Шавкат Раҳмон шеърияти… Шавкатли, муқаддас, чинакам ҳодиса бўлган бу шеърият ҳақидаги мулоҳазаларимизни жаҳон шеъриятининг айрим мўъжизалари билан уйғунликда, муштаракликда баён қилсак тўғри бўлар.

ЭЛ ДАРДИНИ СУЯКЛАРИГА СИНГДИРГАН ШОИР
Саидакбар Махсумхонов
Ўш давлат университети доценти

    Ўзбек халқининг фидойи ўғлони шоир Абдулҳамид Чўлпон ҳинд халқининг улуғ донишманд шоири Робиндранад Тҳокур ҳақида мақола ёзаётиб, ул зотнинг ҳайбати, салобати босиб ҳаяжонга тушганини, анча вақт тилига сўз келмаганини эътироф қилган эди. Фақир “Шавкат Раҳмон деган бир ўжар шоир”, ҳассос шоирнинг порлоқ руҳи қаршисида ана шундай ҳаяжондаман, десам муболаға бўлмас.

Камина Шавкат ака билан бир мартагина бўлса-да, Тошкентда, 80-йиллар адоғида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг йиллик ҳисобот мажлисида учрашиб кўришиш, суҳбатлашиш шарафига муяссар бўлганман ва бу ҳаётимнинг энг порлоқ, нурли саҳифаларидан биридир.

Шавкат Раҳмон шеърияти… Шавкатли, муқаддас, чинакам ҳодиса бўлган бу шеърият ҳақидаги мулоҳазаларимизни жаҳон шеъриятининг айрим мўъжизалари билан уйғунликда, муштаракликда баён қилсак тўғри бўлар.

Ҳар бир халқнинг шундай шоирлари бўладики, бу шоирлар ижодида мазкур халқнинг дарди, қайғуси, орзуси ўзининг самимий ифодасини топади. Эл дарди, қайғуси шоир дардига, қайғусига айланади ва қоғозга шеър бўлиб тўкилади. Шоир ўз халқининг виждонига айланади. Ҳазрат Алишер Навоий ана шундай шоир эдиларким, байт:

Одами эрсанг, демагил одами,
Аниким йўқ халқ ғамидин ғами.

Мақол, гуманизм – инсонпарварлик шиорига айланиб кетди бу байтлар.

Ёки:

Менга қилса юз жафо бир қатла фарёд айламон,
Элга қилса бир жафо юз қатла фарёд айларам.

“Ҳинд халқининг виждони” (Чўлпон ибораси) Робиндранад Тҳокур бир шеърида ёзади:

Бошимга тушганда қайғули кунлар
Ялинаман ўз қаламимга…
Шарманда қилма мени,
Ошкор қила кўрмагин
Ҳамманинг қайғусига
Айланмаган қайғумни…

(Одил Икром таржимаси)

Ёки Эрон шоири Бомдод Аҳмади Шомлу ёзади:

Эл дардини ўз дардим демоқ
Бугунги шоирга эмас бегона
У табассум қилар
Ўзгаларнинг лаблари ила.
Одамлар дарди ва тилакларини
Пайванд эта бошлар суякларига.

(Авлиёхон Эшон таржимаси)

Бу мисралар гўё Шавкат Раҳмон ҳақида, унинг шеърияти ҳақида битилгандай. Дарҳақиқат, Шавкат Раҳмон тилида эмас, балки дилида, бутун вужуди билан, аъмоли билан эли учун қайғурган, элу юрт дардини, ҳасрату армонларини шеър мисраларига, мисралардаги ҳар битта сўзга жойлаган шоирдир. У ўзининг қисқа умрида қувонч ҳақида, бахт ҳақида гапиришдан андиша қилиб ўтди, “бахтиёрман” сўзини айтмай яшади:

Аввало бу сўзни ўзгалар айтсин,
айтсинлар кўзлари севинчга тўлиб,
элнинг бахти учун умрини тиккан
шоирлар айтмасин биринчи бўлиб.
Бу сўзни бир умр айтмай яшадим,
ҳар шодлик келганда юрдим секинроқ.
Ғам сўзин элимдан аввалроқ айтдим,
бахт сўзин айтаман
элдан кейинроқ.

Шоирнинг аксарият шеърларида, хусусан, “Кўп йиғлама”, “Ўзгалар дарди”, “Армон”, “Алдаб қўяр”, “Бир хоин хусусида”, “Қодирий ва ҳозирги ёшлар”, “Аравон кўринишлари”, “Нечун бахт сўзини айтмайсан мафтун”, “Қулоғимда қолган йиғи” каби шеърларида юрт келажаги, эл тақдири, қисмати учун қайғуриш оҳанглари бўртиб туради. Шавкат Раҳмон – эл дардини суякларига пайванд этган шоир. Шавкат Раҳмон – юрт қайғуси жону жисмини куйдирган шоир. У ёзади:

Кўз ёшини кўрсатмай мангу
Йиғлайдиган кўзим кўксимда.

Шоир шеърларида қайғу бор, ҳасрат бор, дард бор, ғам бор, бироқ йиғи, йиғлоқилик йўқ. Аксинча, ички бир туғён бор; жирканч муҳитга қарши исён бор, чапанилик, ўжарлик бор; ғанимларга, ҳатто, ношуд миллатдошларига нисбатан аёвсизлик бор! Унинг улкан йиғиси кўзида эмас, кўксида эди…, тилида эмас, жисму жонида эди.
Шавкат Раҳмон ХХ асрнинг сўнгги чораги ўзбек шеъриятига Эрк ва Озодлик мотивларини дадил олиб кирган шоирдир. Бироқ Шавкат Раҳмон баъзи замонасоз назмбозлар сингари “истиқлол”, “мусткақиллик” дея кўкрагига уриб айюҳаннос солган эмас. Эрк, Озодлик, Истиқлолга интилиш туйғулари унинг ҳар бир шеъридан, мисрасидан сизиб чиқади. У айтиш мумкин бўлмаган пайтларда тоза виждон билан ўзининг ҳур фикрларини айта олди:

Сурилар бу темир пардалар,
истибдоднинг туғлари қулар,
моғор босган қора қаърлардан
милён озод руҳлилар турар.

Шоир эътиқодига кўра, эрк йўли, озодлик йўли мазлумлар учун сўнгги йўл – ягона йўлдир.

Назаримизда, машъум қатағон йиллари шўравий ғанимлар Чўлпон қўлидан тортиб олган Эрк қаламини узоқ йиллардан сўнг, ўтган асрнинг 80-йилларида Шавкат Раҳмон ғанимлардан қайта тортиб олгандай. Чўлпон шеърияти Шавкат Раҳмон шеъриятида давом этгандай гўё. Бундай маънавий-руҳий яқинлик улар шеъриятидаги Эрк, Озодлик туйғулари ифодаси билан боғлиқдир. Таниқли адабиётшунос олим, филология фанлари доктори, профессор Умарали Норматов Ўшда, Заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги узбек академик театрида шоир таваллудининг 50 йиллигига бағишлаб ўтказилган хотира кечасида шундай бир холис ва ҳаққоний фикр айтган эдилар: “ХХ аср шеърияти Чўлпон билан бошланиб, Шавкат Раҳмон шеърияти билан тугади”. Ҳа, Шавкат Раҳмон – аср шеъриятини якунлаган шоир.

Ўз даврида Фитрату Чўлпонлар кўтариб чиққан туркчилик ғояси, туркий қавмларнинг бирлиги ғояси ҳам Шавкат Раҳмон шеъриятининг муҳим қирраларидан бирини ташкил этади.

… шоир юрагимни юлиб берардим
Биргина Туркистон деган сўз учун, –

деб ёзади шоир “Автобусдаги ўйлар” шеърида. Ғанимларнинг ифлос оёқлари остида топталган Ватан – Туронзамин қисмати, фожиаси Шоир дилини, жисму жаҳонини ўртайди. У Шоҳруҳ Мирзо тилидан сўзлайди:

Атрофга қарама,
Кўзга ёш тўлар,
Тузилмай турибоқ бузилган олам.
Нечун Туронзамин чечакдак сўлар,
бу замин бормиди бизларда, болам?!
Эрк қани,
эр қани…

ёки:

Ватаним дейман-у, бағрим қон бўлар,
бу қандай ватанки,
хоки бирикмас,
буюк Турон кенгликларида
уруғлар бир-бирин еди тириклай.
Бу қандай ватанки,
шоҳизиндалар
бир ғариб элининг орини сотса,
шоирлар салтанат зиналарида
мансабу мартаба тиланиб ётса.
Эй, сиз, адашганлар…
Буюк Турон кенгликларида
Кўмилиб ётибди ҳидсиз хазина…

Шоирнинг ”Туркийлар”, ”Кайфият манзараси”, ”Шарҳи ҳол”, ”Жез отлиқ”, ”Хиргойи”, ”Синов майдони”, ”Кенглик соғинчи” каби шеърларида ҳам ана шу руҳ ҳукмрон.
Ўтган асрнинг 60-70 йилларида Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Ҳалима Худойбердиева, марҳум Рауф Парфи (Аллоҳ раҳмат қилсин) каби шоирлар авлоди ўзбек шеърияти қаддини бир мунча кўтардилар, ”уни яна саҳнага олиб чиқдилар” (М.Солиҳ ибораси). Шавкат Раҳмон эса ана шу қадди тикланаётган шеъриятни бир неча поғона юксакка кўтарган шоирлар авлодига мансубдир. Унинг шеърияти – мазмун, руҳ, айниқса, шакл жиҳатдан янгича шеърият, ўктам шеърият! Шоир ҳар бир сўзга олам-олам маъно юклайди. У истифода этган ”тоғ”, ”тош”, ”харсанг”, ”дарахт”, ”гиёҳ”, ”қуш” каби кўплаб поэтик образлар, рамзлар ўз маъно қирраларига эга. Шавкат Раҳмон шеърияти ҳали мукаммал ўрганилган эмас. Бу буюк меросни ўрганиш, шоир шеърларидаги нафосатни, ”қайралган сўзлар” маъноларини очиш, поэтик жозибасини тадқиқ этиш ҳозирги авлоднинг бурчи, вазифасидир.

Шавкат Раҳмон шеърияти шеъриятимиз осмонидаги шундай бир юлдузки, биз вақт нисбатида ундан қанча узоқлашсак, у шунчалик ёрқинроқ нур сочиб, ўзига мафтун этаверади,
ўзига чорлайверади. Шоир бир шеърида фахр ва ишонч билан шундай деганди:

Агар етти қават ернинг қаърида
ётсам-да, ларзага солиб ҳавони,
элимнинг юрагин
топар барибир
жисмимни куйдириб учган овозим.

Ҳа, Шавкат Раҳмон шахсияти ва шеърияти билан элини, халқини топган шоирдир. Унинг шеърияти абадиятга дахлдор шеъриятдир.

EL DARDINI SUYAKLARIGA SINGDIRGAN SHOIR
Saidakbar Maxsumxonov
O’sh davlat universiteti dotsenti

 O’zbek xalqining fidoyi o’g’loni shoir Abdulhamid Cho’lpon hind xalqining ulug’ donishmand shoiri Robindranad Thokur haqida maqola yozayotib, ul zotning haybati, salobati bosib hayajonga tushganini, ancha vaqt tiliga so’z kelmaganini e’tirof qilgan edi. Faqir “Shavkat Rahmon degan bir o’jar shoir”, hassos shoirning porloq ruhi qarshisida ana shunday hayajondaman, desam mubolag’a bo’lmas.

Kamina Shavkat aka bilan bir martagina bo’lsa-da, Toshkentda, 80-yillar adog’ida O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasining yillik hisobot majlisida uchrashib ko’rishish, suhbatlashish sharafiga muyassar bo’lganman va bu hayotimning eng porloq, nurli sahifalaridan biridir.

Shavkat Rahmon she’riyati… Shavkatli, muqaddas, chinakam hodisa bo’lgan bu she’riyat haqidagi mulohazalarimizni jahon she’riyatining ayrim mo»jizalari bilan uyg’unlikda, mushtaraklikda bayon qilsak to’g’ri bo’lar.

Har bir xalqning shunday shoirlari bo’ladiki, bu shoirlar ijodida mazkur xalqning dardi, qayg’usi, orzusi o’zining samimiy ifodasini topadi. El dardi, qayg’usi shoir dardiga, qayg’usiga aylanadi va qog’ozga she’r bo’lib to’kiladi. Shoir o’z xalqining vijdoniga aylanadi. Hazrat Alisher Navoiy ana shunday shoir edilarkim, bayt:

Odami ersang, demagil odami,
Anikim yo’q xalq g’amidin g’ami.

Maqol, gumanizm – insonparvarlik shioriga aylanib ketdi bu baytlar.

Yoki:

Menga qilsa yuz jafo bir qatla faryod aylamon,
Elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram.

“Hind xalqining vijdoni” (Cho’lpon iborasi) Robindranad Thokur bir she’rida yozadi:

Boshimga tushganda qayg’uli kunlar
Yalinaman o’z qalamimga…
Sharmanda qilma meni,
Oshkor qila ko’rmagin
Hammaning qayg’usiga
Aylanmagan qayg’umni…

(Odil Ikrom tarjimasi)

Yoki Eron shoiri Bomdod Ahmadi Shomlu yozadi:

El dardini o’z dardim demoq
Bugungi shoirga emas begona
U tabassum qilar
O’zgalarning lablari ila.
Odamlar dardi va tilaklarini
Payvand eta boshlar suyaklariga.

(Avliyoxon Eshon tarjimasi)

Bu misralar go’yo Shavkat Rahmon haqida, uning she’riyati haqida bitilganday. Darhaqiqat, Shavkat Rahmon tilida emas, balki dilida, butun vujudi bilan, a’moli bilan eli uchun qayg’urgan, elu yurt dardini, hasratu armonlarini she’r misralariga, misralardagi har bitta so’zga joylagan shoirdir. U o’zining qisqa umrida quvonch haqida, baxt haqida gapirishdan andisha qilib o’tdi, “baxtiyorman” so’zini aytmay yashadi:

Avvalo bu so’zni o’zgalar aytsin,
aytsinlar ko’zlari sevinchga to’lib,
elning baxti uchun umrini tikkan
shoirlar aytmasin birinchi bo’lib.
Bu so’zni bir umr aytmay yashadim,
har shodlik kelganda yurdim sekinroq.
G’am so’zin elimdan avvalroq aytdim,
baxt so’zin aytaman
eldan keyinroq.

Shoirning aksariyat she’rlarida, xususan, “Ko’p yig’lama”, “O’zgalar dardi”, “Armon”, “Aldab qo’yar”, “Bir xoin xususida”, “Qodiriy va hozirgi yoshlar”, “Aravon ko’rinishlari”, “Nechun baxt so’zini aytmaysan maftun”, “Qulog’imda qolgan yig’i” kabi she’rlarida yurt kelajagi, el taqdiri, qismati uchun qayg’urish ohanglari bo’rtib turadi. Shavkat Rahmon – el dardini suyaklariga payvand etgan shoir. Shavkat Rahmon – yurt qayg’usi jonu jismini kuydirgan shoir. U yozadi:

Ko’z yoshini ko’rsatmay mangu
Yig’laydigan ko’zim ko’ksimda.

Shoir she’rlarida qayg’u bor, hasrat bor, dard bor, g’am bor, biroq yig’i, yig’loqilik yo’q. Aksincha, ichki bir tug’yon bor; jirkanch muhitga qarshi isyon bor, chapanilik, o’jarlik bor; g’animlarga, hatto, noshud millatdoshlariga nisbatan ayovsizlik bor! Uning ulkan yig’isi ko’zida emas, ko’ksida edi…, tilida emas, jismu jonida edi.
Shavkat Rahmon XX asrning so’nggi choragi o’zbek she’riyatiga Erk va Ozodlik motivlarini dadil olib kirgan shoirdir. Biroq Shavkat Rahmon ba’zi zamonasoz nazmbozlar singari “istiqlol”, “mustkaqillik” deya ko’kragiga urib ayyuhannos solgan emas. Erk, Ozodlik, Istiqlolga intilish tuyg’ulari uning har bir she’ridan, misrasidan sizib chiqadi. U aytish mumkin bo’lmagan paytlarda toza vijdon bilan o’zining hur fikrlarini ayta oldi:

Surilar bu temir pardalar,
istibdodning tug’lari qular,
mog’or bosgan qora qa’rlardan
milyon ozod ruhlilar turar.

Shoir e’tiqodiga ko’ra, erk yo’li, ozodlik yo’li mazlumlar uchun so’nggi yo’l – yagona yo’ldir.

Nazarimizda, mash’um qatag’on yillari sho’raviy g’animlar Cho’lpon qo’lidan tortib olgan Erk qalamini uzoq yillardan so’ng, o’tgan asrning 80-yillarida Shavkat Rahmon g’animlardan qayta tortib olganday. Cho’lpon she’riyati Shavkat Rahmon she’riyatida davom etganday go’yo. Bunday ma’naviy-ruhiy yaqinlik ular she’riyatidagi Erk, Ozodlik tuyg’ulari ifodasi bilan bog’liqdir. Taniqli adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Umarali Normatov O’shda, Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi uzbek akademik teatrida shoir tavalludining 50 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan xotira kechasida shunday bir xolis va haqqoniy fikr aytgan edilar: “XX asr she’riyati Cho’lpon bilan boshlanib, Shavkat Rahmon she’riyati bilan tugadi”. Ha, Shavkat Rahmon – asr she’riyatini yakunlagan shoir.

O’z davrida Fitratu Cho’lponlar ko’tarib chiqqan turkchilik g’oyasi, turkiy qavmlarning birligi g’oyasi ham Shavkat Rahmon she’riyatining muhim qirralaridan birini tashkil etadi.

… shoir yuragimni yulib berardim
Birgina Turkiston degan so’z uchun, –

deb yozadi shoir “Avtobusdagi o’ylar” she’rida. G’animlarning iflos oyoqlari ostida toptalgan Vatan – Turonzamin qismati, fojiasi Shoir dilini, jismu jahonini o’rtaydi. U Shohruh Mirzo tilidan so’zlaydi:

Atrofga qarama,
Ko’zga yosh to’lar,
Tuzilmay turiboq buzilgan olam.
Nechun Turonzamin chechakdak so’lar,
bu zamin bormidi bizlarda, bolam?!
Erk qani,
er qani…

yoki:

Vatanim deyman-u, bag’rim qon bo’lar,
bu qanday vatanki,
xoki birikmas,
buyuk Turon kengliklarida
urug’lar bir-birin yedi tiriklay.
Bu qanday vatanki,
shohizindalar
bir g’arib elining orini sotsa,
shoirlar saltanat zinalarida
mansabu martaba tilanib yotsa.
Ey, siz, adashganlar…
Buyuk Turon kengliklarida
Ko’milib yotibdi hidsiz xazina…

Shoirning ”Turkiylar”, ”Kayfiyat manzarasi”, ”Sharhi hol”, ”Jez otliq”, ”Xirgoyi”, ”Sinov maydoni”, ”Kenglik sog’inchi” kabi she’rlarida ham ana shu ruh hukmron.
O’tgan asrning 60-70 yillarida Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Halima Xudoyberdieva, marhum Rauf Parfi (Alloh rahmat qilsin) kabi shoirlar avlodi o’zbek she’riyati qaddini bir muncha ko’tardilar, ”uni yana sahnaga olib chiqdilar” (M.Solih iborasi). Shavkat Rahmon esa ana shu qaddi tiklanayotgan she’riyatni bir necha pog’ona yuksakka ko’targan shoirlar avlodiga mansubdir. Uning she’riyati – mazmun, ruh, ayniqsa, shakl jihatdan yangicha she’riyat, o’ktam she’riyat! Shoir har bir so’zga olam-olam ma’no yuklaydi. U istifoda etgan ”tog’”, ”tosh”, ”xarsang”, ”daraxt”, ”giyoh”, ”qush” kabi ko’plab poetik obrazlar, ramzlar o’z ma’no qirralariga ega. Shavkat Rahmon she’riyati hali mukammal o’rganilgan emas. Bu buyuk merosni o’rganish, shoir she’rlaridagi nafosatni, ”qayralgan so’zlar” ma’nolarini ochish, poetik jozibasini tadqiq etish hozirgi avlodning burchi, vazifasidir.

Shavkat Rahmon she’riyati she’riyatimiz osmonidagi shunday bir yulduzki, biz vaqt nisbatida undan qancha uzoqlashsak, u shunchalik yorqinroq nur sochib, o’ziga maftun etaveradi,
o’ziga chorlayveradi. Shoir bir she’rida faxr va ishonch bilan shunday degandi:

Agar yetti qavat yerning qa’rida
yotsam-da, larzaga solib havoni,
elimning yuragin
topar baribir
jismimni kuydirib uchgan ovozim.

Ha, Shavkat Rahmon shaxsiyati va she’riyati bilan elini, xalqini topgan shoirdir. Uning she’riyati abadiyatga daxldor she’riyatdir.