“Ўз” сўзи катта тарихга эга сўзларимиздан бири саналади. Бу сўзда инсоннинг моҳияти намоён бўлади. Ҳазрат Навоий айтганлар:
Булбуллар олур нолани таълим, агар этса
Боғ ичра Навоий ўз-ўзи бирла тараннум.
Эшқобил Шукур
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ
Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005 йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор.
“ЎЗИМ”ДАГИ “ЎЗ”ИМ
“Ўз” сўзи катта тарихга эга сўзларимиздан бири саналади. Бу сўзда инсоннинг моҳияти намоён бўлади. Ҳазрат Навоий айтганлар:
Булбуллар олур нолани таълим, агар этса
Боғ ичра Навоий ўз-ўзи бирла тараннум.
Хўш, Навоий ўз-ўзи билан қандай учрашади ва қандай куйлашади, бундай вазиятда Навоий қошида турган “ўз” ким ё нима бўлади?
“Қадимги туркий тил” китобида: “Üз асли от бўлиб, у “нафс” ва “жон” маъноларида ишлатилган” дейилади. Маҳмуд Кошғарийда öз сўзи юрак, ўзак, руҳ маъноларида келади ва “Девон”да öз қонуқї ибораси “гавда ичида ҳаракат қиладиган нарса, руҳ” деб изоҳланади. Қадимги санскритчадан туркий тилга Х асрда таржима қилинган “Олтин ёруқ” асарида “исиг öзумин тидгулик” – “иссиқ жонимни фидо қиладиган” деган гап келади. Бунда “ўз” сўзи “жон” маъносида кўриниш беради. “Иссиқ жон” ибораси ҳозир ҳам тилимизда ҳаракатда.
Хуллас, “ўз” сўзининг туб маъноси “ўзак”, “негиз”, “моҳият”, “мағиз” маъноларини англатишини бошқа туркологлар ҳам таъкидлаганлар. Демак, одам “ўзим” деётганда нафс ва жонини, ўзаги ва бутун моҳиятини пеш қилишини ҳис этмоғи лозим. Унинг “ўзим”и “ўз”ига муносиб бўлиши керак.
КЎЛИК ВА АВТОМОБИЛ
“Кўлик” сўзи менга болалигимдан яхши таниш. “Уйда бир кўлик бўлиши шарт”, “Кўлигинг бўлмаса қийин”, “Бир кўлик олишим керак” каби гапларни кўп эшитиб қолардим. Одамларимиз от, эшак қатори кажавали мотоциклни, автомашинани, тракторни ҳам “кўлик” дейишарди. Ҳозирги пайтда бу сўз тилимизда жуда кам қўлланади. Аслида “кўлик” сўзи жуда қадимий сўз. Минг йиллар давомида бу сўз от-улов, юк тортувчи ҳайвон маъносини англатиб келган. ХХ асрга келиб, “кўлик” транспорт маъносини ҳам англата бошлаган.
Маҳмуд Кошғарий бу сўзни “кöлyк” – юк ортиш мумкин бўлган ҳайвон орқаси деб изоҳлаган. Юк ортиладиган ва миниладиган туяси бор одамни “кöлӱклӱк ӭр” деб атаган. Бу иборага жуда ҳамоҳанг “кöлiклїк jӭр” деган бирикма ҳам қадимги тилимизда бўлган ва у “соя жой” маъносини англатган. Шундан келиб чиқибми, А.Вамбери “кўлик” сўзининг пайдо бўлишини кўланка маъносидаги “кöлiк” сўзи билан боғлайди. Балки бу тахмин кўликли одам панаси бор, сояли одам деган маънода мулоҳаза қилишга ундар, лекин ундан кўра бошқа олимларнинг “кўлик” сўзининг ўзаги “кўл” (“кöл”) “қўшмоқ”, “ортмоқ” маъносида келади деган фарази асослироқ туюлади. Менда яна бир тахмин пайдо бўлди. “Кўлик” дастлаб юк кўтарадиган ҳайвонга нисбатан қўлланган экан, унда “кўтармоқ” феълидаги “кў” билан “кўлик”даги “кў” ўртасида боғлиқлик бўлиши ҳам мумкин.
Нима бўлгандаям, ҳар кун автомобилда юрадиган одам онда-сонда ота-боболаридан қолган “кўлик” сўзини эслаб қўйса ёмон бўлмайди.
“КАТТА” СЎЗИНИНГ КАТТАЛИГИ
“Катта” сўзи ўз оти билан катта. У ҳамма сўзларга катталик қилади.
Мен болалик йилларимдан қишлоқдаги одамлар раҳбар ва амалдорларни “катта” дейишларини эшитганман. Ҳозиргача бу русум бор. Ҳеч ким раис ё ҳокимнинг исмини айтмайди, фақат “катта” дейди. Амма-холалар “Каттажон” дейишади. Эл орасида ҳурмат иззати баланд кишиларни ҳам “катта” дейишади. Одамлар бундай кишиларга мурожаат қилаётганларида ҳам ҳурмат билан “Катта!” деб мурожаат қилишади. Хўш, катта сўзининг тилдаги ўрни нечоғлиқ катта? Унинг илдизи қаерлардан сув ичади?
Озарбайжон олими Роза Эйвазова “Афғонистонда турк маншали топонимлар” номли китобида “катта” сўзи қадим хетт тилида шоҳ, хоқон, ҳукмдор маъносини англатади деган маълумотни келтиради ва М.Ч. Таҳмазовнинг фикрича, “катта” сўзи “сув”, “кўл”, “денгиз” маъноларини англатишини таъкидлаб ўтади. Ҳолбуки, бу сўзнинг “буюк”, “қудратли”, “муқаддас” деган маънолари ҳам бор экан. Таниқли олим Мирали Сейидов Василий Радлов қарашларига таянган ҳолда “хета”, “хетайи” қабиласи номини “катта” сўзига олиб бориб тақайди. “Хетай” сўзининг илдизи “хет” – маҳкам, кучли, асосли маъноларида, “ай” сўзи эса, яратмоқ, тангри мазмунида келишини таъкидлайди. “Хетай” сўзи асосида “катта” сўзи бор деган фараз ўртага ташланади. Бизда ҳам Хитой қишлоқ деган қишлоқлар бор. Лекин бу биз ўйлагандай Хитой давлати билан алоқадор эмас экан-да. Озарбайжон тилида кучлини “гаты” дейишади. Баъзи туркий тилларда “катта” сўзининг “кеде” шакли ҳам бор.
Мулоҳаза учун яна бир маълумот: қадимги турк тилларида тоғнинг кун тушиш тарафи, кунгай “кат” дейилган.
СОЙ ВА САЙРАМ
Икки адир ё тоғ оралиғидаги сув йўлини сой деймиз. Тилимизда “Бой бойга боқар, сув сойга оқар”, “Чой тўкилиб сой бўлмас, юлдуз йиғилиб ой бўлмас” каби мақоллар ҳам бор. Туркистонда Сайрам деган қутлуғ бир жой бор. Хўжа Аҳмад Яссавийнинг онаси Қорасоч она ва отаси Иброҳим ота шу манзилда ётибдилар. Хўш, сой ва Сайрам сўзларини нима боғлаб туради? “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да сой (сай) сўзининг туб илдизи “тошлоқ текислик” маъносини англатган ва ҳозирги маъноси кейин юзага келган, деб изоҳ берилади. Маҳмуд Кошғарийда сай – қоратошли ер деб изоҳланган. Очиғи, бу икки изоҳ ҳам мени қониқтирмади. Менинг назаримда, негадир “сой” сўзининг таркибида “сув” сўзининг қисқарган шакли бордай туюлади. Фин лингвисти Густав Рамстед “сай” сўзини мўғул тилидаги тошли дарё, дарё ўзани маъноларини англатган “сайир — sаjir ” (“сайиргал”-saijirgal) сўзлари билан боғлайди.
Энди Сайрам сўзига келсак, Маҳмуд Кошғарий “Сайрам сув” сўзига “тўпиқдан паст оқадиган сув” деб изоҳ берган. “Туркий тиллар этимологик луғати”га кўра, туваликлар тилида дарё ўзанида шағал билан қопланган жойлар “сайырам” сўзи билан ифодаланади. Тилимизда фаол ишлатиладиган чуқур эмас мазмунидаги “саёз” – “сайоз” сўзининг таркибида ҳам “сой” сўзи бор.
“БИЗ” СЎЗИ ҚАНДАЙ ПАЙДО БЎЛГАН?
Ҳар куни, ҳар қадамда биз “биз” сўзини ишлатамиз. Тилимиздаги энг фаол сўз бу. “Биз” сўзининг пайдо бўлиши ҳақида турли фаразлар бор. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да қадимги тилимизда “би” сўзи “сўзловчи” маъносини билдирган ва унга “икки” (“кўп”) маъносини ифодаловчи -з қўшимчаси қўшилиб, “биз” сўзи ҳосил бўлган дейилган. Тилимизда бу усулда ясалган сўзлар бор. Худди “эгиз” (“икки+з”) сўзидаги каби.
Маҳмуд Кошғарий “биз”нинг “миз” шакли борлигини ҳам таъкидлаган. Дарҳақиқат “биз”нинг “миз” шакли ҳозиргача сақланиб қолган ва фаол ишлатилади. Масалан, борамиз, аслида у борабиз бўлган. Худди борамен, борасендаги каби. Фақат “борамиз” феълидаги “миз”нинг “биз” эканига эътибор қилмаймиз.
Олжас Сулаймонов С.Е Маловнинг фикрига асосланиб, “биз”нинг туб маъносини излайди ва бу сўзнинг илдизи ҳақида “би” – “мен” дегани, “си” эса, “сен” дегани, “би”+”си” қўшилувидан дастлаб “биси” сўзи пайдо бўлади ва у “биз”га айланади, деган. “Туркий тилларда “мен”нинг “бен” шакли ҳам бор. Дарҳақиқат, мен ва сен бирлашса “биз” бўлади. Бунда мантиқ бор.
Таниқли олимимиз Қосимжон Содиқов ҳам “биз” сўзига батафсил тўхталган ва бу сўзни “биз” – сўзловчининг кўплиги, “сиз” – тингловчининг кўплиги дея изоҳлаган. Бу ҳам эътиборга лойиқ талқин.
ТОВУҚ ТУВДИ
“Товуқ тувди” деган гапда товушлар уйқашлиги мени ажаблантирди. Шунда хаёлимга “товуқ” сўзининг ўзи “туғиш” маъносидаги “тув” сўзидан келиб чиқмаганмикан, деган фикр келди ва бу сўзнинг изидан тушдим. Маҳмуд Кошғарий бу сўзни “тақуқ” шаклида қўллаган ва “тақуқ – туркман тилида товуқ” деб изоҳ берган. Туғиш маъносидаги “тув” сўзи жуда қадимий сўз. Туркийлар тилида, шумерлар тилида ҳам бу сўз азалдан бор. “Товуқ”даги “-уқ” қўшимча, худди “ёзуқ” (гуноҳ), “қилиқ” сўзларидаги каби қўшимча. Яъни, “ёзуқ” сўзи илдизи “йаз” – “ёмонлик қил” деган феълига ва “қилиқ” сўзидаги “қил” феълига “-қ” (“-уқ”) қўшимчаси қўшилиб, от ясаляпти. Шундан келиб чиқсак, “товуқ ” ҳам дастлаб “тувуқ” бўлгандир, эҳтимол. Шу ўринда тилшунос Д.Бозорованинг бир фикрини келтириб ўтиш жойиз деб биламан. Унга кўра, “товуқ” сўзи асли “тақуқ” бўлган ва бу сўз “тақ” товушига тақлиддан пайдо бўлган. Бу ҳам асосли фараз. Чунки, товуқ донлаётганда “тақ-туқ” қилиб донлайди. Қолаверса, бу Кошғарийда келган “тақуқ” сўзига яқин. Кошғарий хўрозни “эркак тақағу” деб ёзган.
Тилимизда товуқ билан боғлиқ иборалар кўпроқ киноя ва дакки пардасида келади. Масалан: товуқ мия, думи юлинган товуқдай, оёғи куйган товуқдай кабилар. Навоий ҳам “Товуқнинг таъмадан оғзи тинмагани учун унинг маскани катак зиндонидир” деган.
КАТАК, ХАТАК ВА УКРАИНЧА ХАТА
Товуқлар яшайдиган уйчани катак деймиз. Бу сўзнинг бошқа маънолари ҳам бор-ку, лекин ҳозирча паррандалар яшайдиган жой мазмунидаги маъноси устида тўхталамиз. Тилимизда “катак” сўзи “хатак” шаклида ҳам қўлланади. “Алпомиш” достонида Қалмоқдан қайтган Алпомиш Қултой кўринишида келиб, Ултонтознинг энаси Бодом Бикач билан айтишув қилганида шундай деган экан:
Мендайларни сен олмасанг
Патагингга, ёр-ёр,
Саккиз хўроз бирдан қамай
Хатагингга, ёр-ёр.
Болалигимизда катталар болаларни “Уйингга жўна” деб эмас, “Қани, катагингга жўна” деб уришишарди.
Тилимизда “катак” сўзи “хатак” шаклида ҳам қўлланади. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, бу сўз “ўтириш”, “ётиш” маъносини англатадиган тожикча “кат” отига кичрайтириш мазмунидаги -ак қўшимчаси қўшилишидан ҳосил бўлган. Лекин Ўзбек тилининг изоҳли луғатига кўра, форсийда “кат”нинг “тахт”, “кенг ёғоч курси”, “кенг ёғоч каравот” деган маънолари ҳам бор. Барибир, бунда ҳам ўтириш ёки ётиш мазмуни яширинган.
Мени кўпроқ бошқа нарса қизқитиради. Яъни, ўзбек тилидаги “хатак” сўзлининг украинча “хата” сўзига шакл жиҳатдан жуда яқинлиги… Бу сўзлар фақатгина шакл жиҳатдан эмас, маъно жиҳатдан ҳам яқин. “Русча-ўзбекча луғат”да “хата” сўзига “хата, кулба (Украина, Белорусия ва РСФСРнинг жанубида: деҳқон уйи) деб изоҳ берилган.
Қизиғи шундаки, манбалар асосан, “хата” сўзини қадимги ҳунгар тилидан келган деб изоҳлашади. Бу сўз қадимги ҳунгар тилидан поляк тилига “chata” бўлиб ўтган, кейинроқ украин тилига ҳам ўтган. Ҳунгарлар туркий халқ. Чукчилар тилида ҳам хатани “хатуюн” дейишади. Баъзи манбалар “Авесто”да “ката” сўзи уй, ертўла маъноларини англатиши ҳақида хабар берадилар. Мен кўп йиллар бурун Китоб туманида адирдаги тепалик бағрида одамлар яшайдиган ертўлалар қилинганини кўрганман.
Хуллас, “катак”, “хатак” ва “хата” сўзлари битта илдизга эга бўлиши мумкин.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси
“O’z” so’zi katta tarixga ega so’zlarimizdan biri sanaladi. Bu so’zda insonning mohiyati namoyon bo’ladi. Hazrat Navoiy aytganlar:
Bulbullar olur nolani ta’lim, agar etsa
Bog’ ichra Navoiy o’z-o’zi birla tarannum.
Eshqobil Shukur
SO’ZLAR BILAN SO’ZLASHUV
Eshqobil Shukur Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumanidagi Boymoqli qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini bitirgan (1984). Ilk she’rlar to’plami — «Yurakni o’rganish» (1984). Shundan so’ng uning «Sochlari sumbul-sumbul» (1988), «Tungi gullar» (1989), «Yashil qushlar» (1995), «Hamal ayvoni» (2003) she’riy kitoblari va 2005 yilda «Ko’hna bog’ rivoyatlari» nasriy kitobi nashr etilgan. «Naqshband», «Ibtido xatosi» kabi dostonlari, «Nasoyim ul-muhabbatga sayr» turkumi, shuningdek, «Oqibat oqshomi», «Dunyoning ko’chishi» kabi qissalari ham bor.
“O’ZIM”DAGI “O’Z”IM
“O’z” so’zi katta tarixga ega so’zlarimizdan biri sanaladi. Bu so’zda insonning mohiyati namoyon bo’ladi. Hazrat Navoiy aytganlar:
Bulbullar olur nolani ta’lim, agar etsa
Bog’ ichra Navoiy o’z-o’zi birla tarannum.
Xo’sh, Navoiy o’z-o’zi bilan qanday uchrashadi va qanday kuylashadi, bunday vaziyatda Navoiy qoshida turgan “o’z” kim yo nima bo’ladi?
“Qadimgi turkiy til” kitobida: “Üz asli ot bo’lib, u “nafs” va “jon” ma’nolarida ishlatilgan” deyiladi. Mahmud Koshg’ariyda öz so’zi yurak, o’zak, ruh ma’nolarida keladi va “Devon”da öz qonuqї iborasi “gavda ichida harakat qiladigan narsa, ruh” deb izohlanadi. Qadimgi sanskritchadan turkiy tilga X asrda tarjima qilingan “Oltin yoruq” asarida “isig özumin tidgulik” – “issiq jonimni fido qiladigan” degan gap keladi. Bunda “o’z” so’zi “jon” ma’nosida ko’rinish beradi. “Issiq jon” iborasi hozir ham tilimizda harakatda.
Xullas, “o’z” so’zining tub ma’nosi “o’zak”, “negiz”, “mohiyat”, “mag’iz” ma’nolarini anglatishini boshqa turkologlar ham ta’kidlaganlar. Demak, odam “o’zim” deyotganda nafs va jonini, o’zagi va butun mohiyatini pesh qilishini his etmog’i lozim. Uning “o’zim”i “o’z”iga munosib bo’lishi kerak.
KO’LIK VA AVTOMOBIL
“Ko’lik” so’zi menga bolaligimdan yaxshi tanish. “Uyda bir ko’lik bo’lishi shart”, “Ko’liging bo’lmasa qiyin”, “Bir ko’lik olishim kerak” kabi gaplarni ko’p eshitib qolardim. Odamlarimiz ot, eshak qatori kajavali mototsiklni, avtomashinani, traktorni ham “ko’lik” deyishardi. Hozirgi paytda bu so’z tilimizda juda kam qo’llanadi. Aslida “ko’lik” so’zi juda qadimiy so’z. Ming yillar davomida bu so’z ot-ulov, yuk tortuvchi hayvon ma’nosini anglatib kelgan. XX asrga kelib, “ko’lik” transport ma’nosini ham anglata boshlagan.
Mahmud Koshg’ariy bu so’zni “kölyk” – yuk ortish mumkin bo’lgan hayvon orqasi deb izohlagan. Yuk ortiladigan va miniladigan tuyasi bor odamni “kölӱklӱk ӭr” deb atagan. Bu iboraga juda hamohang “köliklїk jӭr” degan birikma ham qadimgi tilimizda bo’lgan va u “soya joy” ma’nosini anglatgan. Shundan kelib chiqibmi, A.Vamberi “ko’lik” so’zining paydo bo’lishini ko’lanka ma’nosidagi “kölik” so’zi bilan bog’laydi. Balki bu taxmin ko’likli odam panasi bor, soyali odam degan ma’noda mulohaza qilishga undar, lekin undan ko’ra boshqa olimlarning “ko’lik” so’zining o’zagi “ko’l” (“köl”) “qo’shmoq”, “ortmoq” ma’nosida keladi degan farazi asosliroq tuyuladi. Menda yana bir taxmin paydo bo’ldi. “Ko’lik” dastlab yuk ko’taradigan hayvonga nisbatan qo’llangan ekan, unda “ko’tarmoq” fe’lidagi “ko’” bilan “ko’lik”dagi “ko’” o’rtasida bog’liqlik bo’lishi ham mumkin.
Nima bo’lgandayam, har kun avtomobilda yuradigan odam onda-sonda ota-bobolaridan qolgan “ko’lik” so’zini eslab qo’ysa yomon bo’lmaydi.
“KATTA” SO’ZINING KATTALIGI
“Katta” so’zi o’z oti bilan katta. U hamma so’zlarga kattalik qiladi.
Men bolalik yillarimdan qishloqdagi odamlar rahbar va amaldorlarni “katta” deyishlarini eshitganman. Hozirgacha bu rusum bor. Hech kim rais yo hokimning ismini aytmaydi, faqat “katta” deydi. Amma-xolalar “Kattajon” deyishadi. El orasida hurmat izzati baland kishilarni ham “katta” deyishadi. Odamlar bunday kishilarga murojaat qilayotganlarida ham hurmat bilan “Katta!” deb murojaat qilishadi. Xo’sh, katta so’zining tildagi o’rni nechog’liq katta? Uning ildizi qayerlardan suv ichadi?
Ozarbayjon olimi Roza Eyvazova “Afg’onistonda turk manshali toponimlar” nomli kitobida “katta” so’zi qadim xett tilida shoh, xoqon, hukmdor ma’nosini anglatadi degan ma’lumotni keltiradi va M.Ch. Tahmazovning fikricha, “katta” so’zi “suv”, “ko’l”, “dengiz” ma’nolarini anglatishini ta’kidlab o’tadi. Holbuki, bu so’zning “buyuk”, “qudratli”, “muqaddas” degan ma’nolari ham bor ekan. Taniqli olim Mirali Seyidov Vasiliy Radlov qarashlariga tayangan holda “xeta”, “xetayi” qabilasi nomini “katta” so’ziga olib borib taqaydi. “Xetay” so’zining ildizi “xet” – mahkam, kuchli, asosli ma’nolarida, “ay” so’zi esa, yaratmoq, tangri mazmunida kelishini ta’kidlaydi. “Xetay” so’zi asosida “katta” so’zi bor degan faraz o’rtaga tashlanadi. Bizda ham Xitoy qishloq degan qishloqlar bor. Lekin bu biz o’ylaganday Xitoy davlati bilan aloqador emas ekan-da. Ozarbayjon tilida kuchlini “gatы” deyishadi. Ba’zi turkiy tillarda “katta” so’zining “kede” shakli ham bor.
Mulohaza uchun yana bir ma’lumot: qadimgi turk tillarida tog’ning kun tushish tarafi, kungay “kat” deyilgan.
SOY VA SAYRAM
Ikki adir yo tog’ oralig’idagi suv yo’lini soy deymiz. Tilimizda “Boy boyga boqar, suv soyga oqar”, “Choy to’kilib soy bo’lmas, yulduz yig’ilib oy bo’lmas” kabi maqollar ham bor. Turkistonda Sayram degan qutlug’ bir joy bor. Xo’ja Ahmad Yassaviyning onasi Qorasoch ona va otasi Ibrohim ota shu manzilda yotibdilar. Xo’sh, soy va Sayram so’zlarini nima bog’lab turadi? “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da soy (say) so’zining tub ildizi “toshloq tekislik” ma’nosini anglatgan va hozirgi ma’nosi keyin yuzaga kelgan, deb izoh beriladi. Mahmud Koshg’ariyda say – qoratoshli yer deb izohlangan. Ochig’i, bu ikki izoh ham meni qoniqtirmadi. Mening nazarimda, negadir “soy” so’zining tarkibida “suv” so’zining qisqargan shakli borday tuyuladi. Fin lingvisti Gustav Ramsted “say” so’zini mo’g’ul tilidagi toshli daryo, daryo o’zani ma’nolarini anglatgan “sayir — sajir ” (“sayirgal”-saijirgal) so’zlari bilan bog’laydi.
Endi Sayram so’ziga kelsak, Mahmud Koshg’ariy “Sayram suv” so’ziga “to’piqdan past oqadigan suv” deb izoh bergan. “Turkiy tillar etimologik lug’ati”ga ko’ra, tuvaliklar tilida daryo o’zanida shag’al bilan qoplangan joylar “sayыram” so’zi bilan ifodalanadi. Tilimizda faol ishlatiladigan chuqur emas mazmunidagi “sayoz” – “sayoz” so’zining tarkibida ham “soy” so’zi bor.
“BIZ” SO’ZI QANDAY PAYDO BO’LGAN?
Har kuni, har qadamda biz “biz” so’zini ishlatamiz. Tilimizdagi eng faol so’z bu. “Biz” so’zining paydo bo’lishi haqida turli farazlar bor. “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da qadimgi tilimizda “bi” so’zi “so’zlovchi” ma’nosini bildirgan va unga “ikki” (“ko’p”) ma’nosini ifodalovchi -z qo’shimchasi qo’shilib, “biz” so’zi hosil bo’lgan deyilgan. Tilimizda bu usulda yasalgan so’zlar bor. Xuddi “egiz” (“ikki+z”) so’zidagi kabi.
Mahmud Koshg’ariy “biz”ning “miz” shakli borligini ham ta’kidlagan. Darhaqiqat “biz”ning “miz” shakli hozirgacha saqlanib qolgan va faol ishlatiladi. Masalan, boramiz, aslida u borabiz bo’lgan. Xuddi boramen, borasendagi kabi. Faqat “boramiz” fe’lidagi “miz”ning “biz” ekaniga e’tibor qilmaymiz.
Oljas Sulaymonov S.E Malovning fikriga asoslanib, “biz”ning tub ma’nosini izlaydi va bu so’zning ildizi haqida “bi” – “men” degani, “si” esa, “sen” degani, “bi”+”si” qo’shiluvidan dastlab “bisi” so’zi paydo bo’ladi va u “biz”ga aylanadi, degan. “Turkiy tillarda “men”ning “ben” shakli ham bor. Darhaqiqat, men va sen birlashsa “biz” bo’ladi. Bunda mantiq bor.
Taniqli olimimiz Qosimjon Sodiqov ham “biz” so’ziga batafsil to’xtalgan va bu so’zni “biz” – so’zlovchining ko’pligi, “siz” – tinglovchining ko’pligi deya izohlagan. Bu ham e’tiborga loyiq talqin.
TOVUQ TUVDI
“Tovuq tuvdi” degan gapda tovushlar uyqashligi meni ajablantirdi. Shunda xayolimga “tovuq” so’zining o’zi “tug’ish” ma’nosidagi “tuv” so’zidan kelib chiqmaganmikan, degan fikr keldi va bu so’zning izidan tushdim. Mahmud Koshg’ariy bu so’zni “taquq” shaklida qo’llagan va “taquq – turkman tilida tovuq” deb izoh bergan. Tug’ish ma’nosidagi “tuv” so’zi juda qadimiy so’z. Turkiylar tilida, shumerlar tilida ham bu so’z azaldan bor. “Tovuq”dagi “-uq” qo’shimcha, xuddi “yozuq” (gunoh), “qiliq” so’zlaridagi kabi qo’shimcha. Ya’ni, “yozuq” so’zi ildizi “yaz” – “yomonlik qil” degan fe’liga va “qiliq” so’zidagi “qil” fe’liga “-q” (“-uq”) qo’shimchasi qo’shilib, ot yasalyapti. Shundan kelib chiqsak, “tovuq ” ham dastlab “tuvuq” bo’lgandir, ehtimol. Shu o’rinda tilshunos D.Bozorovaning bir fikrini keltirib o’tish joyiz deb bilaman. Unga ko’ra, “tovuq” so’zi asli “taquq” bo’lgan va bu so’z “taq” tovushiga taqliddan paydo bo’lgan. Bu ham asosli faraz. Chunki, tovuq donlayotganda “taq-tuq” qilib donlaydi. Qolaversa, bu Koshg’ariyda kelgan “taquq” so’ziga yaqin. Koshg’ariy xo’rozni “erkak taqag’u” deb yozgan.
Tilimizda tovuq bilan bog’liq iboralar ko’proq kinoya va dakki pardasida keladi. Masalan: tovuq miya, dumi yulingan tovuqday, oyog’i kuygan tovuqday kabilar. Navoiy ham “Tovuqning ta’madan og’zi tinmagani uchun uning maskani katak zindonidir” degan.
KATAK, XATAK VA UKRAINChA XATA
Tovuqlar yashaydigan uychani katak deymiz. Bu so’zning boshqa ma’nolari ham bor-ku, lekin hozircha parrandalar yashaydigan joy mazmunidagi ma’nosi ustida to’xtalamiz. Tilimizda “katak” so’zi “xatak” shaklida ham qo’llanadi. “Alpomish” dostonida Qalmoqdan qaytgan Alpomish Qultoy ko’rinishida kelib, Ultontozning enasi Bodom Bikach bilan aytishuv qilganida shunday degan ekan:
Mendaylarni sen olmasang
Patagingga, yor-yor,
Sakkiz xo’roz birdan qamay
Xatagingga, yor-yor.
Bolaligimizda kattalar bolalarni “Uyingga jo’na” deb emas, “Qani, katagingga jo’na” deb urishishardi.
Tilimizda “katak” so’zi “xatak” shaklida ham qo’llanadi. “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da izohlanishicha, bu so’z “o’tirish”, “yotish” ma’nosini anglatadigan tojikcha “kat” otiga kichraytirish mazmunidagi -ak qo’shimchasi qo’shilishidan hosil bo’lgan. Lekin O’zbek tilining izohli lug’atiga ko’ra, forsiyda “kat”ning “taxt”, “keng yog’och kursi”, “keng yog’och karavot” degan ma’nolari ham bor. Baribir, bunda ham o’tirish yoki yotish mazmuni yashiringan.
Meni ko’proq boshqa narsa qizqitiradi. Ya’ni, o’zbek tilidagi “xatak” so’zlining ukraincha “xata” so’ziga shakl jihatdan juda yaqinligi… Bu so’zlar faqatgina shakl jihatdan emas, ma’no jihatdan ham yaqin. “Ruscha-o’zbekcha lug’at”da “xata” so’ziga “xata, kulba (Ukraina, Belorusiya va RSFSRning janubida: dehqon uyi) deb izoh berilgan.
Qizig’i shundaki, manbalar asosan, “xata” so’zini qadimgi hungar tilidan kelgan deb izohlashadi. Bu so’z qadimgi hungar tilidan polyak tiliga “chata” bo’lib o’tgan, keyinroq ukrain tiliga ham o’tgan. Hungarlar turkiy xalq. Chukchilar tilida ham xatani “xatuyun” deyishadi. Ba’zi manbalar “Avesto”da “kata” so’zi uy, yerto’la ma’nolarini anglatishi haqida xabar beradilar. Men ko’p yillar burun Kitob tumanida adirdagi tepalik bag’rida odamlar yashaydigan yerto’lalar qilinganini ko’rganman.
Xullas, “katak”, “xatak” va “xata” so’zlari bitta ildizga ega bo’lishi mumkin.
Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi
