Таржимон масъулияти дейилганда, менинг кўз ўнгимга дарҳол ҳазрат Алишер Навоий келади. Навоий эллик тўрт ёшларида устози Абдураҳмон Жомийнинг авлиёлар ҳақидаги “Нафаҳотул унс” асарини таржима қилишга бел боғлади…

ТАРЖИМА МАСЪУЛИЯТИ ДЕГАНДА…
Адиб, таржимон, мунаққид Иброҳим Ғафуров билан суҳбат

   Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади. Иброҳим Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).
Иброҳим Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) сингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У «Ҳаё — халоскор», «Мангу латофат» ва бошқа бир қатор бадиалари ва мансуралари жамланган китоблари билан эътибор қозонди. Таржимон сифатида жаҳон адабиётининг етук намояндалари: Доcтоевскийнинг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” , Мопассаннинг “Азизим”, Ҳемингуэйнинг “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз”, Чингиз Айтматовнинг “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” Жеймс Жойснинг «Улисс» каби асарларини ўзбек тилига ўгирган.

— Санъатнинг шундай турлари борки, уларни кўрибоқ моҳиятини англаб етасан киши. Рассомлик, ҳайкалтарошлик, қўшиқ ва шу кабилар. Бироқ сўз санъати – бадиий адабиёт таржимага муҳтож. Таржимонлар маданиятга беқиёс хизмат қилиб, китобхон мушкулини – руҳоний қизиқишларини енгиллаштирадилар.

Таржимонлик масъулияти, бадиий таржима мезонлари хусусида икки оғиз фикр билдирсангиз…

— Масъулият бўлмаса, ҳеч ерда ҳеч бир иш битмайди. Масъулиятли одам деб кимнидир таърифласангиз, ўша одамга нисбатан беихтиёр ишонч ва ҳурмат уйғонади. Дунёдаги барча улуғ хайрли ишлар масъулиятсизлик натижасида учрайди. Инсониятнинг барча фожиаларининг тагидан суриштириб келсангиз, масъулиятсизлик ётади. Истисно йўқ. Ижодкор масъулиятинику қўяверинг. Ижодкор сўзга, ғояга масъул. Ижодкорнинг масъулиятсизлиги сўзларнинг ва ғояларнинг исрофгарчилигига, сийқаланишига ёки догмага айланишига олиб келади, ўқиб бўлмайдиган китоблар, ўқиб бўлмайдиган мақолалар, ўқиб бўлмайдиган шеърларнинг ҳаддан ташқари кўплигини нима билан изоҳлайсиз? Буларнинг сабаби масъулиятсизлик эмасми? Ижодкорлик масъулиятини ҳис қилмаслик, уни англамаслик эмасми? Бу хусусият бўлмаган кишилар ҳақиқий маънода ижодкор бўлиши мумкинми? Таржимон ҳам шундай. Таржимон – ижодкор. У бадиий ёки илмий матнни яратади. Аслият матнини бошқа бир тилда, мисол учун ўз она тилида қайта бунёд этади. Таржимон қайта бунёд этишни ўз зиммасига олиб елкасга жуда катта масъулиятни ортади. Толстой, Данте, Шекспир, Ҳомер, Гёте, Есенинни таржима қилиш ва ҳоказо ва ҳоказо…

Бундай ишлар қанчалар улкан инсоний, ижодий масъулият ҳамда жасоратни талаб қилганлигини бир тасаввуримизга келтирайлик. Уларнинг ҳар бирининг тагида шуҳрат орттириш, ном қозониш, моддий манфаатдор бўлиш эмас, баайни тўлиқ маънода фидокорлик – ижодий фидокорлик туради. Фидокорлик эса масъулият билан бирга туғишган биродардир. Бири иккинчисини тўлдиради, иккинчиси биринчисини тушунарли қилади. “Тўғри таржима қилиб кетаверасиз-да, тил билгандан кейин бунинг нима фарқи бор?” деганга ўхшаш фикрлайдиган ва таржима ишларига ўта менсимай паст назар билан қарайдиган кимсалар ҳам оз эмас. Муаллиф терисининг ичига кириб олсангиз, бас, у ёғига билганингизча ўрмалайверасиз, дейишади. Аммо муаллифнинг териси ичига кириб олиш ниҳоятда қийин бир ҳунар эканлиги ва у ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермасли бундай фикр эгалари билармиканалар? Териси ичига киришдан ожиз бўлганлар муаллифнинг териси устида сирғаладилар, натижада гарчи аслиятга сўзма-сўз тўғри бўлса ҳам лекин маза-матрасиз, ўта ширасиз таржималар ўқувчига кўндаланг қилинади. Булар таржималарнинг қадрини кўтармайди, ерга уради. Баъзи паст назарларнинг боиси ҳам шу. Бадиий таржимани юксак сўз санъати деб қадрлаш – мана шундан таржимоннинг масъулияти бошланади ва у яхши таржима матнлари – бадиий санъат намуналарининг юзага келишига асос бўлади.

Таржимон масъулияти дейилганда, менинг кўз ўнгимга дарҳол ҳазрат Алишер Навоий келади. Навоий эллик тўрт ёшларида устози Абдураҳмон Жомийнинг авлиёлар ҳақидаги “Нафаҳотул унс” асарини таржима қилишга бел боғлади. Навоий авлиёлар тўғрисида китоб китоб яратиш ғоясини Жомийга ўзи берган, илтимослар қилган, бунинг шароитини устозига бунёд этган эди. Жомий асарни ёзиб тугаллагандан сўнг Навоий бу асардан бутун турк улуслари баҳраманд бўлишларини орзу қилди, бу орзусини кўнглига қаттиқ тугди. “Нафаҳотул унс” гўзалликлари, лазиз, фасиҳ фикр дунёларидан ўз халқини тўла баҳраманд этиш, ўз халқига шу буюк маънавий фароғатни соғиниш – таржимонлик масъулиятининг энг юксак намунаси эди. Навоий бу саъй-ҳаракати билан ўз халқини мағрумлик, номаълумлик, ғафлатдан халос айлашни кўзлади.

Навоийнинг ўз сўзига бир дам шошилмасдан қулоқ тутайлик: “…агар саъй қилсам, бу китобни турк тилига таржима қила олғайман ва ул даҳойиғу мушкулотни равшанроқ алфоз ва очуғроқ адо билан ўткара олғаймумен, деб мутааммил эрдим…” мана шу таржимон масъулиятининг юксак даражали тили. Тасаввур қилинг: Навоий қадимги араб, форс, кўҳна турк улуси тилларини ва лаҳжаларини мукаммал биларди. Шунга қарамасдан бу пайтларда “Хамса”дек эпопеяни ва “Чор девон”дек мислсиз адабий ёдгорликни тиклаган Навоийга “Нафаҳотул унс…”нинг туркийга таржимаси бениҳоя мушкул бир иш бўлиб туюлади.

Қарангким, Навоий шу даҳолигида бу таржимага йигирма йил тайёргарлик кўради. Йигирма йил таржима ниятини кўнглида олиб юради. Асарни қайта-қайта ўқийди. У Навоийга ёд бўлиб кетади. Авлиёлар, сўфийлар ҳаёти ва уларнинг дунёқарашлари, сир-синоатлари, қолдирган ҳикматлари, фалсафалари хусусида бир дунё қўшимча маълумотлар тўплайди. Сўнг ёзади:

“Улуғ ишка илик урдум ва бу азим амрға қалам сурдум”… Навоий “Нафаҳотул унс…”ни ўқийдиган ўз замон ўқувчиларини кўз ўнгига келтирди, уларнинг бу асарни қандай тушунишлари ва қандай қабул қилишлари устида тинимсиз бош қотирди. Навоийнинг бу намунаси таржимон ўқувчи устида қанчалар қайғуриши мумкинлигига ғоят аҳамиятли бир мисолдир. Навоий таржима қиларкан, асарни сўфийлар ҳаёти тўғрисидаги янги маълумотлар билан тўлдирди. Ўқувчиларнинг дунёқарашлари нуқтаи назаридан асарга талай ўзгаришлар ва янгиликлар, таҳрирлар киритди, уни замон эҳтиёжларига мослаштирди. Бу таржимон масъулияти қанчалар юксак шаклга кириши мумкинлигига ноёб эътиборли бир мисолдир. Таржимага юксак бир ҳунар, масъулиятли ижод соҳаси, маданий маърифатчилик деб қарашни Қутб Хоразмий, Ҳайдар Хоразмий, Сайфи Сароий сингари мумтоз адибларимизда ҳам яққол кўрамиз. Низомий Ганжавийнинг “Хисрав ва Ширин” достонини қадим ўзбек тилига ўгириб, Қутб улуғ таржимонлик масъулиятини намоён қилди. Таржима қилиш ғоясини у “Кўнгил фармони” деб қабул қилди.

Ҳазонтак қайнаб уш савдо пишурдум,
Низомий болидин ҳалво пишурдум,

деб фахр билан ёзди у. Таржимаси шундай бир нодир намуналардан эдики, ўзи ҳам эли олдида ифтихор билан тан олди:

Жаҳон бўстони қайта бўлди хуррам,
Бор эрса ишқинг, эмди сўйла сен ҳам…

Таржиманинг қайта бунёд этиш санъати эканлигини Қутб 1340 йиллардаёқ аниқ ифодалаб берган эди. Сўйлаш гали келганда эса, шунчаки эмас, балки ҳақиқий ишқ билан сўйлашни ўзига мезон қилиб олганди. Қайта яратишда ҳам демак, ишқ мезони, яъни асарни севиб, унга меҳр қўйиб таржима қилиш биринчи даражали аҳамиятга эга эканлигини Қутб жуда чиройли баён қилиб ўтган ва бадиий таржиманинг илк мезонлари – принципларини аниқлик билан тилга олганди. Мумтоз адабиётимизда таржимада масъулият ва мезонлар туйғу ва тушунчалар бениҳоя юксак бўлган. Бу ўтмиш адабиётимизнинг жуда юксак эстетик белги ва тушунчаларидандир.

-“Телба”, “Қиёмат”, “Азизим”, “Бузрукнинг кузи”, “Зардушт таваллоси”… бу рўйхатни яна анча давом эттириш мумкин. Жаҳон адабиёнинг нодир намуналарини таржима қилаётганингизда кўнглингиздан қандай фикрлар кечган? Барибир масъулиятни ҳис этгансиз. Китобхон кўз ўнгингиздан кетмаган бўлса керак…

— Китобхонни ўйламай таржима қилишнинг сира иложи йўқ. Албатта қайси асарга ўтирмай, аввало китобхон кўз ўнгимда яққол гавдаланиб турган. Турлича ёшдаги, турлича қарашдаги бир қанча дўстларим бор. Бу ерда уларнинг номини айтмай қўя қолай. Достоевский ёки Жойсни таржима қилиш нияти туғилганда шу дўстларим доим рўпарамда туради. “Улар нима деркин?” деган саволни олдимга қўйиб, унга иложи борича аниқ жавоб топишга уринаман, таржимани қандай қўлга олганлари, ўқишга киришганлари, бунда нималарни бошдан кечириб, юракларидан ўтказаётганликларини хаёлимдан ўтказаман. Шу ерда у ўрнидан туриб кетади, бу ерда узоқ хаёлга толади, ҳатто ўқишни ҳам унутади, мана бу сўз, ўхшатиш, анафоранинг ўрнига тушганлигидан таъсирланади… Асарни тушуниш ва қабул қилишда ўша ўқувчим мендан юқорироқ, зийракроқ, фаросатлироқ, закийроқ бўлса керак, деб ўйлайман ва ундан ҳам юқорироқ кўтарилишга тиришаман. Хаёлимда маърифатли ўқувчим билан мусобақа ҳеч тўхтамайди. Шу мусобақа менга жуда ёқади. Бу мусобақада ўқувчимни Достоевскийнинг бадиий тафаккур оламига бошлаб кираётганимдан қувонаман, қилаётган ишим ўзимга бениҳоя зарур ва қадрли бўлиб туюлади. Ишқилиб ўқисалар бўлди, ишқилиб шу дунёга кириб борсалар менга бас дейман…

— Бир пайтлар Тоғай Мурод Жойснинг “Улисс” романини таржима қилиш истагини билдирган ва буни юрагига орзу қилиб туккан экан. Бироқ бу нияти унга армон бўлиб қолди. Бу фавқулодда зўр асарни тўкис таржима қилиш сизга насиб этди. Бу авангард асарни ўзбекчалаштириш орзуси қачон кўнглингизга келган эди?

— Отамга новвойлик ишларида ёрдамлашиб турардим. Отам китоб-дафтарингга деб озроқ пул ҳам бериб қўярди. Бозор кунлари Қумлоқдан Ҳасти Имомга ўтиб, у ердан Зарқайнар кўчасидан то Эски Жўвадаги босмахонагача борар, эски китобфурушларнинг ёйиб ўтирган китобларини бир бошдан томоша қилардим. Қизиқроқ туюлса эски китоблар, “Иностранная литература” журналининг сарғайиб кетган сонларини сотиб олардим. Уйга қўлтиғим тўла китоб-журнал билан қайтардим. Отам мени кўриб, “Китоб жинниси бўласанми, а, Иброҳим?” –деб қўярди. Жойс, Хемингуэй асарларини ўша журналда ўқигандирман. Ё Жантиева деган олиманинг Жойсга бағишланган китобчаси қўлимга тушиб қолиб унинг охирида Марионнинг хаёллари сўнгги бобини ўқигандирман. Ўшанда Марион деган ғалати исмга биринчи бор дуч келганман. Унинг хаёллари мени ўзига оҳанграбодек тортган. Бу фавқулодда бир нарса эканлигини ҳис қилганман.

Эллигинчи йилларнинг ўрталарида Хемингуэйнинг Москвада икки томлик танланган асарлари жуда чиройли қора муқовада нашр этилди. Эркин Воҳидов уни биринчилардан бўлиб сотиб олди. Трамвайда қўлтиғига қистириб келаётганини кўриб, қандай бўлмасин, уни топаман деб, ўзимга сўз берганман. Шу икки томликда “Мангу байрам” деган ғаройиб асарда Хемингуэйнинг Жойс ҳақидаги ажойиб фикрларини ўқиб, жуда қаттиқ таъсирланганман. Мени Хемингуэй таржимон қилган. Университетни битириш арафасида унинг “Чол ва денгиз” қиссаси таржимасига уринганман. “Улисс” “Иностранная литература”да бир йил давомида тўлиқ босилиб чиққандан сўнг уни ўқиб ўзбек тилига таржима қилиб бўлармикан-а, деган хаёлга борганман. Ўшанда бу фавқулодда асарнинг ўттиз фоизини тушунган бўлсам катта гап. Ҳозир унинг эллик фоизини тушунармиканман?-деб ўзимдан сўрайман. Эллик фоиз тушунчам билан бу асарни Озод Шарафиддинов далдаси билан, Қутб тилида айтганда, ўзбек тилига ўгира бошладим. Ким билсин қандай чиқди. Хуршид (Хуршид Дўстмуҳаммад назарда тутиляпти –таъкид бизники) ўқиб чиқиб, бўлади, деди. Тилаволди Жўраев сизнинг таржимангиз Жойс текстига яқинроқ деди. Мен шошиб қолдим. Рус тилидан таржима қилганман, дедим. Шундай бўлса ҳам, сизнинг таржимангиз инглизчага яқинроқ, деди яна Тилаволди. У йирик ёзувчи бўлиш билан бирга инглиз тили мутахассиси, Модерн ва Жойсга бағишлаб анча теран илмий тадқиқот ёзган. Бу гап мени ўйлантириб қўйди. Бир пайтлар Муҳаммаджон “Азизим”ни ўқиб, “таржимангиз нақ Мопассаннинг ўзи”, деган эди. Мен буни муболаға ўрнида кўргандим. Балки Жойснинг териси ичига кириш менга муяссар бўлгандир? Йўқ. Ҳали бундай дейишга эрта. Менинг таржимам бир тажриба, холос.

— Сизнинг мутаржимлик табиатингиз қизиқ. Бу ҳақида домла Озод Шарафиддинов бир ўринда шундай деган эди: “Иброҳим Ғафуров таржимаси осон асарларни эмас, услуби мураккаб, чуқур фалсафий мазмунга эга, мавҳумият соҳасини кенгроқ қамраб оладиган асарларни танлайди”. Диди, дунёқараши кенг китобхонлар теран мазмунли китобларни танлаганидек, сиз ҳам шу мураккаб йўлдан борар экансиз. Нега?

-Боягина Қутбнинг таржимон ишқи тўғрисидаги маъноли гапини эслаб ўтдик. Ҳақиқий таржимонлар ошиқ одамлар. Улар аввало китобга ошиқ одамлар. Уларни яхши китобларнинг қули дейиш ҳам мумкин. “Олтин бузоқ” ва “Саркаш дарё”ни кифтини келтириб ўзбекчалаштирган Мирзиёд Мирзоидов доим Муқимий, Фурқат, Завқийларнинг ғазалларини ёддан ўқиб юрар, суҳбатларда улардан тез-тез ўринли мақоллар келтирар, теша тегмаган гапларни кўп айтарди. Таржималари жуда жонли чиқарди. Миркарим Осим ўта ўқимишли адиблардан эди. Бошини кўтармай китоб ўқирди. Таржималари бағоят ширали эди. Мен ўзим муҳаббат қўйган асарларни таржима қилишга ҳавас қилдим. Кейин ўзбек прозаси учун янгилик бўладиган асарларни кўпроқ танладим. Прозамизнинг бадиий тадқиқ усуллари бойишини назарда тутдим. Кейин тафаккурга янгилик киритишни кўзладим. Сиз санаётган қатордаги асарлар бари дунёга бадиий тафаккур янгилигини берган, инсон ҳаёти ва кечинмаларини ифодалашда мислсиз ихтиролар очган асарлар. Нитше менинг олти қатор ҳикматларимни ўқиган ўқувчилар дунё фалсафасининг мағизига етиб борадилар, деб эҳтирос билан ёзган эди. Ўқувчиларимиз жуда бўлмаганда ўз мамнуниятлари учун шундай олти қаторни ўқиб ўзлаштириб олишларини орзу қилдим.

— Шоир, ёзувчи кўнглидагини қоғозга тушираётганида ҳеч қандай адабий қонун-қоида, назария билан ҳисоблашмайди. Таржмонлар ҳам шундай қиладими? Таржима назарияси, таржима қоидалари ва масъулияти ҳақида тўхталсангиз…

— Имонли одам имонсиздан, эътиқодли кимса эътиқодсиздан, тақволи зот тақвосиздан ва ниҳоят қоидали киши қоидасиз кишидан доимо афзал ва устун туради. Қоидали одамнинг майдонда енгилши қийин. Қоидасиз ҳеч қачон ғалаба қозонмайди. Қозонса ҳам унинг ғалабасини ҳеч ким тан олмайди. Албатта югураётганда, тўпни ошираётганда, яхши комбинация қилаётганда, ёзаётганда ҳеч қачон қоидани ўйламайди одам.

Навоий ва Қутб даврларида таржимашунослик китоблари, таржима назарияси шаклланмаган эди. Лекин уларнинг улкан ижодий лабораторияси бор эди. Шунинг таъсирида уларнинг онг остида бадиий таржима қоидалари савқи табиий тарзда яшарди. Назария вужудга кела бошлаганига уч юз йиллар бўляпти. Лекин фан сифатидаги назария ХХ асрдагина мустаҳкамланди ва ўз амалиёти қоидаларини очди. Таржиманинг жуда кенг тармоқли лингвистик, социолингвистик назарияси шаклланди ва бир-биридан оригинал тадқиқотлар юзага чиқди. Адекватлик, эквивалентлик, турғун бирликлар таржимаси, таржимада услублар ва миллий колоритни чиқариш, шеърий таржима муаммолари, воситали тил орқали таржима масалалари ва шунга ўхшаш таржима соҳасининг асослари яратилди. Олам-олам илмий изланишлар соҳага кенг қамров ато этди. Таржима – жонли ижодий амалиёт соҳаси. Илмий изланишлар ҳам шунга яраша барча мамлакатларда олиб борилмоқда ва дунё университетлари таржимонлар етиштиришга жуда катта эътибор бермоқдалар.

Мен “Чол ва денгиз”ни ўгира бошлаганимда таржима назариясини билмас, жуда оз нарсал- арни ўқиган эдим. Аммо давлат нашриётида янги таржмаларнинг қўлёзмалари мунтазам ўқилар ва анча жиддий муҳокамлардан ўтар эди. Шу муҳокамаларда йирик таржимонларнинг муҳокамаларини эшитганмиз. Одил Раҳимий, Одил Шаропов, Ваҳоб Рўзиматов, Малик Раҳмон, Йўлдош Шамшаров, Қодир Мирмуҳамедов, Миркарим Осим, Шариф Толибов, Мирзакалон Исмоилий, Шоислом Шомуҳамедов, Тоҳир Иброҳимов, Миад Ҳакимов, Мирзиёд Мирзоидов, Холида Аҳророва мактабларига ошно бўлганмиз. Бағоят қизиқ фикрлар ўртага қўйиларди уларнинг давраларида. Толстой, Чехов, Гоголь, Шолохов, Тургенев, Горький асарларининг таржималари ғоят қизғин баҳсларда ўлчов ва баҳога сазовор бўлган эди. Ўзини ҳурмат қилган ҳар бир мамлакатга юксак ихтисосли таржимонлар худди генетика ва информатика инженерлари каби беҳад зарур.

— Таржима муаммоси – бу аввало ўқувчи муаммоси. Таржимон аввало ўз ўқувчиси, ўз маданий муҳитини ўйлайди деб айтгандингиз бир суҳбатингизда…

— Кимдир ўзи учун ёзиб, китобхонни ўйламаслиги ҳам мумкин. Лекин бундай одамлар кам. Таржимон, ёзувчи, олим доим китобхон билан мулоқот қилишни, ўқувчилар билан алоқани узмасликни эмас, аксинча мустаҳкамлашни истайди. У ўз машаққати эвазига дунёга келган асар бошқаларга қандай таъсир кўрсатаётганини билгиси келади. Бундай мулоқотлар ижодкорнинг ўсишига, ўқувчининг фаол ўқувчига айланишига хизмат қилади. Лекин негадир китобхонлар билан муаллифлар жуда оз мулоқот қиладилар. Бу ҳар икки томон учун фойдали ва мақтанарли ҳол эмас.

Бир куни автобусда Қибрайга кетаётган эдим. “Яланғоч”да ёнимдаги бўш жойга ёшгина йигитча келиб ўтирди. У эринибгина қўлидаги қалин журнални варақлади. У Кортасарнинг ўзбек тилига янги ўгирилган “Автобусда” деган ҳикоясини ўқирди. Қовоқлари, киприклари пир-пир учарди.

-Кортасарни ўқияпсизми? Таржима қилишибдими?-деб сўрадим ундан. У менга бошини кўтариб қаради. Мени танигандай бўлиб овози чиқар-чиқмас салом берди.

— Уйда уч марта ўқидим. Мана, кўчага олиб чиқиб яна ўқияпман. Мен Маъсума холанинг узоқроқ жияни бўламан. Сизни ҳам танигандай бўляпман. Лекин бу қанақ ҳикоя, ўлай агар, ҳеч тушунолмаяпман. Шунақа ҳам мавҳум бўладими ҳикоя?

Йигитчанинг бу гапидан кейин Кортасар ҳикояси ҳақида ўйладим. Ҳикоядаги автобус ва унинг йўловчилари қабристонга кетишяпти. Уларнинг ҳаммаси қабрга қўйиш учун гул кўтариб олишган. Фақат ёшгина қиз билан нотаниш йигитчанинг қўлидагина гул йўқ. Фақат шу икковигина мозорга эмас, ўз юмушлари билан автобусга чиқишган. Автобусдагиларнинг бари шу қизгина ва йигитчадан кўз узишмайди. Ҳайдовчи ва кондуктор ҳам худди сенлар қаёқдан келиб қолдиларинг дегандай уларга ташланмоқчи бўлиб таҳдид қилишади. Уларнинг кўзига мозорга бормайдиган, хонадонидан ўлик чиқмаган одам жуда ғалати ғайритабиий фавқулодда бир нарса бўлиб кўрианди. Аргентинада худди барча йўловчи автобуслар фақат қабристонга бориши керакдай, у ерда манзил фақат қабристондай. Ёш йигит билан қиз эса бақрайган, еб қўядигандай тикилган, таҳдидли назарлардан юраклари қўрқинч ва саросонликка тушади, автобусдан баъзўр қочиб қутуладилар. Ёзувчи ўта таҳдидли фавқулодда вазиятни шундай ҳеч нарсани тушунтирмай мавҳум бир тарзда тасвирлайди. Аргентинадаги хунта давридаги аҳволдан бехабар одам бу вазиятни тушунмаслиги табиий. Лекин ёзувчи ғайритабиий таҳдид вазиятини ва унинг одамлар юрагидаги қўрқинчни жуда усталик билан тасвирлаган…

Мен йигитчадан сўрадим:

-Буни тушунмаслигингиз табиий. Лекин ҳикояда тасвирланган қўрқинч юрагингизда из қолдиргани аниқ. Бўлмаса уни учинчи маротаба ўқиб ўтирмасдингиз. Аммо сиз бундан соддароқ “Гулливернинг саёҳатлари”ни ўқиганмисиз?

-Йўқ. Шундай китоб борми?
-“Робинзон Крузо”ничи?

-Ўқимаганман. Нима ҳақида у китоб?
-Бўлмаса, “Барон Мюнхаузеннинг бошидан кечирганлари”ни ўқигандирсиз?

-Йўқ. Сизда борми у китоб?

Мен Қибрайга келиб қолдим. Ёзувчилар боғида тўхтатиб юборинг, дедим.

— “Дача писателей”ми?-деб қайталаб сўради автобус ҳайдовчи.

Мен индамадим. Лекин у тушунган экан, “Дача писателей”да тўхтатди, ҳайтовур. Ёш йигит “Улуғбек”ка бораётган экан, ўтиб кетди. У ҳамон қўлидаги журнални фаромуш варақларди.

Энди ўзингиз айтинг: ёзувчи, таржимон ўзининг ўқувчисини ўйламаслиги ҳеч мумкинми? Ахир биз ким учун ёзамиз?

— Шеърий асарларни таржима қилишни ўйлаб кўрганмисиз? Шеърий таржима билан насрий таржима орасида қандай фарқ бор? Идеал таржима ҳақида нима дея оласиз?

— Барча таржимларимда учраган шеърий матнларни ўзим таржима қилганман. Шундай қилганда шеърий матн руҳи ва умумий услубий йўналишига яқинроқ бўлади. Бировнинг таржимаси қовушмайроқ туради. Шеърий таржима одамни ўзига мафтун, асир қилиб қўяди. Шоир билан таржимон ифодавийлик ва мазмундорликда бир-бири билан мусобақалашаётганга ўхшайди. Чўлпон, Усмон Носир, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Миртемир, Зулфиянинг айрим таржималарини идеал шеърий таржима деб айтиш мумкин? Эркин Воҳидов Есенин ва Блокни уларнинг ўзидан ҳам ортиқроқ қилиб ўгирган. Мен бундай фавқулодда гўзал таржималрни туғишганларнинг таржималри деб атайман. Аммо улар барча миллий адабиётларда ҳам ноёб. Аксар шеърий таржималар “обқочади”: шоир муаллиф ер устида юрса, шеър таржимони ер тагида тимирскиланади ва тушунмаган, эплолмаганликдан “обқочиш”га киришади. Аслият билан таржима ўртасида ер билан осмонча фарқлар, мутлақо ноўрин, нобоп нарсалар юзага чиқади. Буни эркин таржима деб оқламоқчи бўлишади. Аммо нотўғри таржимани эркин деб оқлаб бўлмайди. Таржимада иккинчи ёмон касаллик: косиблик. Бу касб сўзидан олинган. Таржимон аслида касб эгаси. Мутахассис. Толстой ўзи жуда эъзозлаган яқинларига ўз қўли билан чиройли пишиқ этиклар тикиб берган. Аммо косибнинг чоки доим билиниб туради. Таржимада чок билинмай, кўринмай кетиши зарур. Лекин аксар таржималарнинг чоки қинғир-қийшиқ кўзгуга хунук ташланиб туради.

— Китобхонларимизда миллий адабиётимизга нисбатан жаҳон адабиётига қизиқиш кучлидек кўринади. Бунинг сабаби нимада деб ўйлайсиз?

— Дунёда ўқийдиган ранг-баранг китоблар сонсиз-саноқсиз. Уларни ўқиб ўзлаштириш, билишга қизиқишлар кучаяётган бўлса, бундан фақат қувониш мумкин. Миллий адабиётимиз эса дунё адабиётининг узвий бир бўлаги. Беруний нега “Ҳиндистон” деган буюк асар ёзди? Нега қадимги хақлдардан қолган ёдгорликларга қизиқди? Нима учун Муҳаммад Мусо Хоразмий “Зижи Хоразмий”ни яратди? Унинг асари астрономия фанини аниқ бир йўналишга солди. Европада астрономия фанинг вужудга келишида асос бўлди. Буни шунинг учун айтаётирманки, узов қа яқин аждодларимиз доим дунё миқёсига чиқишга, дунё миқёсида фикрлашга интилганлар. Биз ўша боболарнинг авлодларимиз. Жаҳон маданияти ҳодисаларига қизиқишимиз табиий.

— Мухлисларга тилакларингиз…

— Лев Толстой “битта чакамуғ чечаги мингта саройдан қимматлироқдир” дейди. Ерни, ҳавони, сувни, нурни – табиатни кўз қорачиғимиздек асрайлик. Шунда тўғридан-тўғри ўзимизни, наслимизни асраган бўламиз. Табиат ҳеч нарсани англамайди деганлар янглишади. Табиат ҳамма нарсани англайди, билади ва тартибга солади. Лев Толстой яна “одам юради, Худо буюради” дейди. Одам шундай юриб турсин. Унинг қадамидан гуллар унсин. Босган излари ерга дуо бўлиб ёзилсин. Ва андак-андак китоб ўқиб турсин.

Умид Али суҳбатлашди.
«Аъло кайфият» журнали, 1-сон, 2010 йил

TARJIMA MAS’ULIYATI DEGANDA…
Adib, tarjimon, munaqqid Ibrohim G’afurov bilan suhbat

Ibrohim G’afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug’ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O’zMU) ning filologiya fakultetida o’qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o’rinbosari lavozimlarida ishladi. Ibrohim G’ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O’zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do’stlik” ordeni sohibi (1995).
Ibrohim G’afurov “Go’zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog’” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so’z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O’ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U «Hayo — xaloskor», «Mangu latofat» va boshqa bir qator badialari va mansuralari jamlangan kitoblari bilan e’tibor qozondi.  Tarjimon sifatida jahon adabiyotining yetuk namoyandalari: Doctoevskiyning “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” , Mopassanning “Azizim”, Hemingueyning “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz”, Chingiz Aytmatovning “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” Jeyms Joysning «Uliss» kabi asarlarini o’zbek tiliga o’girgan.

— San’atning shunday turlari borki, ularni ko’riboq mohiyatini anglab yetasan kishi. Rassomlik, haykaltaroshlik, qo’shiq va shu kabilar. Biroq so’z san’ati – badiiy adabiyot tarjimaga muhtoj. Tarjimonlar madaniyatga beqiyos xizmat qilib, kitobxon mushkulini – ruhoniy qiziqishlarini yengillashtiradilar.

Tarjimonlik mas’uliyati, badiiy tarjima mezonlari xususida ikki og’iz fikr bildirsangiz…

— Mas’uliyat bo’lmasa, hech yerda hech bir ish bitmaydi. Mas’uliyatli odam deb kimnidir ta’riflasangiz, o’sha odamga nisbatan beixtiyor ishonch va hurmat uyg’onadi. Dunyodagi barcha ulug’ xayrli ishlar mas’uliyatsizlik natijasida uchraydi. Insoniyatning barcha fojialarining tagidan surishtirib kelsangiz, mas’uliyatsizlik yotadi. Istisno yo’q. Ijodkor mas’uliyatiniku qo’yavering. Ijodkor so’zga, g’oyaga mas’ul. Ijodkorning mas’uliyatsizligi so’zlarning va g’oyalarning isrofgarchiligiga, siyqalanishiga yoki dogmaga aylanishiga olib keladi, o’qib bo’lmaydigan kitoblar, o’qib bo’lmaydigan maqolalar, o’qib bo’lmaydigan she’rlarning haddan tashqari ko’pligini nima bilan izohlaysiz? Bularning sababi mas’uliyatsizlik emasmi? Ijodkorlik mas’uliyatini his qilmaslik, uni anglamaslik emasmi? Bu xususiyat bo’lmagan kishilar haqiqiy ma’noda ijodkor bo’lishi mumkinmi? Tarjimon ham shunday. Tarjimon – ijodkor. U badiiy yoki ilmiy matnni yaratadi. Asliyat matnini boshqa bir tilda, misol uchun o’z ona tilida qayta bunyod etadi. Tarjimon qayta bunyod etishni o’z zimmasiga olib yelkasga juda katta mas’uliyatni ortadi. Tolstoy, Dante, Shekspir, Homer, Gyote, Yeseninni tarjima qilish va hokazo va hokazo…

Bunday ishlar qanchalar ulkan insoniy, ijodiy mas’uliyat hamda jasoratni talab qilganligini bir tasavvurimizga keltiraylik. Ularning har birining tagida shuhrat orttirish, nom qozonish, moddiy manfaatdor bo’lish emas, baayni to’liq ma’noda fidokorlik – ijodiy fidokorlik turadi. Fidokorlik esa mas’uliyat bilan birga tug’ishgan birodardir. Biri ikkinchisini to’ldiradi, ikkinchisi birinchisini tushunarli qiladi. “To’g’ri tarjima qilib ketaverasiz-da, til bilgandan keyin buning nima farqi bor?” deganga o’xshash fikrlaydigan va tarjima ishlariga o’ta mensimay past nazar bilan qaraydigan kimsalar ham oz emas. Muallif terisining ichiga kirib olsangiz, bas, u yog’iga bilganingizcha o’rmalayverasiz, deyishadi. Ammo muallifning terisi ichiga kirib olish nihoyatda qiyin bir hunar ekanligi va u har kimning ham qo’lidan kelavermasli bunday fikr egalari bilarmikanalar? Terisi ichiga kirishdan ojiz bo’lganlar muallifning terisi ustida sirg’aladilar, natijada garchi asliyatga so’zma-so’z to’g’ri bo’lsa ham lekin maza-matrasiz, o’ta shirasiz tarjimalar o’quvchiga ko’ndalang qilinadi. Bular tarjimalarning qadrini ko’tarmaydi, yerga uradi. Ba’zi past nazarlarning boisi ham shu. Badiiy tarjimani yuksak so’z san’ati deb qadrlash – mana shundan tarjimonning mas’uliyati boshlanadi va u yaxshi tarjima matnlari – badiiy san’at namunalarining yuzaga kelishiga asos bo’ladi.

Tarjimon mas’uliyati deyilganda, mening ko’z o’ngimga darhol hazrat Alisher Navoiy keladi. Navoiy ellik to’rt yoshlarida ustozi Abdurahmon Jomiyning avliyolar haqidagi “Nafahotul uns” asarini tarjima qilishga bel bog’ladi. Navoiy avliyolar to’g’risida kitob kitob yaratish g’oyasini Jomiyga o’zi bergan, iltimoslar qilgan, buning sharoitini ustoziga bunyod etgan edi. Jomiy asarni yozib tugallagandan so’ng Navoiy bu asardan butun turk uluslari bahramand bo’lishlarini orzu qildi, bu orzusini ko’ngliga qattiq tugdi. “Nafahotul uns” go’zalliklari, laziz, fasih fikr dunyolaridan o’z xalqini to’la bahramand etish, o’z xalqiga shu buyuk ma’naviy farog’atni sog’inish – tarjimonlik mas’uliyatining eng yuksak namunasi edi. Navoiy bu sa’y-harakati bilan o’z xalqini mag’rumlik, noma’lumlik, g’aflatdan xalos aylashni ko’zladi.

Navoiyning o’z so’ziga bir dam shoshilmasdan quloq tutaylik: “…agar sa’y qilsam, bu kitobni turk tiliga tarjima qila olg’ayman va ul dahoyig’u mushkulotni ravshanroq alfoz va ochug’roq ado bilan o’tkara olg’aymumen, deb mutaammil erdim…” mana shu tarjimon mas’uliyatining yuksak darajali tili. Tasavvur qiling: Navoiy qadimgi arab, fors, ko’hna turk ulusi tillarini va lahjalarini mukammal bilardi. Shunga qaramasdan bu paytlarda “Xamsa”dek epopeyani va “Chor devon”dek mislsiz adabiy yodgorlikni tiklagan Navoiyga “Nafahotul uns…”ning turkiyga tarjimasi benihoya mushkul bir ish bo’lib tuyuladi.

Qarangkim, Navoiy shu daholigida bu tarjimaga yigirma yil tayyorgarlik ko’radi. Yigirma yil tarjima niyatini ko’nglida olib yuradi. Asarni qayta-qayta o’qiydi. U Navoiyga yod bo’lib ketadi. Avliyolar, so’fiylar hayoti va ularning dunyoqarashlari, sir-sinoatlari, qoldirgan hikmatlari, falsafalari xususida bir dunyo qo’shimcha ma’lumotlar to’playdi. So’ng yozadi:

“Ulug’ ishka ilik urdum va bu azim amrg’a qalam surdum”… Navoiy “Nafahotul uns…”ni o’qiydigan o’z zamon o’quvchilarini ko’z o’ngiga keltirdi, ularning bu asarni qanday tushunishlari va qanday qabul qilishlari ustida tinimsiz bosh qotirdi. Navoiyning bu namunasi tarjimon o’quvchi ustida qanchalar qayg’urishi mumkinligiga g’oyat ahamiyatli bir misoldir. Navoiy tarjima qilarkan, asarni so’fiylar hayoti to’g’risidagi yangi ma’lumotlar bilan to’ldirdi. O’quvchilarning dunyoqarashlari nuqtai nazaridan asarga talay o’zgarishlar va yangiliklar, tahrirlar kiritdi, uni zamon ehtiyojlariga moslashtirdi. Bu tarjimon mas’uliyati qanchalar yuksak shaklga kirishi mumkinligiga noyob e’tiborli bir misoldir. Tarjimaga yuksak bir hunar, mas’uliyatli ijod sohasi, madaniy ma’rifatchilik deb qarashni Qutb Xorazmiy, Haydar Xorazmiy, Sayfi Saroiy singari mumtoz adiblarimizda ham yaqqol ko’ramiz. Nizomiy Ganjaviyning “Xisrav va Shirin” dostonini qadim o’zbek tiliga o’girib, Qutb ulug’ tarjimonlik mas’uliyatini namoyon qildi. Tarjima qilish g’oyasini u “Ko’ngil farmoni” deb qabul qildi.

Hazontak qaynab ush savdo pishurdum,
Nizomiy bolidin halvo pishurdum,

deb faxr bilan yozdi u. Tarjimasi shunday bir nodir namunalardan ediki, o’zi ham eli oldida iftixor bilan tan oldi:

Jahon bo’stoni qayta bo’ldi xurram,
Bor ersa ishqing, emdi so’yla sen ham…

Tarjimaning qayta bunyod etish san’ati ekanligini Qutb 1340 yillardayoq aniq ifodalab bergan edi. So’ylash gali kelganda esa, shunchaki emas, balki haqiqiy ishq bilan so’ylashni o’ziga mezon qilib olgandi. Qayta yaratishda ham demak, ishq mezoni, ya’ni asarni sevib, unga mehr qo’yib tarjima qilish birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligini Qutb juda chiroyli bayon qilib o’tgan va badiiy tarjimaning ilk mezonlari – printsiplarini aniqlik bilan tilga olgandi. Mumtoz adabiyotimizda tarjimada mas’uliyat va mezonlar tuyg’u va tushunchalar benihoya yuksak bo’lgan. Bu o’tmish adabiyotimizning juda yuksak estetik belgi va tushunchalaridandir.

-“Telba”, “Qiyomat”, “Azizim”, “Buzrukning kuzi”, “Zardusht tavallosi”… bu ro’yxatni yana ancha davom ettirish mumkin. Jahon adabiyoning nodir namunalarini tarjima qilayotganingizda ko’nglingizdan qanday fikrlar kechgan? Baribir mas’uliyatni his etgansiz. Kitobxon ko’z o’ngingizdan ketmagan bo’lsa kerak…

— Kitobxonni o’ylamay tarjima qilishning sira iloji yo’q. Albatta qaysi asarga o’tirmay, avvalo kitobxon ko’z o’ngimda yaqqol gavdalanib turgan. Turlicha yoshdagi, turlicha qarashdagi bir qancha do’stlarim bor. Bu yerda ularning nomini aytmay qo’ya qolay. Dostoevskiy yoki Joysni tarjima qilish niyati tug’ilganda shu do’stlarim doim ro’paramda turadi. “Ular nima derkin?” degan savolni oldimga qo’yib, unga iloji boricha aniq javob topishga urinaman, tarjimani qanday qo’lga olganlari, o’qishga kirishganlari, bunda nimalarni boshdan kechirib, yuraklaridan o’tkazayotganliklarini xayolimdan o’tkazaman. Shu yerda u o’rnidan turib ketadi, bu yerda uzoq xayolga toladi, hatto o’qishni ham unutadi, mana bu so’z, o’xshatish, anaforaning o’rniga tushganligidan ta’sirlanadi… Asarni tushunish va qabul qilishda o’sha o’quvchim mendan yuqoriroq, ziyrakroq, farosatliroq, zakiyroq bo’lsa kerak, deb o’ylayman va undan ham yuqoriroq ko’tarilishga tirishaman. Xayolimda ma’rifatli o’quvchim bilan musobaqa hech to’xtamaydi. Shu musobaqa menga juda yoqadi. Bu musobaqada o’quvchimni Dostoevskiyning badiiy tafakkur olamiga boshlab kirayotganimdan quvonaman, qilayotgan ishim o’zimga benihoya zarur va qadrli bo’lib tuyuladi. Ishqilib o’qisalar bo’ldi, ishqilib shu dunyoga kirib borsalar menga bas deyman…

— Bir paytlar Tog’ay Murod Joysning “Uliss” romanini tarjima qilish istagini bildirgan va buni yuragiga orzu qilib tukkan ekan. Biroq bu niyati unga armon bo’lib qoldi. Bu favqulodda zo’r asarni to’kis tarjima qilish sizga nasib etdi. Bu avangard asarni o’zbekchalashtirish orzusi qachon ko’nglingizga kelgan edi?

— Otamga novvoylik ishlarida yordamlashib turardim. Otam kitob-daftaringga deb ozroq pul ham berib qo’yardi. Bozor kunlari Qumloqdan Hasti Imomga o’tib, u yerdan Zarqaynar ko’chasidan to Eski Jo’vadagi bosmaxonagacha borar, eski kitobfurushlarning yoyib o’tirgan kitoblarini bir boshdan tomosha qilardim. Qiziqroq tuyulsa eski kitoblar, “Inostrannaya literatura” jurnalining sarg’ayib ketgan sonlarini sotib olardim. Uyga qo’ltig’im to’la kitob-jurnal bilan qaytardim. Otam meni ko’rib, “Kitob jinnisi bo’lasanmi, a, Ibrohim?” –deb qo’yardi. Joys, Xeminguey asarlarini o’sha jurnalda o’qigandirman. YO Jantieva degan olimaning Joysga bag’ishlangan kitobchasi qo’limga tushib qolib uning oxirida Marionning xayollari so’nggi bobini o’qigandirman. O’shanda Marion degan g’alati ismga birinchi bor duch kelganman. Uning xayollari meni o’ziga ohangrabodek tortgan. Bu favqulodda bir narsa ekanligini his qilganman.

Elliginchi yillarning o’rtalarida Xemingueyning Moskvada ikki tomlik tanlangan asarlari juda chiroyli qora muqovada nashr etildi. Erkin Vohidov uni birinchilardan bo’lib sotib oldi. Tramvayda qo’ltig’iga qistirib kelayotganini ko’rib, qanday bo’lmasin, uni topaman deb, o’zimga so’z berganman. Shu ikki tomlikda “Mangu bayram” degan g’aroyib asarda Xemingueyning Joys haqidagi ajoyib fikrlarini o’qib, juda qattiq ta’sirlanganman. Meni Xeminguey tarjimon qilgan. Universitetni bitirish arafasida uning “Chol va dengiz” qissasi tarjimasiga uringanman. “Uliss” “Inostrannaya literatura”da bir yil davomida to’liq bosilib chiqqandan so’ng uni o’qib o’zbek tiliga tarjima qilib bo’larmikan-a, degan xayolga borganman. O’shanda bu favqulodda asarning o’ttiz foizini tushungan bo’lsam katta gap. Hozir uning ellik foizini tushunarmikanman?-deb o’zimdan so’rayman. Ellik foiz tushuncham bilan bu asarni Ozod Sharafiddinov daldasi bilan, Qutb tilida aytganda, o’zbek tiliga o’gira boshladim. Kim bilsin qanday chiqdi. Xurshid (Xurshid Do’stmuhammad nazarda tutilyapti –ta’kid bizniki) o’qib chiqib, bo’ladi, dedi. Tilavoldi Jo’raev sizning tarjimangiz Joys tekstiga yaqinroq dedi. Men shoshib qoldim. Rus tilidan tarjima qilganman, dedim. Shunday bo’lsa ham, sizning tarjimangiz inglizchaga yaqinroq, dedi yana Tilavoldi. U yirik yozuvchi bo’lish bilan birga ingliz tili mutaxassisi, Modern va Joysga bag’ishlab ancha teran ilmiy tadqiqot yozgan. Bu gap meni o’ylantirib qo’ydi. Bir paytlar Muhammadjon “Azizim”ni o’qib, “tarjimangiz naq Mopassanning o’zi”, degan edi. Men buni mubolag’a o’rnida ko’rgandim. Balki Joysning terisi ichiga kirish menga muyassar bo’lgandir? Yo’q. Hali bunday deyishga erta. Mening tarjimam bir tajriba, xolos.

— Sizning mutarjimlik tabiatingiz qiziq. Bu haqida domla Ozod Sharafiddinov bir o’rinda shunday degan edi: “Ibrohim G’afurov tarjimasi oson asarlarni emas, uslubi murakkab, chuqur falsafiy mazmunga ega, mavhumiyat sohasini kengroq qamrab oladigan asarlarni tanlaydi”. Didi, dunyoqarashi keng kitobxonlar teran mazmunli kitoblarni tanlaganidek, siz ham shu murakkab yo’ldan borar ekansiz. Nega?

-Boyagina Qutbning tarjimon ishqi to’g’risidagi ma’noli gapini eslab o’tdik. Haqiqiy tarjimonlar oshiq odamlar. Ular avvalo kitobga oshiq odamlar. Ularni yaxshi kitoblarning quli deyish ham mumkin. “Oltin buzoq” va “Sarkash daryo”ni kiftini keltirib o’zbekchalashtirgan Mirziyod Mirzoidov doim Muqimiy, Furqat, Zavqiylarning g’azallarini yoddan o’qib yurar, suhbatlarda ulardan tez-tez o’rinli maqollar keltirar, tesha tegmagan gaplarni ko’p aytardi. Tarjimalari juda jonli chiqardi. Mirkarim Osim o’ta o’qimishli adiblardan edi. Boshini ko’tarmay kitob o’qirdi. Tarjimalari bag’oyat shirali edi. Men o’zim muhabbat qo’ygan asarlarni tarjima qilishga havas qildim. Keyin o’zbek prozasi uchun yangilik bo’ladigan asarlarni ko’proq tanladim. Prozamizning badiiy tadqiq usullari boyishini nazarda tutdim. Keyin tafakkurga yangilik kiritishni ko’zladim. Siz sanayotgan qatordagi asarlar bari dunyoga badiiy tafakkur yangiligini bergan, inson hayoti va kechinmalarini ifodalashda mislsiz ixtirolar ochgan asarlar. Nitshe mening olti qator hikmatlarimni o’qigan o’quvchilar dunyo falsafasining mag’iziga yetib boradilar, deb ehtiros bilan yozgan edi. O’quvchilarimiz juda bo’lmaganda o’z mamnuniyatlari uchun shunday olti qatorni o’qib o’zlashtirib olishlarini orzu qildim.

— Shoir, yozuvchi ko’nglidagini qog’ozga tushirayotganida hech qanday adabiy qonun-qoida, nazariya bilan hisoblashmaydi. Tarjmonlar ham shunday qiladimi? Tarjima nazariyasi, tarjima qoidalari va mas’uliyati haqida to’xtalsangiz…

— Imonli odam imonsizdan, e’tiqodli kimsa e’tiqodsizdan, taqvoli zot taqvosizdan va nihoyat qoidali kishi qoidasiz kishidan doimo afzal va ustun turadi. Qoidali odamning maydonda yengilshi qiyin. Qoidasiz hech qachon g’alaba qozonmaydi. Qozonsa ham uning g’alabasini hech kim tan olmaydi. Albatta yugurayotganda, to’pni oshirayotganda, yaxshi kombinatsiya qilayotganda, yozayotganda hech qachon qoidani o’ylamaydi odam.

Navoiy va Qutb davrlarida tarjimashunoslik kitoblari, tarjima nazariyasi shakllanmagan edi. Lekin ularning ulkan ijodiy laboratoriyasi bor edi. Shuning ta’sirida ularning ong ostida badiiy tarjima qoidalari savqi tabiiy tarzda yashardi. Nazariya vujudga kela boshlaganiga uch yuz yillar bo’lyapti. Lekin fan sifatidagi nazariya XX asrdagina mustahkamlandi va o’z amaliyoti qoidalarini ochdi. Tarjimaning juda keng tarmoqli lingvistik, sotsiolingvistik nazariyasi shakllandi va bir-biridan original tadqiqotlar yuzaga chiqdi. Adekvatlik, ekvivalentlik, turg’un birliklar tarjimasi, tarjimada uslublar va milliy koloritni chiqarish, she’riy tarjima muammolari, vositali til orqali tarjima masalalari va shunga o’xshash tarjima sohasining asoslari yaratildi. Olam-olam ilmiy izlanishlar sohaga keng qamrov ato etdi. Tarjima – jonli ijodiy amaliyot sohasi. Ilmiy izlanishlar ham shunga yarasha barcha mamlakatlarda olib borilmoqda va dunyo universitetlari tarjimonlar yetishtirishga juda katta e’tibor bermoqdalar.

Men “Chol va dengiz”ni o’gira boshlaganimda tarjima nazariyasini bilmas, juda oz narsal- arni o’qigan edim. Ammo davlat nashriyotida yangi tarjmalarning qo’lyozmalari muntazam o’qilar va ancha jiddiy muhokamlardan o’tar edi. Shu muhokamalarda yirik tarjimonlarning muhokamalarini eshitganmiz. Odil Rahimiy, Odil Sharopov, Vahob Ro’zimatov, Malik Rahmon, Yo’ldosh Shamsharov, Qodir Mirmuhamedov, Mirkarim Osim, Sharif Tolibov, Mirzakalon Ismoiliy, Shoislom Shomuhamedov, Tohir Ibrohimov, Miad Hakimov, Mirziyod Mirzoidov, Xolida Ahrorova maktablariga oshno bo’lganmiz. Bag’oyat qiziq fikrlar o’rtaga qo’yilardi ularning davralarida. Tolstoy, Chexov, Gogol`, Sholoxov, Turgenev, Gor`kiy asarlarining tarjimalari g’oyat qizg’in bahslarda o’lchov va bahoga sazovor bo’lgan edi. O’zini hurmat qilgan har bir mamlakatga yuksak ixtisosli tarjimonlar xuddi genetika va informatika injenerlari kabi behad zarur.

— Tarjima muammosi – bu avvalo o’quvchi muammosi. Tarjimon avvalo o’z o’quvchisi, o’z madaniy muhitini o’ylaydi deb aytgandingiz bir suhbatingizda…

— Kimdir o’zi uchun yozib, kitobxonni o’ylamasligi ham mumkin. Lekin bunday odamlar kam. Tarjimon, yozuvchi, olim doim kitobxon bilan muloqot qilishni, o’quvchilar bilan aloqani uzmaslikni emas, aksincha mustahkamlashni istaydi. U o’z mashaqqati evaziga dunyoga kelgan asar boshqalarga qanday ta’sir ko’rsatayotganini bilgisi keladi. Bunday muloqotlar ijodkorning o’sishiga, o’quvchining faol o’quvchiga aylanishiga xizmat qiladi. Lekin negadir kitobxonlar bilan mualliflar juda oz muloqot qiladilar. Bu har ikki tomon uchun foydali va maqtanarli hol emas.

Bir kuni avtobusda Qibrayga ketayotgan edim. “Yalang’och”da yonimdagi bo’sh joyga yoshgina yigitcha kelib o’tirdi. U erinibgina qo’lidagi qalin jurnalni varaqladi. U Kortasarning o’zbek tiliga yangi o’girilgan “Avtobusda” degan hikoyasini o’qirdi. Qovoqlari, kipriklari pir-pir uchardi.

-Kortasarni o’qiyapsizmi? Tarjima qilishibdimi?-deb so’radim undan. U menga boshini ko’tarib qaradi. Meni taniganday bo’lib ovozi chiqar-chiqmas salom berdi.

— Uyda uch marta o’qidim. Mana, ko’chaga olib chiqib yana o’qiyapman. Men Ma’suma xolaning uzoqroq jiyani bo’laman. Sizni ham taniganday bo’lyapman. Lekin bu qanaq hikoya, o’lay agar, hech
tushunolmayapman. Shunaqa ham mavhum bo’ladimi hikoya?

Yigitchaning bu gapidan keyin Kortasar hikoyasi haqida o’yladim. Hikoyadagi avtobus va uning yo’lovchilari qabristonga ketishyapti. Ularning hammasi qabrga qo’yish uchun gul ko’tarib olishgan. Faqat yoshgina qiz bilan notanish yigitchaning qo’lidagina gul yo’q. Faqat shu ikkovigina mozorga emas, o’z yumushlari bilan avtobusga chiqishgan. Avtobusdagilarning bari shu qizgina va yigitchadan ko’z uzishmaydi. Haydovchi va konduktor ham xuddi senlar qayoqdan kelib qoldilaring deganday ularga tashlanmoqchi bo’lib tahdid qilishadi. Ularning ko’ziga mozorga bormaydigan, xonadonidan o’lik chiqmagan odam juda g’alati g’ayritabiiy favqulodda bir narsa bo’lib ko’riandi. Argentinada xuddi barcha yo’lovchi avtobuslar faqat qabristonga borishi kerakday, u yerda manzil faqat qabristonday. Yosh yigit bilan qiz esa baqraygan, yeb qo’yadiganday tikilgan, tahdidli nazarlardan yuraklari qo’rqinch va sarosonlikka tushadi, avtobusdan ba’zo’r qochib qutuladilar. Yozuvchi o’ta tahdidli favqulodda vaziyatni shunday hech narsani tushuntirmay mavhum bir tarzda tasvirlaydi. Argentinadagi xunta davridagi ahvoldan bexabar odam bu vaziyatni tushunmasligi tabiiy. Lekin yozuvchi g’ayritabiiy tahdid vaziyatini va uning odamlar yuragidagi qo’rqinchni juda ustalik bilan tasvirlagan…

Men yigitchadan so’radim:

-Buni tushunmasligingiz tabiiy. Lekin hikoyada tasvirlangan qo’rqinch yuragingizda iz qoldirgani aniq. Bo’lmasa uni uchinchi marotaba o’qib o’tirmasdingiz. Ammo siz bundan soddaroq “Gulliverning sayohatlari”ni o’qiganmisiz?

-Yo’q. Shunday kitob bormi?
-“Robinzon Kruzo”nichi?

-O’qimaganman. Nima haqida u kitob?
-Bo’lmasa, “Baron Myunxauzenning boshidan kechirganlari”ni o’qigandirsiz?

-Yo’q. Sizda bormi u kitob?

Men Qibrayga kelib qoldim. Yozuvchilar bog’ida to’xtatib yuboring, dedim.

— “Dacha pisateley”mi?-deb qaytalab so’radi avtobus haydovchi.

Men indamadim. Lekin u tushungan ekan, “Dacha pisateley”da to’xtatdi, haytovur. Yosh yigit “Ulug’bek”ka borayotgan ekan, o’tib ketdi. U hamon qo’lidagi jurnalni faromush varaqlardi.

Endi o’zingiz ayting: yozuvchi, tarjimon o’zining o’quvchisini o’ylamasligi hech mumkinmi? Axir biz kim uchun yozamiz?

— She’riy asarlarni tarjima qilishni o’ylab ko’rganmisiz? She’riy tarjima bilan nasriy tarjima orasida qanday farq bor? Ideal tarjima haqida nima deya olasiz?

— Barcha tarjimlarimda uchragan she’riy matnlarni o’zim tarjima qilganman. Shunday qilganda she’riy matn ruhi va umumiy uslubiy yo’nalishiga yaqinroq bo’ladi. Birovning tarjimasi qovushmayroq turadi. She’riy tarjima odamni o’ziga maftun, asir qilib qo’yadi. Shoir bilan tarjimon ifodaviylik va mazmundorlikda bir-biri bilan musobaqalashayotganga o’xshaydi. Cho’lpon, Usmon Nosir, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Mirtemir, Zulfiyaning ayrim tarjimalarini ideal she’riy tarjima deb aytish mumkin? Erkin Vohidov Yesenin va Blokni ularning o’zidan ham ortiqroq qilib o’girgan. Men bunday favqulodda go’zal tarjimalrni tug’ishganlarning tarjimalri deb atayman. Ammo ular barcha milliy adabiyotlarda ham noyob. Aksar she’riy tarjimalar “obqochadi”: shoir muallif yer ustida yursa, she’r tarjimoni yer tagida timirskilanadi va tushunmagan, eplolmaganlikdan “obqochish”ga kirishadi. Asliyat bilan tarjima o’rtasida yer bilan osmoncha farqlar, mutlaqo noo’rin, nobop narsalar yuzaga chiqadi. Buni erkin tarjima deb oqlamoqchi bo’lishadi. Ammo noto’g’ri tarjimani erkin deb oqlab bo’lmaydi. Tarjimada ikkinchi yomon kasallik: kosiblik. Bu kasb so’zidan olingan. Tarjimon aslida kasb egasi. Mutaxassis. Tolstoy o’zi juda e’zozlagan yaqinlariga o’z qo’li bilan chiroyli pishiq etiklar tikib bergan. Ammo kosibning choki doim bilinib turadi. Tarjimada chok bilinmay, ko’rinmay ketishi zarur. Lekin aksar tarjimalarning choki qing’ir-qiyshiq ko’zguga xunuk tashlanib turadi.

— Kitobxonlarimizda milliy adabiyotimizga nisbatan jahon adabiyotiga qiziqish kuchlidek ko’rinadi. Buning sababi nimada deb o’ylaysiz?

— Dunyoda o’qiydigan rang-barang kitoblar sonsiz-sanoqsiz. Ularni o’qib o’zlashtirish, bilishga qiziqishlar kuchayayotgan bo’lsa, bundan faqat quvonish mumkin. Milliy adabiyotimiz esa dunyo adabiyotining uzviy bir bo’lagi. Beruniy nega “Hindiston” degan buyuk asar yozdi? Nega qadimgi xaqldardan qolgan yodgorliklarga qiziqdi? Nima uchun Muhammad Muso Xorazmiy “Ziji Xorazmiy”ni yaratdi? Uning asari astronomiya fanini aniq bir yo’nalishga soldi. Yevropada astronomiya faning vujudga kelishida asos bo’ldi. Buni shuning uchun aytayotirmanki, uzov qa yaqin ajdodlarimiz doim dunyo miqyosiga chiqishga, dunyo miqyosida fikrlashga intilganlar. Biz o’sha bobolarning avlodlarimiz. Jahon madaniyati hodisalariga qiziqishimiz tabiiy.

— Muxlislarga tilaklaringiz…

— Lev Tolstoy “bitta chakamug’ chechagi mingta saroydan qimmatliroqdir” deydi. Yerni, havoni, suvni, nurni – tabiatni ko’z qorachig’imizdek asraylik. Shunda to’g’ridan-to’g’ri o’zimizni, naslimizni asragan bo’lamiz. Tabiat hech narsani anglamaydi deganlar yanglishadi. Tabiat hamma narsani anglaydi, biladi va tartibga soladi. Lev Tolstoy yana “odam yuradi, Xudo buyuradi” deydi. Odam shunday yurib tursin. Uning qadamidan gullar unsin. Bosgan izlari yerga duo bo’lib yozilsin. Va andak-andak kitob o’qib tursin.

Umid Ali suhbatlashdi.
«A’lo kayfiyat» jurnali, 1-son, 2010 yil