Дунёни билишда бадиий таржиманинг аҳамияти беқиёс. Бугунги адабий жараёнда таржима соҳасининг жадал ривож топаётгани — жаҳон адабиёти дурдоналарининг она тилимизда ўгирилаётгани ҳар жиҳатдан қувонарли ҳол. Айни шу соҳада самарали фаолият юритаётган икки ижодкор — Хуррам Раҳимов билан Мирзаали Акбаровнинг суҳбати таржима масалалари, хусусан, машҳур олмон адиби, Нобел мукофоти совриндори Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) ижоди ва унинг “Чўл бўриси” романи таржимаси ҳақида.

ДУНЁНИ БИЛГАН ЎЗЛИГИНИ АНГЛАЙДИ
Таржима ҳақида икки мутаржим —
Хуррам Раҳимов ва Мирзаали Акбаров суҳбати

Дунёни билишда бадиий таржиманинг аҳамияти беқиёс. Бугунги адабий жараёнда таржима соҳасининг жадал ривож топаётгани — жаҳон адабиёти дурдоналарининг она тилимизда ўгирилаётгани ҳар жиҳатдан қувонарли ҳол. Айни шу соҳада самарали фаолият юритаётган икки мутаржим: Хуррам Раҳимов билан Мирзаали Акбаровнинг суҳбати таржима масалалари, хусусан, машҳур олмон адиби, Нобел мукофоти совриндори Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) ижоди ва унинг “Чўл бўриси” романи таржимаси ҳақида

  Хуррам РАҲИМОВ: — Тил билган дил билади, двйишади. Бироқ мумтоз асарларга хос фалсафий маэмун-моҳиятни чуқур англаш учун тил билишнинг ўзи камлик қилар экан. Талабалик пайтларимизда олмон адабиётига мансуб кўпгина асарлар бамисоли “тошёнғок»двк туюлар, уларга кўпам “тишимиз ўтавермасди». Масалан, Ҳерманн Ҳессенинг “Чўл бўриси», “Маржонлар ўйини’, “Демиан“, “Ғилдираклар остида” романлари шундай асарлар сирасидан. Таржимон сифатида Сиз айнан “Чўл бўриси“ни танлагансиэ…

Мирзаали АКБАРОВ: — “Жаҳон адабиёти” журналида иш бошлаган кезларим устоз Озод Шарафиддинов таржима қилинадиган асарлар рўйхатини кўлимга тутқазиб, “Танлаб ол», деди. Мен «Чўл бўриси* романини танладим. Чунки теран психологик асар сифатида бу роман муаллифга оламшумул шуҳрат келтирган, қолаверса, асар кдхрамоннининг ўз-ўзини таҳлил қилиши, маънавий-руҳий зиддиятларни енгиш йўлидаги саъй-ҳаракатлари қитобхонни ҳайратга солади. Ёзувчи Томас Манн бу романга шундай баҳо берган: “Чўл бўриси” адабий тажриба бобидаги экспериментал дадиллиқда “Улисс” ва “Ғаих Моnnауеигs»* сингари асарлардан қолишмайдиган китоб эканлигини айтиб ўтиришга ҳожат бормикан? “Чўл бўриси” менга анчадан буён илк бор ҳақиқий китоб мутолааси нималигини қайта ўргатган асардир”.

■ Х.РАҲИМОВ: —Дарҳақиқат, бу асардаги воқеалар адибнинг ўз бошидан кечирган руҳий инқироз билан боғлиқ. Германиядаги ўтган аср бошларидаги сиёсий вазият, ижодий муҳитнинг ёмонлиги, пулнинг қадрсизланиши ва бошқа иқтисодий қийинчиликлар кўплар қатори ёзувчини ҳам тушкун ҳолатга, боши берк қўчага олиб кириб кўйган эди.

■ М.АКБАРОВ: — Тўғри айтдингиз. У ўша пайтда ўзини чиндан ҳам ёлғиз, ҳорғин ва ҳолдан тойган «чўл бўриси” янглиғ ҳис этабошлайди. Роман нима учун “Чўл бўриси” деб номланган? Эътибор берган бўлсангиз, асарнинг асосий қисмини қаҳрамон Ҳарри Ҳаллернинг, яъни “чўл бўриси”нинг ёзишмалари ташкил қилади. Асарда воқеалар биринчи шахс номидан, яъни ёлғизланиб қолган эллик ёшлар атрофидаги инсон тилидан ҳикоя қилинади. Мазкур шахс тимсолида инсон ички дунёсининг, ботиний вужудининг бениҳоя серқирралиги ибратяи тарзда очиб берилади.

Романнинг Швейцарияда чоп этилиши муносабати билан <1941) адиб ёзган сўнгсўзида шундай сатрлар бор: “Мен, албатта, китобхонларга ушбу қиссамни қандай тушунишлари хусусида маслаҳат бера олмайман ва бермоқчи ҳам эмасман. Ҳар бир ўқувчи ундан ўзига керакли ва фойдали хулосани ўзи чиқариб олаверсин! Чўл бўриси ҳақидаги асар гарчи унда хастапик ва мушкул шароит тасвирланса-да, бироқ бу хасталик ўлимга олиб бормайди, бу таназзул эмас, балки аксинча: шифо, даво ва муолажадир”.

■ Х.РАҲИМОВ: — Адибнинг ижодига Шарқ фалсафаси кучли таъсир кўрсатган. Айни пайтда, адиб ўз она тилининг ҳам теран билимдони эди. Дарҳақиқат, «Чўл бўриси» романида Ғарб ва Шарқ ғоялари, фалсафаси, шу билан бирга инсоннинг ўз мураккаб «мен»ига бўлган кувноқ ва ваэмин муносабати, ўэ-ўзини англаш, топиш сари интилиш ёрқин ифодасини топган. Бу эса Ҳессенинг Шаркқа, Шарқ фалсафаси ва анъаналарига ихлоси ҳамда ҳурмати баландлигидан далолатдир. “Чўл бўриси” — теран мазмун ва чуқур фалсафий мушоҳадаларга бой психологик асар, тили ҳам шунга яраша мураккаб. Бироқ бу жиҳатлар асарнинг китобхон томонидан енгил ва равон ўқилишига асло тўсқинлик қилмайди.

■ М.АКБАРОВ: — “Мен бир асрлик олмон адабиёти билан батафсил танишиб чиқдим,—деб ёзади Ҳерманн Ҳессе ўэининг “Жаҳон адабиёти кутубхонаси* номли мақоласида. — Ҳатто мутахассислар ҳам менчалик чуқур танишмаган бўлса керак. Бир қисми аллақачон эскирган бу китоблардан мен учун бениҳоя қадрдон она тилим — олмон тилининг муаттар бўйи уфуриб турарди. Бу тил айни XVIII асрда ўзининг гуллаб-яшнайдиган даврига қадам кўйиш арафасида эди. Олмон тилини мен ана шу мажмуалардан, чанг босиб ётган романлару қаҳрамонлик достонларидан ўрганганман». Шу ўринда Ҳессенинг қуйидаги фикрини ҳам эслаш жоиздир: «Ўз тилини яхши билмаган, уни севиб ардоқламаган, парваришламаган ва ҳимоя қилмаган халқнинг шоири бўлиш уятдир”.

■ Х.РАҲИМОВ: — Ҳерманн Ҳессенинг ҳаёт йўлини бағрикенглик ва сабр-қаноат билан яшашнинг намунаси, дейиш мумкин. Адиб бутун умри мобайнида ўз ижодига суяниб яшади. У ўз асарларида дунёда тинчлик, хавфсизлик, ҳамкорлик, аҳиллик ва ҳамжиҳатликка эришиш учун барча халқлар, эл-элатлар курашиши лозимлигини таъкидлади. Бу эса ёзувчи ижодининг умрбоқийлигига яна бир далилдир. Ҳарвард университетининг собиқ профессори Тимоти Лири шундай деган эди: “Чўл бўриси”нинг якуний қисми — бебаҳо дарсликдир*.

Юртимиз мустақилликка эришгач, жаҳон адабиётининг кўплаб ажойиб намуналари она тилимиэга таржима қилиниб нашр этилди. “Жаҳон адабиёти* журнали саҳифаларида 2002 йили ’Чўл бўриси’нинг таржимаси босилди. Ва бу нашр адиб таваллудининг Т25 йиллик тўйига муносиб туҳфа бўлди. Асарнинг нлк бор бевосита олмон тилидан ағдарилгани маданий ҳаётимизда ўзига хос воқеа, дейиш мумкин. Зеро, таржима жараёни қизғин ва машаққатли жараён.

■ М.АКВАРОВ: — Мазкур асардан китобхон сифатида ғоят таъсирланганман ва турли ёшдаги ўкувчилар қатори камина ҳам унда ўзимни топганман. Дарвоқе, муаллифнинг ўзи ҳам романга сўнгсўзида шундай ёзган: “Китобхонлар каминанинг китобидан мутаассир бўлишган. Лекин қизиғи шундаки, улар асар мазмун-моҳиятини тўла-тўкис тушунишмаган. Бу ўқувчилар, менинг назаримда, чўл бўрисида ўзларини кўришган, ўзларини унга ўхшатиб, изтиробларига шерик бўлишиб, орзуларини баҳам кўришган…”.

Шубҳасиз, асар таржимаси жараёнида бирқатор қийинчиликларга дуч келдим. Шу ўринда улардан атиги битттаси, яъни айрим сўз ва иборалар таржимасидаги мураккаблик ҳақида гапирмоқчиман. Аслиятдаги “Giottosche Engelscharen aus einem klainen blauen Kirchengewolbe in Padua» жумласини таржима қилаётгаанимда «Giottosche Engelscharen» иборасидаги «Giottosche» сўзи мабодо матбаа хатоси эмасмикан, балки аслида «Gottische» бўлиши лозиммасми, деган шубҳага бордим. Бир ҳамкасб дўстимиз ҳам ушбу фикримни маъқуллади. Хуллас, дастлаб шундай ўгирдим: “Падуадаги кичкинагина мовий тусли черков гумбазидан тушган тангри фаришта-малоикалари…”. Яъни *Giottosche»ни “Gottische» бўлса керак, деган ўй билан худога менгзаб, «тангри» деб ўзбекчалаштирдим. Бироқ кейинги изланишлар натижасида 6у сўз бутунлай нотўғри ўгирилганига амин бўлдим. Зеро, «Giottosche” сўзи муаллиф томонидан итальян мусаавири Жотто ди Бондоне (1266-1337)га нисбатан ишлатилган экан. Сўнгги вариантда «Giottosche Engelscharen» иборасини ниҳоят “Жоттонинг фаришта-малоикалари”, деб таржима қилдим.

Умуман, таржимада тилни билишнинг ўзигина кифоя қилмайди. Таржима — бирор асарнинг бошқа бир тилдаги “сўзма-сўз» баёни эмас. Мутаржим аслият руҳини сақлай олиши, аввало, уни ўзи теран ҳис этиб, ўқувчига етказиши, унга «юқтира» олиши керак. Асар таржимаси жараёнида мутаржим даставвал ўзи тўлқинланмоғи лоэим. Агар у асардаги воқеалар гирдобига шўнғиб, қаҳрамон руҳига кирмаса бажарган иши китобхон қалбига, онгига етиб бориши даргумон. «Чўл бўриси” романини олмон тилидан ўзбекчага ўгириш жараёнида мен айнан мана шундай ҳолатларни ўз бошимдан кечирдим.

■ Х.РАҲИМОВ: — Инсон дунёни қанчалик билса, ўзлигини ҳам шунчалик англайди, деб ёзган эди улуғ олмон шоири Гёте. Бу фикрни киши дунё маданиятини, маънавияти ва адабиётини қанчалик чукур ўрганса, ўзлигини ҳам шу қадар теран англай олади, деб тушунсак, янглишмаймиз. Дарҳақиқат, бугун истиқлол туфайли жаҳонга юз тутган юртимиз жамолида, халқимиэ камолида буни ҳар биримиз кўриб, билиб, ҳис этиб турибмиз. Бу айни ҳақиқатдир.

DUNYONI BILGAN O’ZLIGINI ANGLAYDI
Tarjima haqida ikki mutarjim —
Xurram Rahimov va Mirzaali Akbarov suhbati

Dunyoni bilishda badiiy tarjimaning ahamiyati beqiyos. Bugungi adabiy jarayonda tarjima sohasining jadal rivoj topayotgani — jahon adabiyoti durdonalarining ona tilimizda o’girilayotgani har jihatdan quvonarli hol. Ayni shu sohada samarali faoliyat yuritayotgan ikki ijodkor — Xurram Rahimov bilan Mirzaali Akbarovning suhbati tarjima masalalari, xususan, mashhur olmon adibi, Nobel mukofoti sovrindori Hermann Hesse (1877-1962) ijodi va uning “Cho’l bo’risi” romani tarjimasi haqida.

■  Xurram RAHIMOV: — Til bilgan dil biladi, dvyishadi. Biroq mumtoz asarlarga xos falsafiy maemun-mohiyatni chuqur anglash uchun til bilishning o’zi kamlik qilar ekan. Talabalik paytlarimizda olmon adabiyotiga mansub ko’pgina asarlar bamisoli “toshyong’ok»dvk tuyular, ularga ko’pam “tishimiz o’tavermasdi». Masalan, Hermann Hessening “Cho’l bo’risi», “Marjonlar o’yini’, “Demian“, “G’ildiraklar ostida” romanlari shunday asarlar sirasidan. Tarjimon sifatida Siz aynan “Cho’l bo’risi“ni tanlagansie…

■  Mirzaali AKBAROV: — “Jahon adabiyoti” jurnalida ish boshlagan kezlarim ustoz Ozod Sharafiddinov tarjima qilinadigan asarlar ro’yxatini ko’limga tutqazib, “Tanlab ol», dedi. Men «Cho’l bo’risi* romanini tanladim. Chunki teran psixologik asar sifatida bu roman muallifga olamshumul shuhrat keltirgan, qolaversa, asar kdxramonnining o’z-o’zini tahlil qilishi, ma’naviy-ruhiy ziddiyatlarni yengish yo’lidagi sa’y-harakatlari qitobxonni hayratga soladi. Yozuvchi Tomas Mann bu romanga shunday baho bergan: “Cho’l bo’risi” adabiy tajriba bobidagi eksperimental dadilliqda “Uliss” va “G’aix Monnaueigs»* singari asarlardan qolishmaydigan kitob ekanligini aytib o’tirishga hojat bormikan? “Cho’l bo’risi” menga anchadan buyon ilk bor haqiqiy kitob mutolaasi nimaligini qayta o’rgatgan asardir”.

■ X.RAHIMOV: —Darhaqiqat, bu asardagi voqealar adibning o’z boshidan kechirgan ruhiy inqiroz bilan bog’liq. Germaniyadagi o’tgan asr boshlaridagi siyosiy vaziyat, ijodiy muhitning yomonligi, pulning qadrsizlanishi va boshqa iqtisodiy qiyinchiliklar ko’plar qatori yozuvchini ham tushkun holatga, boshi berk qo’chaga olib kirib ko’ygan edi.

■ M.AKBAROV: — To’g’ri aytdingiz. U o’sha paytda o’zini chindan ham yolg’iz, horg’in va holdan toygan «cho’l bo’risi” yanglig’ his etaboshlaydi. Roman nima uchun “Cho’l bo’risi” deb nomlangan? E’tibor bergan bo’lsangiz, asarning asosiy qismini qahramon Harri Hallerning, ya’ni “cho’l bo’risi”ning yozishmalari tashkil qiladi. Asarda voqealar birinchi shaxs nomidan, ya’ni yolg’izlanib qolgan ellik yoshlar atrofidagi inson tilidan hikoya qilinadi. Mazkur shaxs timsolida inson ichki dunyosining, botiniy vujudining benihoya serqirraligi ibratyai tarzda ochib beriladi.

Romanning Shveytsariyada chop etilishi munosabati bilan <1941) adib yozgan so’ngso’zida shunday satrlar bor: “Men, albatta, kitobxonlarga ushbu qissamni qanday tushunishlari xususida maslahat bera olmayman va bermoqchi ham emasman. Har bir o’quvchi undan o’ziga kerakli va foydali xulosani o’zi chiqarib olaversin! Cho’l bo’risi haqidagi asar garchi unda xastapik va mushkul sharoit tasvirlansa-da, biroq bu xastalik o’limga olib bormaydi, bu tanazzul emas, balki aksincha: shifo, davo va muolajadir”.

■ X.RAHIMOV: — Adibning ijodiga Sharq falsafasi kuchli ta’sir ko’rsatgan. Ayni paytda, adib o’z ona tilining ham teran bilimdoni edi. Darhaqiqat, «Cho’l bo’risi» romanida G’arb va Sharq g’oyalari, falsafasi, shu bilan birga insonning o’z murakkab «men»iga bo’lgan kuvnoq va vaemin munosabati, o’e-o’zini anglash, topish sari intilish yorqin ifodasini topgan. Bu esa Hessening Sharkqa, Sharq falsafasi va an’analariga ixlosi hamda hurmati balandligidan dalolatdir. “Cho’l bo’risi” — teran mazmun va chuqur falsafiy mushohadalarga boy psixologik asar, tili ham shunga yarasha murakkab. Biroq bu jihatlar asarning kitobxon tomonidan yengil va ravon o’qilishiga aslo to’sqinlik qilmaydi.

■ M.AKBAROV: — “Men bir asrlik olmon adabiyoti bilan batafsil tanishib chiqdim,—deb yozadi Hermann Hesse o’eining “Jahon adabiyoti kutubxonasi* nomli maqolasida. — Hatto mutaxassislar ham menchalik chuqur tanishmagan bo’lsa kerak. Bir qismi allaqachon eskirgan bu kitoblardan men uchun benihoya qadrdon ona tilim — olmon tilining muattar bo’yi ufurib turardi. Bu til ayni XVIII asrda o’zining gullab-yashnaydigan davriga qadam ko’yish arafasida edi. Olmon tilini men ana shu majmualardan, chang bosib yotgan romanlaru qahramonlik dostonlaridan o’rganganman». Shu o’rinda Hessening quyidagi fikrini ham eslash joizdir: «O’z tilini yaxshi bilmagan, uni sevib ardoqlamagan, parvarishlamagan va himoya qilmagan xalqning shoiri bo’lish uyatdir”.

■ X.RAHIMOV: — Hermann Hessening hayot yo’lini bag’rikenglik va sabr-qanoat bilan yashashning namunasi, deyish mumkin. Adib butun umri mobaynida o’z ijodiga suyanib yashadi. U o’z asarlarida dunyoda tinchlik, xavfsizlik, hamkorlik, ahillik va hamjihatlikka erishish uchun barcha xalqlar, el-elatlar kurashishi lozimligini ta’kidladi. Bu esa yozuvchi ijodining umrboqiyligiga yana bir dalildir. Harvard universitetining sobiq professori Timoti Liri shunday degan edi: “Cho’l bo’risi”ning yakuniy qismi — bebaho darslikdir*.

Yurtimiz mustaqillikka erishgach, jahon adabiyotining ko’plab ajoyib namunalari ona tilimiega tarjima qilinib nashr etildi. “Jahon adabiyoti* jurnali sahifalarida 2002 yili ’Cho’l bo’risi’ning tarjimasi bosildi. Va bu nashr adib tavalludining T25 yillik to’yiga munosib tuhfa bo’ldi. Asarning nlk bor bevosita olmon tilidan ag’darilgani madaniy hayotimizda o’ziga xos voqea, deyish mumkin. Zero, tarjima jarayoni qizg’in va mashaqqatli jarayon.

■ M.AKVAROV: — Mazkur asardan kitobxon sifatida g’oyat ta’sirlanganman va turli yoshdagi o’kuvchilar qatori kamina ham unda o’zimni topganman. Darvoqe, muallifning o’zi ham romanga so’ngso’zida shunday yozgan: “Kitobxonlar kaminaning kitobidan mutaassir bo’lishgan. Lekin qizig’i shundaki, ular asar mazmun-mohiyatini to’la-to’kis tushunishmagan. Bu o’quvchilar, mening nazarimda, cho’l bo’risida o’zlarini ko’rishgan, o’zlarini unga o’xshatib, iztiroblariga sherik bo’lishib, orzularini baham ko’rishgan…”.

Shubhasiz, asar tarjimasi jarayonida birqator qiyinchiliklarga duch keldim. Shu o’rinda ulardan atigi bitttasi, ya’ni ayrim so’z va iboralar tarjimasidagi murakkablik haqida gapirmoqchiman. Asliyatdagi “Giottosche Engelscharen aus einem klainen blauen Kirchengewolbe in Padua» jumlasini tarjima qilayotgaanimda «Giottosche Engelscharen» iborasidagi «Giottosche» so’zi mabodo matbaa xatosi emasmikan, balki aslida «Gottische» bo’lishi lozimmasmi, degan shubhaga bordim. Bir hamkasb do’stimiz ham ushbu fikrimni ma’qulladi. Xullas, dastlab shunday o’girdim: “Paduadagi kichkinagina moviy tusli cherkov gumbazidan tushgan tangri farishta-maloikalari…”. Ya’ni *Giottosche»ni “Gottische» bo’lsa kerak, degan o’y bilan xudoga mengzab, «tangri» deb o’zbekchalashtirdim. Biroq keyingi izlanishlar natijasida 6u so’z butunlay noto’g’ri o’girilganiga amin bo’ldim. Zero, «Giottosche” so’zi muallif tomonidan ital`yan musaaviri Jotto di Bondone (1266-1337)ga nisbatan ishlatilgan ekan. So’nggi variantda «Giottosche Engelscharen» iborasini nihoyat “Jottoning farishta-maloikalari”, deb tarjima qildim.

Umuman, tarjimada tilni bilishning o’zigina kifoya qilmaydi. Tarjima — biror asarning boshqa bir tildagi “so’zma-so’z» bayoni emas. Mutarjim asliyat ruhini saqlay olishi, avvalo, uni o’zi teran his etib, o’quvchiga yetkazishi, unga «yuqtira» olishi kerak. Asar tarjimasi jarayonida mutarjim dastavval o’zi to’lqinlanmog’i loeim. Agar u asardagi voqealar girdobiga sho’ng’ib, qahramon ruhiga kirmasa bajargan ishi kitobxon qalbiga, ongiga yetib borishi dargumon. «Cho’l bo’risi” romanini olmon tilidan o’zbekchaga o’girish jarayonida men aynan mana shunday holatlarni o’z boshimdan kechirdim.

■ X.RAHIMOV: — Inson dunyoni qanchalik bilsa, o’zligini ham shunchalik anglaydi, deb yozgan edi ulug’ olmon shoiri Gyote. Bu fikrni kishi dunyo madaniyatini, ma’naviyati va adabiyotini qanchalik chukur o’rgansa, o’zligini ham shu qadar teran anglay oladi, deb tushunsak, yanglishmaymiz. Darhaqiqat, bugun istiqlol tufayli jahonga yuz tutgan yurtimiz jamolida, xalqimie kamolida buni har birimiz ko’rib, bilib, his etib turibmiz. Bu ayni haqiqatdir.