдики, бу илонлар ниши наштаридан қўрқиб истеъдодли оқиллар бу хазинадан баҳра топмай ўтиптилар ва кўнглимдан шундай кечадики, гўё бу тиканлар ниналари зараридан назм аҳли гулдастачилари базм тузишга етарли гул тераолмай четлаб кетиб қолибдилар”.

Саволингизнинг иккинчи қисмига келсак, “Му­ҳокамат ул-луғатайн” асарини чуқур тадқиқ қилган академик Алибек Рустамовнинг қайд қилишича, Алишер Навоийнинг ўзбек халқига тил жиҳатидан кўрсатган бебаҳо хизматларидан бири шу бўлганки, у ўзбек тилини ўзига қадар ўзбек адабий тилида ишлатилмаган туркий лаҳжалардаги сўзлардан унумли фойдаланиб, уларнинг адабий тилда сақланиб қолишига эришган ва бу билан адабий тилни янги сўзлар билан янада бойитган. Иккинчи хизмати шуки, у мавжуд сўзлар ва қўшимчалар асосида ўзича янги сўзлар яратган ва бадиий талабларга жавоб берадиган луғавий бирликларни ҳосил қилишнинг нозик ва ажойиб усулларини кашф қил­ган. Учинчиси туркий лаҳжалар ва фольклордан унумли истифода қилиб адабий тилда ўзигача ишлатилган сўзларни янги маънолар билан бойитган.

Алишер Навоийнинг тўртинчи буюк хизмати шундан иборат бўлганки, у тил луғат фонди ва шева сўзлари ҳи­собига адабий тилнинг сўз шакллари, синтактик гап тузилишларини кўпайтириб уларнинг маъно ва қўлланилиш доираларини кенгайтирди. Ма­на шу хизматлари туфайли ўзбек адабий тилининг истифода имкониятлари кенгайган, эстетик қиммати юксак даражага етган, қолаверса, илмий-бадиий қудрати ҳам ошган.

– Алишер Навоий Соҳибқирон Амир Темур салтанатининг тикланиши билан ўзбек тилига давлат ва адабиёт тили сифатида кенг имкониятлар эшиги очилгани, аммо тузуккина туркий шоирлар бўлмагани, фақат Шоҳрух Мирзо замонига келиб Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Муқимий, Амирий, Яқиний ва Гадойидек бир гуруҳ яхши туркийгўй шоирлар етишиб чиққанини қайд этади.

Амир Темурнинг ўз фармонларини она тилида ёздиргани Муҳаммад Ҳайдар мирзонинг “Тарихи Рашидий” номли форс тилида Кашмирда ёзган (1541–1546) тарихий асарида аниқ кўрсатилган. Давлат ҳужжатларини уйғур бахшилари ёзишгани инобатга олинса, бу асардаги ушбу буйруқ парчасиёқ Соҳибқирон фармонининг она тилида ёзилганига шак-шубҳа қолдирмайди. Чунки форсий тилда битилган китобга, агар Амир Темур фармони-ҳужжати ҳурмати бўлмаганда Соҳибқирон буйруғи туғросида «Суюрғатмиш ёрлиғидин Темур Кўрагон сўзум” сингари ўзбек тилидаги сўзлар киритилмас эди. Аммо Ҳусайн Бойқаро даврида тил масаласи давлат сиёсати даражасига етган экан-да.

– Худди шундай. Султон Ҳусайн мирзо Шоҳрух Мирзо давлатидаги ўзбек тили ва адабиёти та­раққиётини энди ўз даврида янада янги, юксак босқичга кўтаришга ҳаракат қилди. Алишер Навоий саъй-ҳаракати, ўз она тили бўлган ўзбек тилига ҳурмат ва эътиқоди туфайли ўзи ҳам туркий тилда ижод этиб, соҳибдевон шоир сифатида ном қозонди ва ўзбек тили ва адабиётига давлат аҳамиятига молик иш сифатида қараб, махсус буйруқлар чиқариб, ўзбек оиласидан чиққан истеъдодларни она тилида ижод қилишга чорлади.

У ёки бу тилнинг сўз бойлиги, тил қону­ният­ларининг мукаммаллиги ва қудратли адабиёт яратиш имкони муайян тил бойлиги, сўзларнинг яқин маъноли ёки маънодош сўзларга бойлиги ҳамда бир сўзнинг бир неча маънода келиши билан ҳам изоҳланади. Навоий “йиғламоқ” тушунчаси форсийда “гиристан” бўлса, ўзбек тилида унинг яқин маънодошларидан йиғламсинмоқ, инг­рамоқ, синграмоқ, сиқтамоқ, ўкурмак, инчкир­мак сингари шакллари борлиги ва уларнинг ҳар бири янги-янги маъно ва таъсирчанлик ифодаси билан тафовутли эканлигини уқтирадики, бу ҳисобда форсий ва туркий тилдаги сўз нисбати еттига бир бўлган.

“Муҳокамат ул-луғатайн” муаллифи назариётчи ва амалиётчи тилшунос сифатида ўзбек тили луғат бойлиги, фонетик ва морфологик ҳодисалар туфайли тушунча ифода ва маъно имкониятлари чек-чегарасизлигини бирма-бир далиллар экан, тур­­кий тилининг мислсиз бой ва таъсирчан, бадиий қуд­рати ортиқ эканлигини ўз ижоди таҳлилида намойиш этиб улгурган. Навоий ижодининг биринчи буюк тадқиқотчиси Султон Ҳусайн мирзо бўлиб, унга “Рисола” бағишлаган бўлса, ижодининг умумлашма баҳосини Навоийнинг ўзи ушбу асарида иккинчи бўлиб бергандир. Савол туғилади: нега Навоийнинг ўзи “Муҳокамат ул-луғатайн”да ўз ижодининг ўзбек адабиётидаги ўрнини бунчалик жонкуярлик билан таҳлилий аниқлаштиришга уринди?

Худди Абулғози Баҳодирхон “Шажараи турк” асарида ота-боболари ва ўз тарихини ўзи ёзганидек, Навоий ҳам унинг ижодига Султон Ҳусайн мирзо “Рисола”сидан кейин махсус тадқиқий ёндашувчи асар ўзбек тилида ёзилмаслигини худди билгандек, бу ишни қилди. Тўғри, Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти, шахси, сиймоси, ижодига доир тавсифий-таҳлилий талқинлар Ғиёсиддин Муҳаммад Хондамирнинг “Макорим ул-ахлоқ” асарида махсус, Абдураҳмон Жомийнинг ўндан ортиқ асарларида, Зайниддин Маҳмуд Восифийнинг “Бадоеъ ул-вақоеъ” эсдаликларида, Муҳаммад Ҳайдар Мирзонинг “Тарихи Рашидий”, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Вақоеъ” (“Бобурнома”) сингари мемуар ва талай тарихий асарлар, достонларида ҳам мавжуд. Бироқ “Бобурнома”дан бошқалари, ҳаммаси форсий тилдаги асарлар эканлигини инобатга олсак, Навоийнинг ўз ижодига таҳлилий-назарий дахли жуда тўғри бўлган. Негаки даҳо Навоий ижодининг шу даражадаги таҳлилий маърифати, ким билади, XV аср зиёлилари, хусусан ўзбек адиб ва шоирлари учун маълуммиди ё йўқми…

Бундан-да муҳими: ўзбек тилининг жаҳон­шу­мул асарлар яратишга қодир буюк сўз хазинаси эканлигини Навоийдан бошқа қайси сўз санъаткори ижодида исботлаш имкони бор эди?

Шунга кўра Навоий ўз ижоди она тили ва адабиётининг олий намунаси эканлигини яхши биларди. Шунинг учун ҳам асар муаллифи ўз олий мақсади – ўзбек адиб ва шоирларини она тилида ёзишга рағбатлантириш ва чорлаш учун ўз-ўзини, ўз ижодини таҳлилий кашф этишга бурчли ҳам эди.

– Раҳмат, домла. Биз тил ҳақидаги муло­қотимизга асосан Ҳазрат Навоийнинг “Му­ҳо­камат ул-луғатайн” асарини асос қилиб оли­шимиздан мақсад шу эдики, Ҳазрат она тилимизнинг барча ютуқларини назарий жи­ҳатдан мухтасар таҳлилу талқин этиб, ноҳақ ҳасадгўйлар даъволарини чилпарчин қи­либ, бу масалага узил-кесил нуқта қўйди. Бу улкан муаммони у қуруқ даъво билан эмас, балки чуқур асосли далиллар, ёруғ фикрлар, теран илмий мулоҳазалар билан ҳал қилиб берди. Буюк да­ҳонинг бу жонбозлиги асрлар оша бизга иб­рат бўлиб келмоқда.

“Ёшлик” журнали, 2014 йил, 10-сон

ADABIYOTSHUNOS OLIM VAHOB RAHMONOV BILAN
IKKI SUHBAT

  Suhbatdoshimiz —  taniqli adabiyotshunos olim Vahob Rahmonov. U Tojikistonning  Xo’jand viloyatida tug’ilgan va o’sha yerda o’rta maktabni tamomlagan. “Yuqori sinflarda yaxshi o’qimaganim uchun o’qishga kira olmadim. Bir yil viloyat teatrida aktyor bo’lib ishladim. Keyin Leninobod, ya’ni Xo’jand pedagogika institutining tarix-filologiya fakul`tetini bitirdim”, — deb eslaydi olim. Olimning Tojikistondagi ish faoliyati 1976 yilgacha davom etdi. Keyingi 30 yillik hayoti va faoliyati O’zbekiston bilan bog’liq bo’ldi. Shu davr mobaynidagi nashr etilgan ko’plab mumtoz asarlarga mas’ul muharrirlik qildi.   Alisher Navoiyning “Vafo qilsang”, Mashrabning “Dilimdagi nurdur” va Bedilning “Shavqingni yod etib” to’plamlari, Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr» dostoni, Mashrab va  Avaz «Devon»lari va boshqa ko’plab  mumtoz adabiyot namunalari shular jumlasidan.Vahob Rahmonov   «O’zbek klassik adabiyoti asarlari uchun qisqacha lug’at», «She’r san’atlari»(1972 va 2001 yilda chop etilgan) kitoblarining muallifidir.

MILLAT QONI VA JONI, UNING TILI, ADABIYOTIDADIR
Suhbatdosh: Husan Karvonli

— Vahob aka, siz tajribali matnshunoslardansiz. Matnshunoslarni ayovsiz tanqid qilasiz… Nahotki, ular shunchalik tanqidga loyiq bo’lsa?

— Siz mening opponentlarim tili bilan gapirayapsiz. Nashrga tayyorlovchilar matn mazmunini idrok etolmasalar, matnni eski yozuvdan buzib ko’chirsalar, har bir kitobda yuzlab xatolar uchrasa, men dod demay, kim dod desin?! Balki siz ulug’ olimlarimizday menga tasalli berarsiz: «Qayg’urmang, domla. Birinchi nashrida buzilsa, keyingi nashrida tuzalar», deb… Yo’q, birinchi g’isht qiyshiq qo’yildimi — tamom. Masalan, Navoiyning quyidagi buzib ko’chirilgan bayti ikki asrdan buyon kitoblardan kitoblarga o’tib kelmoqda:

Ey Navoiy, gar vafosiz chiqti ul Sulton Husayn,
Topting eldinkim, tilarsen emdi sultondin vafo?!

Hatto Omon Muxtordek zukko adibimiz ana shu nuqson qurboni bo’ldi. U kishi Alisher Navoiy haqida yozgan «Ahli ishq» romanida o’quvchiga, mana, Husayn Boyqaroga Navoiy qanday munosabatda edi, degan ma’noda Navoiyning yuqoridagi «o’z» baytini keltirgan.

Yuqoridagi bayt mazmuniga boqsak, muallif shoir Husayn Boyqaroni ochiqchasiga vafosiz deb haqorat qilmoqda… Bunga nima deysiz? Bu usul Alisher Navoiy ruhini qaqshatish emasmi? Holbuki, shoir yozgan edi:

Ey Navoiy, gar vafosiz chiqti ul sultoni husn,
Topting eldinkim, tilarsen emdi sultondin vafo?

— Sizning 1972 yili e’lon qilgan «She’r san’atlari» nomli qo’llanmangiz o’qituvchilar uchun keyingi o’ttiz yilda asosiy qo’llanma bo’ldi…

— Badiiy adabiyotning barcha zamonlardagi mahsullarida ta’sirchanlik yaratuvchi omillar badiiy san’atlar bo’ladi. Bularning darslikka kiritilgani, yaxshi. Bu, adabiyotning nazariy sohasi, albatta. «Nazariya badiiy adabiyot o’quvchisiga nima kerak?», deb savol qo’yaylik va men javob beray.

Badiiy san’at ilmi — «Ilmi sanoe’» Sharq adabiyot-shunosligi ilmidir. U biz o’rgangan G’arb adabiyotshunoslik ilmidan quyidagilarga ko’ra farq qiladi: Yevropa adabiyotshunosligi olimgagina kerak, tahlil uchun. Ilmi sanoe’ esa, o’quvchi, shoir va olimga birdek zarur. Chunki o’quvchi o’rgansa, o’qigan asarini chuqur tushunib oladigan badiiy lazzati ikki baravar kuchli bo’ladi; shoir o’rgansa — badiiy mahorati yuksaladi; olim o’rgansa, teranroq tahlil qilishga o’rganadi.

O’qituvchi she’r san’atlarini o’rgatsa, o’quvchida qadriyatlarimizga nisbatan hurmat va muhabbat ortadi. U mumtoz adabiyot saviyasiga qoyil qoladi. Mana, bir misol: Shermuhammad Munisning quyidagi baytida o’n to’rtta badiiy vosita ishtirok etgan:

Ko’z qaro qilma g’ayr qonig’a,
Qonim ich qona-qona, ey, qaro ko’z.

Badiiy san’atlarni izohlab sanayman:

birinchisi: bayt «ko’z» so’zi bilan boshlanib, shu so’z takrori bilan yakunlangani uchun tasdir san’ati bo’ladi;

ikkinchisi: birinchi misra oxiridagi «qon» so’zi ikkinchi misrani boshlab takrorlanmoqda — tasbe san’ati;

uchinchisi: birinchi misradagi «ko’z qaro» so’zlari o’rin almashib ikkinchi misrada takrorlanmoqda: tardi aks san’ati;

to’rtinchisi: «ko’z qaro qilmoq» iborasi qo’llanganki, buning ma’nosi birovning joniga qasd qilishdir. Baytda ibora qo’llanilsa, ta’bir san’ati bo’ladi;

beshinchisi: bir so’z yonma-yon chiziqcha orqali takrorlansa, muqarrar san’ati bo’ladi;

oltinchisi: «qonim ich qona-qona» so’zlarida mubolag’a san’ati bor;

yettinchisi: baytda «q» tovushi takrori ko’p bo’lgani uchun tavzi’ san’ati qatnashgan, deymiz;

sakkizinchisi: poetikada biror jism yoki kishining bir qismi aytilib butunlik nazarda tutilsa, sinekdoxa san’ati bo’ladi: «qora ko’z»;

to’qqizinchi: «Ey, qora ko’z» undalmasi birovga nisbatan xitob, murojaat qilgani uchun nido san’atidir;

o’ninchi: «qora ko’z» birikmasida sifatlash bor;

o’n birinchi: baytdagi biror so’z yoki so’z birikmasi boshqa so’zlarga nisbatan qattiqroq tovushda aytilsa, iltifot san’ati bo’ladi: «ey, qora ko’z!»;

o’n ikkinchi: «qon» va «qona» so’zlari nisbatida tajnisi zoyid bor;

o’n uchinchi: bayt mazmunida birovga biror narsa buyurilsa, amr san’ati bo’ladiki, mazmundan sezilib turibdi;

o’n to’rtinchi: baytda birovni biror xatti-harakatdan ti-yish, qaytarish yoki man etish mazmuni bo’lsa, nahy san’ati bo’ladi…

Bunday san’atpardozlikni kim, qaysi shoirdan ko’rsatib bera oladi? Buni o’quvchi tinglasa, idrok etsa, Munis mahoratiga qoyil qolmaydimi?

O’tgan yili «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining Alisher Navoiyga bag’ishlangan sonida shoirning «Qora ko’zum» g’azali matlaidan — bir baytdan o’nta badiiy san’at ko’rsatgan edim… Sakkizinchi sinf o’qituvchisi shuni o’quvchilarga tushuntirolsa qanday yaxshi bo’lardi…

— Sizni nimalar xafa qiladi?

—Ko’p shoir va olimlarimizning mumtoz adabiyotimizdan kam bahramandligi va xalqimizning o’zbek mumtoz adabiyotidek buyuk xazinadan bebahraligi ranjitadi.

Ayrim shoirlarimiz shakl va mazmun izlab jahon she’riyatini g’alvirdan o’tkazadilaru, o’z yombilariga — mumtoz adabiyotimizga qayrilib qaramaydilar? Ular nazarida, mumtoz adabiyot arxeologlarga kerak bo’ladigan, el uchun qimmati bo’lmagan osori atiqa. Olamdagi biror millat o’zbek xalqi kabi mumtoz adabiyotdan bebahra yashamaydi. Hatto ziyolilarimiz: olimlar va filolog o’qituvchilarning mumtoz adabiyot o’qiydiganlari ham bir foizga yetmaydi, deb o’kinaman. Bu hol, mening qisqa o’yimcha, qadriyatlarga yuz burayotgan bir davrdagi katta madaniy nuqsonimizdir.

Barcha sinflarda o’zbek mumtoz adabiyotini o’rgatishga yo’naltirilgan adabiyot darsi bo’lmog’i kerak. Eski o’zbek tilini o’quvchi o’rgansa: tilimiz boyligi Navoiy tilidan ham boyroq bir adabiy tilga aylanadiki, millat qoni va joni uning tili, adabiyotidadir.

Ayrim olimlarimizdan ko’nglim to’lmagani: mumtoz adabiyotimiz mutaxassislari fors adabiyotini mukammal bilmaydilar. Bu juda xijolatli hol. Negaki, ayrim janrlar va dostonlar syujeti o’sha adabiyot ta’sirida ekan, biz asl ildizlardan biriga boqmasak bo’ladimi?

— «Ma’rifat» o’quvchilariga tilagingiz?

— Umr bo’yi ma’naviy kamolot hosil qilishdan tolmangiz. Bu esa, juda oson: maza qilib badiiy asar o’qing va yoqqanlarini yodlang.

Manba: «Ma’rifat», 2003 yil, 25 iyun`

TIL — RUHIMIZ TARJIMONI
Suhbatdosh: Alisher Nazar

– Har bir millatning mavjudligini, yashayotganini namoyon etadigan omillar bo’ladi. Til ana shunday mavjudlik hodisasidir. Til shunchaki so’zlashish vositasi emas. Til millat ma’naviyati va madaniyatining toshoynasidir. Modomiki, millatning o’z tili bor ekan, demak, uning dunyoga aytar so’zi ham bordir.

Shu tiriklik dunyosining bir qismi o’laroq asrlar osha jahonga o’z so’zimizni aytib keldik. U uzoq asrlar naridan goh O’rxun-Enasoy bitiklari, goh “Devonu lug’atit turk”, goh “Qutadg’u bilig” bo’lib jaranglab turibdi. Chunki bu tilni yo’l-yo’lakay ne-ne ulug’ zotlar tengsiz zakosi va fidoyiligi bilan asrab kel­dilar, sayqalladilar. Zero, Vatanning chegaralari qay darajada himoyaga muhtoj bo’lsa, uning ma’naviy boyliklari ham shu qadar hi­moyaga muhtojdir. Shu ma’noda, milliy tilimiz qarshisida har doim mas’uliyatli bo’­lish majburiyatidamiz.

Milliy tilimiz jozibasi, imkoniyatla­ri va muammolari haqida gapirish uchun 21-oktyabr­ni kutish shart emas. Modomiki, u bizning tiynatimiz ko’zgusi, ruhimiz tarjimoni, tarbiyamiz hosilasi ekan, unda unga hayot-mamot masalasi sifatida qarashga o’rganishimiz lozim. Ulug’larimiz bu haqiqatni hech qachon unutmaganlar.

Vahob aka, ushbu so’nggi gapimizga tarixdan bir-ikki misollar keltirsangiz…

– Har bir millatning ulug’ vakillari o’z tili va adabiyotini shu xalq yo millatning, avvalo g’ururi, shu bilan birga muomala vositasi deb hisoblaydilar va ularning taraqqiyoti uchun kurashadilar. Shunday millat fidoyilaridan biri XI asrda yashab o’tgan Xoja Ahmad Yassaviy bo’lib, u turkiy til mavqeini baland ko’targan edi. U xuddi Alisher Navoiy kabi turkiy oiladan chiqqan olimlarning o’z ona tilini mensimaganligini yoqlamadi. Alisher Navoiy “Turkiston mulkining shayxul-mashoyixi” deb ta’riflagan bu zot hatto Qur’oni karim va hadisi shariflarning ham ona tili – turkiyda yangrashini istagan edi:

Xushlamaydur olimlar bizni aytgan turkini,
Oriflardan eshitsang, ochar ko’ngil mulkini.
Oyat, hadis ma’nosi turkiy bo’lsa muvofiq,
Ma’nisiga yetganlar yerga qo’yar bo’rkini.

Bilasizmi, davr tili va adabiyoti taraqqiyoti davlat tepasiga qaysi xalq vakili kelishi bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Misol uchun, O’rta Osiyoda hukm­ronlik qilgan Qoraxoniylar davrida Ahmad Yassaviyning turkiy tildagi ijodi gullab-yashnagani ma’lum. Shuningdek, sohibqiron Amir Temur va temuriyzodalar hukmronlik qilgan yillarda adabiyot, shu jumladan, til masalasi kun tartibiga chiqdi. Alisher Navoiy ko’ngil tug’yoni mahsuli bo’l­gan “Muhokamat ul-lug’atayn”da maxsus qayd etadi: “Hukmronlik tizgini arab va fors sultonlaridan turk xonlariga o’tganidan so’ng, Halokuxon zamonidan sulton sohibqiron Amir Temur Ko’ragon zamoniga qadar turkiy tilda ijod qilgan maqtovga arzigulik shoirlar paydo bo’lmadi. Ammo Sohibqiron Amir Temurning izdosh farzandi Shohrux Sulton zamonining oxirigacha turk tilida ijod qilgan shoirlar zuhur etdilar. Hazratning avlod va nabiralaridan ham xushtab’ sultonlar yetishib chiqishdi. Shoirlardan Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Amiriy va Gadoiylar yashab ijod etdilar. Biroq ularning safida nomdor forsiy shoirlarga badiiy mahorat va qudratda yuzma-yuz bo’la oladigan kishi paydo bo’lmadi. Birgina mavlono Lutfiyni aytishimiz mumkinki, iste’dod egalari qoshida o’qishga arziydigan bir necha matla’lari – boshbaytlari bor. Shu jumladan, biri budirki:

Bayt:
Ulki husn etti bahona elni shaydo qilgali,
Ko’zgudek qildi seni o’zini paydo qilgali”.

Hazrat Navoiyning bu gaplarini mushohada qila­digan bo’lsak, uning nazarida XIV-XV asrlar­gacha yirik forsigo’ylarga teng kela oladigan tur­kigo’y ijodkorlar bo’lmagan yoki buyuk ijod namunalari saqlanib qolmagan.

Ha, Alisher Navoiy o’z ona tili va adabiyoti­­ning hayotiyligini mustahkamlash va uning rivoji uchun qayg’urib, astoydil muntazam kurashgan buyuk til­­shunos olim ham edi. O’z xalqi adabiyotini ravnaq top­tirish va til boyligini rivojlanti­rish har doim Ali­sher Navoiy faoliyatining diqqat-markazida tur­gan dolzarb muammolaridan biri bo’lib kelgan. Shu bois o’z xalqi oldida turgan bu muammoni hal qi­lish maqsadida «Muhokamat ul-lug’atayn» asarini o’z davrining ijtimoiy-siyosiy va madaniy talab­la­ridan kelib chiqib yozishga qaror qilgan.

– Domla, uzr, gapingizni bo’laman. “XIV-XV asrlargacha yirik forsiygo’ylarga teng kela oladigan turkiygo’y ijodkorlar bo’lmagan yoki buyuk ijod namunalari saqlanib qolmagan” degan so’zlarni eshitish kishiga juda alam qi­lar­kan. Chunki Hazratning o’zlari “Majolis un-nafois” tazkirasida o’nlab turkiygo’y shoirlarning nomini keltiradilar. Ta’bi nozik temuriy shahzodalarni qo’ying, o’z davrining fozillari sanalmish Mavlono Lutfiy, Gadoiy, Atoiy, Yaqiniy, Haydar Xorazmiy, Mavlono Sakkokiy, Muhammad Ali G’aribiy, Muhammad Solih, Mavlono Latifiy, Mavlono Hoji Abul Hasan singari o’ttizdan ortiq shoir va adib­larning nomi zikr qilingan. Nima, ular turkiy tilni bilmaganmi? Yoki turkiyda yozgan shoirlarga qandaydir moneliklar bo’lganmi?

– Navoiy bayonotidagi og’riqli nuqta shundaki, zamonning navqiron shoirlari, o’zlari o’zbek oilasidan bo’lsalar-da, zamon an’anasi va o’zlarini elga tanitishday shuhratparastlik tufayli, asosan, forsiy tilda ijod qilganlar. Albatta, fors adabiyoti hukmronligi an’anasi ta’siridan yosh Navoiyning o’zi ham chetda qolmagan. Dahoning “Mu­ho­kamat ul-lug’atayn”dagi o’z e’tiroficha ilk she’­riy mashqlari forsiy tilda bo’lgan. Faqat kamolot bosqichiga yuksalgani sari o’z asarida qayd et­gan qoidaga amal qilgan: o’zbek oilasi farzandi bo’lgani uchun ona tilida ko’proq, forsiy tilda oz­roq asarlar yaratgan.

Siz hozir tazkirada sanoqqa kirgan shoirlarni sanab o’tdingiz. Bilasizmi, ularning ozginasi sohibdevon bo’lganlar. Shuning uchun ham Alisher Navoiydek turkiy til va adabiyot bayroqdori nazarida turkiygo’ylar juda oz bo’lib ko’ringan.

Bu xususda shoir o’z armon va istaklarini shunday izhor etadi: “Endiki, turkiy tilning cheksiz imkoniyatlari shunchalik dalillar bilan isbot qi­lindi, kerak edikim, bu xalq orasidan chiqqan is­te’­dod ahli salohiyat va qobiliyatlarini o’z tillari turganda o’zga til bilan zohir qilmasalar va ishga solmasalar edi. Agar ikkala tilda ijod etish qobiliyatlari bo’lsa, o’z tillarida ko’proq yozsalar edi va ikkinchi tilda ozroq aytsalar edi. Agar mu­bolag’a qilgudek bo’lsalar, ikkala tilda baravar yozsalar edi”… (“Muhokamat ul-lug’atayn”).

Haqiqatdan ham Sulton Husayn Mirzo zamoniga kelib manzara bir muncha o’zgardi. Xuroson adabiyot va san’at jannatiga aylandi. Husayn Boyqaro Xurosonning shoir, adib va olimlar mamlakatiga aylangani bilan faxrlanadi. U o’z zamonidagi adabiyotning umumiy ahvoli, hatto shoirlarning sa­no­g’igacha sinchkovlik bilan qiziqib maxsus “Risola” ham yozgan edi. Sulton Husayn – Husayniy o’z risolasida Xuroson mamlakatida mingga yaqin kishilar qalam tebratayotganlarini g’urur bilan qayd etadi va bu hodisani o’z zamonining baxt-saodati deb atay­di. Shu barobarinda, “Risola”da mavzuimizga aloqador yana bir gap bor. Ya’ni Sulton Husayn Mirzo risolasida buyuk turkiygo’ylar yo’qligidan o’kinadi: «…Lekin ma’nolarning bokira tanasiga (ishlatilmagan nozik ma’nolarga) hech kishi turkona libos kiydirmagandi (turkiy tilda yozmagandi) va o’sha nozaninlarni bu zebo kiyim bilan jamolini namoyon qilishgacha olib kelmagandi va bu mushk hidli ra’nolar yalang’ochlikda panada qolganlar va bu hurdek zebolar kiyimsizlikdan yuzlarini namo­yish qila olmaganlar».

Bu shohona afsuslar birdan Alisher Navoiy zikrini boshlash bilan faxru iftixorga o’z o’rnini bo’shatib beradi: «… Mir Alisher «aslahallohu shonahu»kim, «Navoiy» taxallusi bilan (el orasida) mashhur bo’lgan va she’rlarida bu taxallusni qo’llaydi. U turk tilining o’lgan jasadiga Masih nafasi bilan jon kirgizdi, bu ruhni topganlar turkiy so’z o’rish-arqog’idan to’qilgan kiyim va yengil ko’ylak kiydilar. So’z gulistonida shoirlik nav­bahoridan jonga rohat bag’ishlovchi yog’inlar bilan rang-barang gullar ochdi va she’riyat daryosiga fikr­lar bulutidan parvarishlovchi tomchilar bilan turli durlar sochdi».

Xo’p, savolingizning yana bir muhim javobi: Alisher Navoiy davrida o’zbek shoirlarining ko’p­roq boshqa tilda ijod qilishlariga asosiy sabab shu bo’lganki, ular o’zbek tilining ifoda imkoniyatlaridan bexabarliklari tufayli boy adabiy an’a­nalari davom etib kelayotgan va nisbatan oson bo’lgan fors tilida ijod qilishgan. Bu hol fors­larning o’zbek tili ijod uchun noqis til degan fikrga kelishlariga sabab bo’lgan. Aslida esa bunga asosiy sabab o’zbek tili qonuniyatlarining to’la ishlab chiqilmaganligi, o’zbek tilining fors tiliga xos bo’lmagan, lekin ijod uchun muhim bo’lgan o’ziga xos xususiyatlari ochib berilgan nazariy asoslari yaratilmaganligidadir.

– Tushundim. Demak, Navoiyning “Muho­ka­mat ul-lug’atayn” asari hayotiy zarurat tufayli dunyoga kelgan. Xususan, uning yaratilishiga ma’lum ma’noda zamon podshohi Sulton Husayn mirzoning, asosan, Alisher Navoiyga bag’ishlangan “Risola”si ham ma’lum ma’noda turtki bergan ko’rinadi.

Domla, endi o’z-o’zidan savol tug’iladi: “Mu­­hokamat ul-lug’atayn” asari o’z davri ijod­­korlari uchun muhim qo’llanma sifatida o’z­bek tilining o’ziga xos xususiyatlarini qay da­ra­jada ochib bergan? O’zbek tili va adabiyoti­ning susaygan badiiy mavqeini ko’tarishda ona tilimizning qaysi jihatlariga ahamiyat ber­gan?

– Alisher Navoiy bu asarida asosan o’zbek tilining fors tiliga xos bo’lmagan, lekin ijodkor uchun muhim bo’lgan xususiyatlarni ochib bergan. Shulardan biri o’zbek tilida fors tiliga nisbatan umumiy tushunchalarni anglatuvchi so’zlardan tashqari, juz’iy tushunchalarni bildiruvchi so’z­larning ko’pligi va ularning ayrimlari fors tiliga ham o’tgan, ikkinchisi shakldosh so’zlarning ko’p­ligi, bunday so’zlar tajnis va iyhom san’atlari uchun zarur, uchinchisi o’zbek tilida fors tilida bo’lmagan, lekin nutq uchun zarur bo’lgan grammatik shakl va unsurlarning mavjudligi, misol uchun o’zbek tilida kelishik kategoriyasi bor, fors tilida esa yo’q. To’rtinchisi, o’zbek tilining fonetik xususiyati qofiya uchun fors tilinikiga nisbatan qulayroqligidir. Asarda shoir o’zbek tilining ijod uchun muhim bo’lgan qirralari haqida mukammal bayon qiladi.

Bu asarning yozilishida rasmiy ravishda amalga oshirilgan qator siyosiy islohotlar ham ma’lum ahamiyat kasb etgan. Ya’ni, Alisher Navoiy suyangan tog’ – Husayn Boyqaroday ma’rifatparvar hukmdor bo’lsa-da, turkiy til va adabiyot taraqqiyoti uchun kurashish va yana kurashish lozim edi. Navoiy amalda o’z ona tilining mislsiz boyligi va adabiyotining qudratli ekanligini o’z badiiy va ilmiy ijodi bilan do’ndirib qo’ygan bo’lsa-da, “Oldingdan oq­qan suvning qadri yo’q» deganlaridek, nafaqat for­siygo’ylar, ba’zi turkiygo’ylar ham Alisher Navoiy dahosini u tirikligida aniq tasavvur eta olganlar, deb bo’lmaydi. Shuning uchun Navoiy o’z tilida so’zlashuvchi qalam ahliga, ziyolilarga “Muhokamat ul-lug’atayn” nomli bayonnoma bilan yuzlandi. Ular­ga o’zbek tilining mislsiz boyligi, badiiy so’z yaratish uchun qulay imkoniyatlari cheksizligini jon­bozlik bilan kashf qilib berishni o’z oldiga ulug’ maqsad qilib qo’ydi va bu buyuk himmati uning uzil-kesil muvaf­faqiyatini ta’minladi.

O’zbek tili olami nechog’lik hayratlarga arzir­li ekanligini Alisher Navoiy ijodkorga shunday manzur etadi: “Shuur yoshiga qadam qo’yilganda Haq subhona va taolo ta’bimga g’aroyibotlar sari mayl­ni zotiy, diqqat va zahmatkashlikka jasorat­ni tug’ma qilgani uchun mushohada va mulohaza meni turkiy tilga yo’lladi: shunday zeb-ziynatli bir olam ko’z oldimda namoyon bo’ldiki, o’n sakkiz ming olamdan ortiq va tab’imga shunday fazlu yuksak­lik osmon tabaqasi ochildiki, to’qqiz falakdan ortiq hamda bir xazina uchradiki, durlari yulduz gavharlaridan ham yorug’roq, bir gulshan yo’liqdi: gullari osmon sayyoralaridan porloqroq, maskani atrof-tevaragi el oyog’i yetmakdan forig’ va g’aroyib narsalari begona qo’llar daxlidan omonda. Ammo xazinasining iloni qonxo’r va gulshanining tikanlari son-sanoqsiz. Xayolga keldiki, bu ilonlar nishi nashtaridan qo’rqib iste’dodli oqillar bu xazinadan bahra topmay o’tiptilar va ko’nglimdan shunday kechadiki, go’yo bu tikanlar ninalari zararidan nazm ahli guldastachilari bazm tuzishga yetarli gul teraolmay chetlab ketib qolibdilar”.

Savolingizning ikkinchi qismiga kelsak, “Mu­hokamat ul-lug’atayn” asarini chuqur tadqiq qilgan akademik Alibek Rustamovning qayd qilishicha, Alisher Navoiyning o’zbek xalqiga til jihatidan ko’rsatgan bebaho xizmatlaridan biri shu bo’lganki, u o’zbek tilini o’ziga qadar o’zbek adabiy tilida ishlatilmagan turkiy lahjalardagi so’zlardan unumli foydalanib, ularning adabiy tilda saqlanib qolishiga erishgan va bu bilan adabiy tilni yangi so’zlar bilan yanada boyitgan. Ikkinchi xizmati shuki, u mavjud so’zlar va qo’shimchalar asosida o’zicha yangi so’zlar yaratgan va badiiy talablarga javob beradigan lug’aviy birliklarni hosil qilishning nozik va ajoyib usullarini kashf qil­gan. Uchinchisi turkiy lahjalar va fol`klordan unumli istifoda qilib adabiy tilda o’zigacha ishlatilgan so’zlarni yangi ma’nolar bilan boyitgan.

Alisher Navoiyning to’rtinchi buyuk xizmati shundan iborat bo’lganki, u til lug’at fondi va sheva so’zlari hi­sobiga adabiy tilning so’z shakllari, sintaktik gap tuzilishlarini ko’paytirib ularning ma’no va qo’llanilish doiralarini kengaytirdi. Ma­na shu xizmatlari tufayli o’zbek adabiy tilining istifoda imkoniyatlari kengaygan, estetik qimmati yuksak darajaga yetgan, qolaversa, ilmiy-badiiy qudrati ham oshgan.

– Alisher Navoiy Sohibqiron Amir Temur saltanatining tiklanishi bilan o’zbek tiliga davlat va adabiyot tili sifatida keng imkoniyatlar eshigi ochilgani, ammo tuzukkina turkiy shoirlar bo’lmagani, faqat Shohrux Mirzo zamoniga kelib Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy, Muqimiy, Amiriy, Yaqiniy va Gadoyidek bir guruh yaxshi turkiygo’y shoirlar yetishib chiqqanini qayd etadi.

Amir Temurning o’z farmonlarini ona tilida yozdirgani Muhammad Haydar mirzoning “Tarixi Rashidiy” nomli fors tilida Kashmirda yozgan (1541–1546) tarixiy asarida aniq ko’rsatilgan. Davlat hujjatlarini uyg’ur baxshilari yozishgani inobatga olinsa, bu asardagi ushbu buyruq parchasiyoq Sohibqiron farmonining ona tilida yozilganiga shak-shubha qoldirmaydi. Chunki forsiy tilda bitilgan kitobga, agar Amir Temur farmoni-hujjati hurmati bo’lmaganda Sohibqiron buyrug’i tug’rosida «Suyurg’atmish yorlig’idin Temur Ko’ragon so’zum” singari o’zbek tilidagi so’zlar kiritilmas edi. Ammo Husayn Boyqaro davrida til masalasi davlat siyosati darajasiga yetgan ekan-da.

– Xuddi shunday. Sulton Husayn mirzo Shohrux Mirzo davlatidagi o’zbek tili va adabiyoti ta­raqqiyotini endi o’z davrida yanada yangi, yuksak bosqichga ko’tarishga harakat qildi. Alisher Navoiy sa’y-harakati, o’z ona tili bo’lgan o’zbek tiliga hurmat va e’tiqodi tufayli o’zi ham turkiy tilda ijod etib, sohibdevon shoir sifatida nom qozondi va o’zbek tili va adabiyotiga davlat ahamiyatiga molik ish sifatida qarab, maxsus buyruqlar chiqarib, o’zbek oilasidan chiqqan iste’dodlarni ona tilida ijod qilishga chorladi.

U yoki bu tilning so’z boyligi, til qonu­niyat­larining mukammalligi va qudratli adabiyot yaratish imkoni muayyan til boyligi, so’zlarning yaqin ma’noli yoki ma’nodosh so’zlarga boyligi hamda bir so’zning bir necha ma’noda kelishi bilan ham izohlanadi. Navoiy “yig’lamoq” tushunchasi forsiyda “giristan” bo’lsa, o’zbek tilida uning yaqin ma’nodoshlaridan yig’lamsinmoq, ing­ramoq, singramoq, siqtamoq, o’kurmak, inchkir­mak singari shakllari borligi va ularning har biri yangi-yangi ma’no va ta’sirchanlik ifodasi bilan tafovutli ekanligini uqtiradiki, bu hisobda forsiy va turkiy tildagi so’z nisbati yettiga bir bo’lgan.

“Muhokamat ul-lug’atayn” muallifi nazariyotchi va amaliyotchi tilshunos sifatida o’zbek tili lug’at boyligi, fonetik va morfologik hodisalar tufayli tushuncha ifoda va ma’no imkoniyatlari chek-chegarasizligini birma-bir dalillar ekan, tur­­kiy tilining mislsiz boy va ta’sirchan, badiiy qud­rati ortiq ekanligini o’z ijodi tahlilida namoyish etib ulgurgan. Navoiy ijodining birinchi buyuk tadqiqotchisi Sulton
Husayn mirzo bo’lib, unga “Risola” bag’ishlagan bo’lsa, ijodining umumlashma bahosini Navoiyning o’zi ushbu asarida ikkinchi bo’lib bergandir. Savol tug’iladi: nega Navoiyning o’zi “Muhokamat ul-lug’atayn”da o’z ijodining o’zbek adabiyotidagi o’rnini bunchalik jonkuyarlik bilan tahliliy aniqlashtirishga urindi?

Xuddi Abulg’ozi Bahodirxon “Shajarai turk” asarida ota-bobolari va o’z tarixini o’zi yozganidek, Navoiy ham uning ijodiga Sulton Husayn mirzo “Risola”sidan keyin maxsus tadqiqiy yondashuvchi asar o’zbek tilida yozilmasligini xuddi bilgandek, bu ishni qildi. To’g’ri, Alisher Navoiy hayoti, faoliyati, shaxsi, siymosi, ijodiga doir tavsifiy-tahliliy talqinlar G’iyosiddin Muhammad Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida maxsus, Abdurahmon Jomiyning o’ndan ortiq asarlarida, Zayniddin Mahmud Vosifiyning “Badoe’ ul-vaqoe’” esdaliklarida, Muhammad Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Vaqoe’” (“Boburnoma”) singari memuar va talay tarixiy asarlar, dostonlarida ham mavjud. Biroq “Boburnoma”dan boshqalari, hammasi forsiy tildagi asarlar ekanligini inobatga olsak, Navoiyning o’z ijodiga tahliliy-nazariy daxli juda to’g’ri bo’lgan. Negaki daho Navoiy ijodining shu darajadagi tahliliy ma’rifati, kim biladi, XV asr ziyolilari, xususan o’zbek adib va shoirlari uchun ma’lummidi yo yo’qmi…

Bundan-da muhimi: o’zbek tilining jahon­shu­mul asarlar yaratishga qodir buyuk so’z xazinasi ekanligini Navoiydan boshqa qaysi so’z san’atkori ijodida isbotlash imkoni bor edi?

Shunga ko’ra Navoiy o’z ijodi ona tili va adabiyotining oliy namunasi ekanligini yaxshi bilardi. Shuning uchun ham asar muallifi o’z oliy maqsadi – o’zbek adib va shoirlarini ona tilida yozishga rag’batlantirish va chorlash uchun o’z-o’zini, o’z ijodini tahliliy kashf etishga burchli ham edi.

– Rahmat, domla. Biz til haqidagi mulo­qotimizga asosan Hazrat Navoiyning “Mu­ho­kamat ul-lug’atayn” asarini asos qilib oli­shimizdan maqsad shu ediki, Hazrat ona tilimizning barcha yutuqlarini nazariy ji­hatdan muxtasar tahlilu talqin etib, nohaq hasadgo’ylar da’volarini chilparchin qi­lib, bu masalaga uzil-kesil nuqta qo’ydi. Bu ulkan muammoni u quruq da’vo bilan emas, balki chuqur asosli dalillar, yorug’ fikrlar, teran ilmiy mulohazalar bilan hal qilib berdi. Buyuk da­honing bu jonbozligi asrlar osha bizga ib­rat bo’lib kelmoqda.

“Yoshlik” jurnali, 2014 yil, 10-son