Мен китобни билим олиш ва ўрганиш учун ўқийман. Бошқа одамларнинг тажрибалари, яшаш ва ҳаёт юритиш йўсинларига болалигимдан жуда қизиқаман. Менга инсон тажрибалари энг қимматли нарса бўлиб туюлади. Ҳар бир одамнинг ҳаёт тажрибаси бир дорилфунун қимматига эга деб қарайман. Булардан ташқари китоблар инсон гўзалликларининг хазинаси. Гўзаллик туйғуси, фаросати китоблар ўқиш орқали камол топади.

КИТОБ ИНСОНИЯТНИ ҚУТҚАРАДИ
Адабиётшунос олим Иброҳим Ғафуров билан суҳбат
Суҳбатдош — Ситора Тожиддинова

   Ёзувчи, таржимон, танқидчи Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади.
1995 йилда “Миллий тикланиш” демократик партиясини ташкил этиш ташаббускорларидан бири бўлди. У мазкур партиянинг раиси (1996 йилдан), “Миллий тикланиш” газетасининг бош муҳаррири сифатида фаолият юритди.
Иброҳим Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) цингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У “Дарвоза”, “Ҳумо қушим”, “Қалдирғочим” цингари шеърий насрлар ёҳуд мансуралари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” (Доcтоевский), “Азизим” (Мопассан), “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз” (Э.Хемингуей), “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” (Чингиз оқ булути), “Ёнғин” (В.Распутин) сингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
И. Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).

Адабиёт — қалбни тарбиялайди, онгу шуурни чархлаб, руҳни озиқлантиради. Шу боис ҳамиша унга эҳтиёж бор. Гарчи инсон зоти моддий манфаатлар, замон янгиликлари измига осонгина тушиб борса-да, алал оқибат зерикади, асл ўзлигини соғинади, унга қайтишни истайди. Ана шундай пайтда адабиётнинг қадри билинади, унинг зарурати англанади. Зотан, яхши китоб кишининг кўнгил ойнасини поклайди, уни фикрлашга, тушунишга ундайди.
Таниқли адабиётшунос олим, забардаст таржимон ва адиб Иброҳим ўафуров билан мутолла завқи, машаққати ва зарурати ҳақида, ўзбек ва жаҳон адабиётининг бугуни ва эртаси, мутаржимлик маҳорати хусусида суҳбатлашдик.

— Мен умри давомида умуман китоб ўқимаган одамни тасаввур қила олмайман. Ҳар ким турли мақсадларда барибир қўлига бу неъматни олади. Ким учун мутолаа билан шуғулланиш кўнгил иши, яна ким учундир шунчаки эрмак, яна бировлар учун зарурат. Ҳатто айримлар китобни уйқу дориси билан тенглаштиришаркан. Яхши бадиий асар топа олмаганида, ҳеч бўлмаса, луғат ўқиб фикрини чархлайдиганлар ҳам йўқ эмас. Яна айримлар обрў учун, дўст-ёрларидан қолишмаслик учун ўқийди. Сиз-чи? Сиз нима учун китоб мутолаа қиласиз?

— Вақт зиқ. Вақт йўқ. Имкон топилмайди. Имкон йўқ. Китоб ўқиш эса фақат… Ростданам китоб ўқиш учун жуда кўп вақт керак. Аммо вақт “дефицит” бўлган ҳозирги замонда уни қаердан оласиз? У ҳар бир кишига охирги дақиқасигача ўлчаб берилган: сония сониясигача.

Яқинда мусофирлар ва муҳожирлар ҳаётидан ёзилган ҳаммаси бошдан оёқ ҳаётий фактлар, ҳаётий, яъни аслида бўлиб ўтган, минглаб одамлар ўз бошидан кечирган бир китоб ўқидим. Менга бутунлай нотаниш, алам-уқубатлар, хорлик, хўрлик, зўрлик, ожизликларга тўла воқеалар, муаллиф қон йиғлаб ёзган. Вақтни айтаман-да, мен уни ҳар куни икки-уч соатдан вақт ажратиб бир ҳафта саккиз кун деганда ўқиб битирдим. Ке­йин китобдан олган турли таассуротларимни ичимга сиғдиролмай биродарим шоир Турсунбой Адашбоевга қўнғироқ қилдим. “Э, омон бўлинг, — деди Турсунбой маъсум болаларча қувониб (маъсум болаларча қувонадиган ёши етмишдан ошганлар ҳар қадамда ҳам учрайвермайди) — Мен сиз айтган китобни бировдан бир кечага тиланиб олиб, бир кечада ўқиб чиқдим. Ноёб китоб!” Мана, мен саккиз кунда ўқиган китобни Турсунбой Адашбой бир кечада ўқиб туширибди. Китобни мана шундай “илло-биллога келтирмай” тез ўқийдиган кишиларга жуда ҳавасим келади илгарилардан. Тез ўқийдиганлар ёзувчи, журналистлар орасида анча-мунча топилади. Аҳмад Аъзам, Мурод, Эркин, Маҳмуд, Олим Отахон, Аҳмаджон Мелибоев ва яна анча казо-казолар китобни сувдай шимириб бир пасда ўқиб қўядилар. Уларнинг ҳар бирининг ўзининг тез ўқиш ва шундай тез уқиш усуллари бўлса керак.

Чунончи, бир “китоб жинниси” деб ном чиқарган дўстимнинг “усули” шундай: (дўстим цехнинг сирини очаётганимни кечирсин) — у қўлига тушган ҳар қандай китобни ҳеч пайсалга солмай дарҳол аннотациясини ўқийди. Сўзбошининг боши ва охирини кўздан кечиради, дарҳол мундарижага ўтади, батафсил танишади, яна бошига қайтади, текстдан бир-икки хатбошини кўради, китобнинг ўртасини очади, бунда ҳам бир-икки хатбоши билан танишади, ниҳоят асарнинг охирги сўзларини назардан кечиради: бу ораларда тинмай “ҳимм-ҳимм” деб қўяди. Мана шу тариқа у узоғи билан бир соат ичида ўнлаб ўзи учун янги бўлган китоблар билан танишиб чиқади. Сўнг давраларда доим шу китоблар ҳақида ўз фикрини билдиради. Аммо қойил қоламан: тутилмаган, “теша тегмаган” фикрлар айтади.

Бошқа бир дўстим китобларни турли луғатлар қуршовида ўтириб ўқийди. “Китоб ўқиладиган муҳит ва шароит бўлиши керак” дейди ва шундай ажойиб луғатлар билан қуршалган муҳитида жуда синчиклаб китоб ўқийди, ўзига нотаниш сўзлар, ибораларни ёзиб боради, луғатларидан уларнинг маъноларини аниқлаштиради ва буларни ҳам дафтарига ҳафсала билан қайд этади, тагига ўз шахсий мулоҳазасини ҳам қайд этади. Бошқа бир дўстим эса китобни яхши кўради, аммо китобни вақт ўтказиш учун ўқийди, унинг китоб ўқиши эрмакка ўхшайди, ўқиган китоблари устида жуда кам гурунглашади, чамаси китоб ҳақида бошқалар билан гурунглашишни жуда зерикарли иш деб билади ёки буни фойдасиз деб қарайди.

Яна бир дўстим мук тушиб тарих ҳақидаги китобларни ўқийди. Уларни ҳафсала билан қайта баён қилиб чиқади, усуллари ва йўллари нақадар ранг-баранг! Дунёда қанча китоб ўқийдиган одам бўлса, китоб ўқиш усули ҳам шунча. Бу китоб ўқиш усулларини ёзаверсак, гап узайиб кетади. Аммо баён этилган мисол учун келтирилган усулларга эътибор беринг-а: бу ўқишларнинг қарийб ҳаммаси ўқишдан кўра ижодга ўхшайди, ижод қилиб ўқишга ёки ижод даражасидаги ўқишга ўхшайди ёки айни ижоднинг ўзи ёки ижоднинг ўқиш тури. Бу ўқишнинг энг самарали, кўп фойдалар келтирадиган усули. Бундай ўқишда одам тинимсиз бойиб, фикран ва маънан ўсиб боради.

Умуман, тақрибан олганда, одамлар китоб ўқишга эҳтиёжи бор одамлар ва китоб ўқишга эҳтиёжи йўқ одамларга бўлинади. Буларнинг психологик асосларини қидириб топиш ва узоқ баён этиш мумкин. Аммо гап чўзилиб кетади-да, вақти зиқ ўқувчимизни зериктириб қўямиз. Илло ҳар биримиз бошқа ҳар биримизнинг вақтини қадрлашимиз керак. Охир оқибатда бу ўз жонажон вақтимизни қадрига етиш билан баробар, одамлар аро энг олижаноб маданий-ахлоқий муносабатларнинг бири ва балки асосийси.

Ўқишга эҳтиёжи бор одам бу — Наполеон. Эҳтиёжи бўлганки, вақти ниҳоятда зиқ бўлишига қарамай немис ёзувчиси Ҳётенинг “Ёш Вертернинг изтироблари” романини жуда катта қизиқиш ва қунт билан ўқиб чиққан ва Германияга келганида адибни ҳузурига чорлаб унга асар ҳақидаги таассуротлари ҳамда фикр-мулоҳазаларини жўшқинлик билан билдирган. Бўлмаса Наполеон қайда-ю “Вертер” қайда? Эҳтиёж бўлганки, император ва ёзувчи китоб устида бир стол атрофига ўтиришган.

Маш­ҳур подшоҳ Ҳусайн Бойқаро Ҳазрат Алишер Навоийнинг яқин болалик дўсти ва эмукдоши. Навоийнинг ҳар бир янги асарини муштоқлик билан кутиб худди ўзи учун байрамдай ўқиб мутолаа қилади. Подшоҳ бўлишига қарамай ўқиш унинг юксак маънавий ва руҳоний эҳтиёжига айланган. У шу эҳтиёжсиз яшолмайди. Ўқишдан у қуйидаги мақсадларни кўзлайди: биринчидан, бундан беҳад завқ­ланади; иккинчидан, илҳомланади, Навоийнинг ҳар бир сўзи илҳомбахш; учинчидан, ақлий қобилиятлари ва ҳиссиётлари бойийди; тўртинчидан, Навоий билан сўз ва нафис ижод устида узоқ узурли суҳбатлашиш имконияти туғилади: бу суҳбатларда у Навоийга янги асар ҳақидаги ўз фикрларини айтади, ҳатто Навоий саҳифаларини таҳрир қилади, тузатишлар киритади. Янги ёзилган варақларни китобат қилишга ундайди, шоҳона машваратлар ва кенгашларда Навоийнинг янги асарини тўлиб-тошиб мақтайди, Навоийдан мисоллар келтиради, Навоийга янги асарлар учун ғоялар беради. Ана ўқишдан эришилган мақсадларнинг бир қисми. Ўз олдига олижаноб мақсад қўйиб китоб ўқийдилар.

Илмли-билимли, илғор фикрли, кўзи замонага ва тарихга, умуман инсон ҳаётига очиқ бўлишга интиладилар ва буни орзу қиладилар. Китоб ўқиш эҳтиёжини шу нарсалар уйғотади. Нафсимизни озиқлантирмасак, ҳаёт йўқ. Маънавиятимизни ҳам ҳар куни озиқлантирмасак, маънавият йўқ, қотиб қоламиз, маънавиятимизга дам сайин сув югуриб турмаса, фақат нафс эҳтиёжи билан яшаганда, одам ўзини одамийдай ҳис қилиши ва тутиши ва жамиятнинг тўлақонли фаол аъзоси бўлиши жуда қийин, ҳатто бу мумкин бўлмаган ҳол. Мен китобни билим олиш ва ўрганиш учун ўқийман. Бошқа одамларнинг тажрибалари, яшаш ва ҳаёт юритиш йўсинларига болалигимдан жуда қизиқаман. Менга инсон тажрибалари энг қимматли нарса бўлиб туюлади. Ҳар бир одамнинг ҳаёт тажрибаси бир дорилфунун қимматига эга деб қарайман. Булардан ташқари китоблар инсон гўзалликларининг хазинаси. Гўзаллик туйғуси, фаросати китоблар ўқиш орқали камол топади.

Яқинда таниқли файласуф олим Тилаб Маҳмудов билан унинг умр йўлдоши ҳурматли, эътиборли журналист қаламкаш Дилбар Маҳмудованинг “Умр лаҳзаси” деган мактублар мажмуасини кўрдим. Нақадар ҳаётнинг қимматли лаҳзаларига бой, кишига бир олам завқ берадиган китоб! Замон ва замондошлар, инсоннинг камолотга етиш пиллапоялари нақадар жонли ва мароқли суратланади бу қимматли китоб­да! Рости, мен шундай китобларни ҳавас қиламан: улар саҳифама-саҳифа дам аччиқ, дам қувончли инсонни инсонлигини кўрсатадиган бебаҳо тажрибалар!

Кейинги уч-тўрт йил ичида катта ҳаёт йўлини босиб ўтган, жамиятга фаол таъсир кўрсатган ходимлар, журналистлар, турли соҳа эгалари, олимларнинг ҳаёт тажрибалари муаллифларнинг ўзлари томонидан ёритилган китоблар ўқидим. Уларнинг тиражлари ниҳоятда оз.

Лекин инсон тажрибалари — инсоннинг туғилиши, не-не машаққатлар, курашларда вояга етиши, вақт жараёнларининг гувоҳликлари ниҳоятда қимматли. Наслларга бу каби китоблар ўта фойдали. Эҳтимол улар қандай ҳалол ва қийинчиликларда синмай, ўз қимматли эътиқодларини сотмай, товланмай, турланмай, тусланмай кун кечиришга балки ўргатади, балки хайрли таъсир кўрсатгай.

Ёшим шуни тақозо қиляптими, бундай ҳаёт тажрибалари бўялмай-бежалмай, уйдирмаларга тўлдирилмай акс этган китобларни биз кўпинча роман деб атаётган китоблардан қимматлироқ, инсон ва келажак авлодлар учун зарурроқ деб биламан. Дунёда бундай тажриба китоблардан илгаридан қарланиб келган, бизда ҳам улар яратилиб ўз фойдаи хизматини ўтаяпти. Навоийнинг улуғвор “ҳолотлари”, Хўжа Аҳрор валийнинг гувоҳликлари, Бобурнинг мислсиз вақоелари, Беҳбудий, Қодирийнинг ҳаёт мактаби асарларидан сўнг бундай китобларнинг бирин-сирин пайдо бўлаётгани том маънода ижтимоий онгнинг кашфиётлари қаторига киради.

— Чиндан ҳам, ота-боболаримиз азалдан китобга ўзгача эҳтиром билан қарашган, фарзандларини ҳам бу илм булоғига чексиз ҳурмат руҳида тарбиялашган. Улар китобнинг мўъжиза эканига, уни ўқиган одам, бошқалардан, албатта, фарқланишига ишонишган. Шунданми, илм аҳлига ҳавас ва эҳтиром билан муносабатда бўлишган. Аммо, бугун-чи? Ахборий технологияларнинг «пири»га айланиб бораётган бугунги авлод наздида китоб шунчаки моддий буюм каби илоҳий моҳиятини йўқотиб бораётгандек…

— Балки юзаки қараганда, китоб ўз моҳиятини йўқотаётгандек бўлиб кўриниши ҳам мумкин. Лекин яхши китоб мисол хазина. Аммо хазина қачон ўз моҳиятини йўқотган? Яхши китоб деганда биз одамларга фойдаси тегадиган, уларнинг онги, маданиятини кўтарадиган, қарашларини илғор мав­қеларга кўтарадиган, яъни кишига беминнат маънавий ҳамроҳ ва мададкор бўлоладиган китобларни тушунамиз.

Бундай китоблар эса ҳеч қачон моҳиятини ҳам, аҳамиятини ҳам йўқотмайди. Аристотелнинг “Поэтика”сини инсоният минг йиллардан буён олдига қўйиб ўқийди ва ҳамон ундан зерикмайди. Ҳамон унинг санъат табиатга тақлиддан туғилади деган фикри тирик ва бутун ғарб фалсафаси, эстетикаси оқимлари ҳамон шу ғоянинг маъно ва мазмун тармоқлари устида бош қотириб, минглаб жилд асарлар яратиб келади. Бир тақлид деган нарса устида-я! Ёки бундан беш минг йил илгари бир китоб­да “Ўзингни англа!” деган фикр айтилган экан. Орадан кўз илғамас замонлар ўтиб ҳам ҳалигача инсоният бу ғоядан нарига ўтгани йўқ, ундан яхшироғини ўйлаб тополгани йўқ. қандай қилиб китоб моҳиятини йўқотсин? Ҳеч қачон бундай бўлмайди. Инсоният бор экан, китоб доимий сўраладиган нарса бўлиб қолаверади.

Инсониятнинг азал онгида “Лавҳул маҳфуз” деган самовий китоб тасаввури бор. Инсониятнинг асотирий тасаввурига кўра у фусункор коинот қаърларида, балки Сомон йўли қўйнида бепоён кенгликда туради. Инсоният тасаввурида уни Худонинг ўзи ёзган ва барча замонларда ўтадиган барча одамларнинг тақдирлари, коинотнинг қисмати битилган. Бу ёғига чуқурлашмай қўя қолайлик. Сўз уза­йиб кетади.

Айтмоқчи бўлаётган фикрим шуки, китоб деган нарса инсониятнинг азал онгида туғилган. Бу сабабсиз бўлмаса керак. Демак инсоният онгида китоб ғояси азалдан бор, у одамзоднинг ўзи билан бирга туғилган, одамзодни бошқарадиган бошмиясининг шакли-шамойили, иши-хуши ҳам айни китобнинг ўзи. Китобнинг моҳияти ҳақидаги сўзни шу ерда тўхтатайлик. Китоб инсониятни қутқарган, бундан кейин ҳам қутқаради.

— «Ўқиш бошқа, уқиш бошқа» ёки «Олим бўлгандан кўра одам бўл» қабилидаги мақоллар одатда кўп китоб ўқигани билан мақтаниб юрадиган, аммо маънавияти саёзроқ кишиларга қарата айтилади. Яхши асарлар ўқувчи маънавий оламини бойитибгина қолмай, уни онгу шуурига, кўнглига таъсир ўказиш орқали тарбиялайди ҳам. Аммо ҳамма китоблар ҳақида ҳам бундай деб бўлмайди. Олдига келганни емоқ ҳайвоннинг иши, дейди ҳазрат Навоий. Буни мутолаа борасида ҳам қўллаш мумкин. Яхши асарларни танлаб ўқиш борасидаги фикрингиз қандай? Бир китобхон сифатида ўқишли китобларни қандай ажратасиз?

— Юқорироқда китобни бир мақсад билан ўқиш ҳақида бироз гаплашдик. Пала-партиш дуч келган қўлига тушган китобни бекорчиликдан ўқиб кетаверадиган одамлар ҳам учраб туради. Мисолни ўзимдан олсам, китобни болалик чоғларимда бола ва ўқувчи сифатида ўқирдим. Менга жуда қизиқ туюларди, таассуротлар қидирардим, китобларда тасвирланган ҳаёт кўз ўнгимда кечаётган бир тусдаги ҳаётдан чексиз бой бўлиб, қизиқ бўлиб туюларди. Китоблар ҳаётдан кўра бойроқ ва жозибалироқ деб ўйлардим.

Ўзи аксинча ҳаёт ҳамма нарсадан кўра бойроқ ва чексизроқ ва бирламчи қимматга эга. Аммо ҳар бир янги чин китоб ҳаётни ва у ҳақдаги тасаввурларни бениҳоя бойитади, китоб ҳаётнинг энг яширин қаърларигача қарай олади. Энг яширин ақл бовар қилмайдиган ҳодисаларни ҳам тасвирлаб бера олади. Шунинг учун “Анна Каренина” ёки “Телба”ни ўқисангиз, китоб ҳаётдан анча бойроқ бўлиб кўринади. ҳозир китобларни адабиётшунос, таржимон, қаламкаш сифатида ўқийман. Замонларнинг қизиқишлари ўзгариб туради.

56-йиллар университетнинг биринчи курсида ўқиётган пайтлар рус адабиётининг Гаршин, Успенский, Гончаров, Грин, Бабел, Платонов, Бунин, Короленко, Горкий цингари ёзувчилари китобларига жуда қизиқиб қолдим. Уларни ўқисангиз юрагингиз ғам-алам ҳасратга тўлиб кетади. Алам ўзига тортади ва юракка одамийлик олиб киради. Булардан кейин Хеменгуей, Фолкнер, Стейн­бек, Фитсжералд, Флобер, Стендал, Анатол Франц асарлари ўзига тортиб кетди. Кейинроқ бир неча ўн йил Жанубий Америка адибларининг фусункор асарлари қаттиқ машғул қилди. Улардан ке­йин то ҳозиргача авангард адабиётининг жуда оҳанрабо намуналаридан инсониятнинг онг қарашлари, образли, бадиий қарашларининг ажиб тарзда ўзгариб боришларини муттасил кузатаман. Инсоният онги ва онг ости ўзгаришларини китоблар жуда яхши ва нозик томонларигача илғаб олиб акс эттиради. Айниқса Фрейд, Юнг, Кант, Ницше, Жойс, Пруст, Камю, Маркес, Борхес, Сартр асарлари…

— Сизни Жойс, Маркес, Айтматов, Достоевский, Мопассан, Тургенев, Ҳеменгуей каби адибларнинг энг сара асарларини ўзбек китобхонларига туҳфа этган таржимон сифатида таниймиз. Бу хизматингиз билан ўзбек адабиётига улкан хазина қўшдингиз. Боз устига ёш таржимонларимиз учун катта мактаб яратдингиз. Аммо ортга назар ташлаганингизда, шу йўлда сарфлаган куч-ғайратингизни ижодга сарфламаганингиздан афсусланмайсизми?

— Ҳар бир кишига табиат беҳад меҳрибонлик билан бир ё бир неча иқтидор ато этади. Қадимги Югнакий ёзган гўзал тилимизда “уқуш”, “уқар” деган сўзлар бўлади. Улар заковат, фаросат, иқтидорни англатади ҳозирги тилимизда. “уқув” ҳам деймиз. Рус тилида буни “призвание”, инглизчада “повер” дейишади. Мен таржимага бировга эргашиб эмас, китоб ўқиш орқали борганман.

Жуда ҳавасим келиб “Чол ва денгиз” ўзбекчада қандай чиқаркин, қандай жарангларкин, тилимизнинг қудрати бу ранг-баранг нарса-ҳодисалар ва тенгсиз инсоний кечимлар оламини тасвирлашга қодирмикин? — деган саволлар уйғонарди асарларни рус тилида ўқиган ва улардан чексиз завқлар олган романтик ёшлик чоғларида. Шу ҳавас ва қизиқиш орқали менда ўша иқтидор — призвание, пава уй­ғонган бўлса ажаб эмас. Қўлим ва онгимни ўргатиш ва мослаш учун ўзим учун тинмай таржималар қилдим, мақолалар, бадиалар, мансуралар машқ қилдим.

Дарвоқе, мансуралар ифодалаган фикрлар таранглиги, янги замон бадиий образлари, янги замон рамзларини акс эттирганига кўра назаримда баъзан роман билан тенг кўринади. Лекин анъанавий онг бадиий қолипларига ўрганиб қолгани боис бунга кечроқ етиб боради. Мансур шеър бобомнинг замонларида ҳам мавжуд эди. Аммо жанр сифатида “мансура” йўқ эди. Мансурани таърифга сиғдириш қийин, у чақмоқдай чақнаган ва чақмоқдай тармоқлаган фикр шиддатларини талаб қилади. Иқтидорим, “уқишим” мени мақолалар, бадиалар, мансуралар ёзишга, жаҳон адабиётларининг энг авангард намуналарини ўзбекчалаштиришга чорлаган бўлса, ҳеч қачон афсусланмайман.

Сувлар оқиб кетди, майсалар кўкарди. Ўзбек адабиётининг бадиий услублар хазиналари Нитше, Жойс, Маркес, Айтматов, Достоевский бадиий тафаккурининг ўлмас услублари, тафаккур тарзлари билан бойиди, буни биров билди, биров билишни истамади, аммо адабий-бадиий тафаккур воқелигига айланди.

— Бугун «Ўзбек адабиёти қачон жаҳон билан бўйлашади?» деган мазмундаги саволлар бот-бот такрорланяпти. Таниқли ижодкорлар малакали таржимонлар шакллангунга қадар адабий намуналарни чет эл ўқувчиларига ҳавола этишга шошилмаслик зарур деган фикрда. Ҳа, бугун кўплаб шоир-ёзувчиларимиз ўз ижод маҳсулларини таржимонларга ишонолмайди. Сабаби чет тилида иккита сўзни бир-бирига улай олувчилар ҳам шу эшикка бир мўралаб ўтишаяпти. Сиз таржимачилигимизнинг келажагини қандай баҳолайсиз?

— Бадиий таржима бадиий жараёнларнинг жонли иштирокчиси. Китобдан, санъатдан баҳрадорлик ва баҳрадорликка интилиш бўларкан, таржима миллий адабиётимизни жаҳон адабиёти намуналари билан тўлдириб бойитиб бораверади. Ҳозирда таржимага қизиқиш бирмунча жонланаётир. Ёшлар ичидан бадиий таржиманинг фидокорлари етишиб чиқишларига ишончим комил. Аммо янги иқтидорлар эндигина куртаклаяпти. Иқтидор эгалар ўз устиларига қанчалар масъулият олар эканлар? Буни ижодий индивидлар ҳал этади.

— Сиз ўз фикри ва дунёқарашига эга адабиётшуноссиз. Шу боис кўнглимиздаги бир ҳадикли саволга нисбатан фикрингизни билмоқчимиз. Назаримизда, адабиётшуносликда бадиий асарлар таҳлили ва талқини бир қолипга тушиб қолгандай. Олимларимиз фикр айтишдан қочиш учунми, бадиий асар сюжетини қайта сўзлаш, уни муаллиф кўнгли учун мақтаб, мақола сўнгида ўқувчиларнинг ҳам кўнглини қолдирмаслик учун «баъзи жузъий камчиликлари ҳам йўқ эмас» қабилидаги анъанавий шаклдан фойдаланиб қўяқолишади. Айрим ёш ёзувчи-шоирлар, ҳатто иқтидорсиз ўртаёшлилар ҳам, адабиётшунослардан бирининг «этагига маҳкам ёпишиб», янги китобларига сўзбоши, тақриз ёздиришаётганининг гувоҳи бўляпмиз. Наҳотки, неча йиллар илм заҳматини чеккан, олимлик рутбасига эришган зотларнинг сўзи шунчалик арзон ёки хўжакўрсинга бўлса…

— Бу ҳолларнинг сабаблари кўп. Қайси бирини айтасиз. Бизда ўтиш даврининг хусусиятлари яхши шакллантирилган. Катта-ю кичик унга риоя қилади. Ўтмиш адабиёти ва бизнинг энг яқин замондошларимиз Абдулла Қаҳҳор, Одил Ёқубов, Озод Шарафиддинов, Саид Аҳмад, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев, Шавкат Раҳмон адабиётнинг маълум сўнгги босқичини якунлаб тарихга кирдилар. Янги замон, янги адабиётнинг ўз номлари, ўз ўлчовлари бор. Янги адабиётшунослик эски адабиётшуносликнинг ичидан шаклланиб келяпти. Кўпинча эски тушунчалар ва қолиплар билан янги шакланаётган адабиётнинг куртакларини баҳолашга уриниб кел­япмиз.

Бошқа илож йўқ, Диалектикага кўра янгилик осмондан тушмайди, балки эскининг синган жойидан кўкланади ва сувланади. Одам фактор. Шароит фактор. Жамият фактор. Буларнинг бари ўзаро жуда қаттиқ чамбарчас боғланган. Майли этаклар. Майли профессионал бўлмаган одамларнинг сўзбошилари, боши кетига уланмаган мақолалар. Буларнинг бари жараёнда бор ва ўтиш даврининг индивиди ҳали шу ўтиш давридан юқори кўтарилолмагани ва шундан нарини кўролмаётганини билдиради. Аммо миллий адабиётнинг марказий йўлларини белгилайдиган ва анъаналар асосида янги замоннинг янги образлари, янги рамзларини яратадиган кучлар ҳам ўз майлу ҳавасларини бирин-сирин намоён этаётгани равшан.

Адабий-ижтимоий нашрларда кетма-кет чиқаётган қизиқарли асарлар бунга мисол бўлолади. Давр ҳали ўз адабиётшунослари, танқидчилари, тадқиқотчиларини танлаб олгани, саралагани, уларни етиштиргани йўқ. Бу ўз-ўзидан бўладиган иш эмас. Университетлар, академиялар, ижодий уюшмалар, агентликларнинг кадр етиштириш устидаги узоқни кўзлаган режалари ҳамда саъй-ҳаракатларига ҳам кўп нарса боғлиқ. Миллий адабиётнинг бугунги ва келажак манфаатлари эркин ижодкорлик руҳида изчил фаолият олиб боришни тақозо қилади.

Аслида ижодкор ҳаётнинг машаққатли мактабини ўтагандагина ижод майдонида катта натижаларга эришади. Ижоднинг маъноси ҳамда вазифаси — жамиятга таъсир кўрсатиш, одамларнинг руҳий эҳтиёжлари ва ахлоқий-тарбиявий ташналикларини қондириш. Ҳаёт мактабини ўтамаган одам ҳар қанча истеъдодли бўлмасин, бу вазифани бажаролмайди. Ижод океани унга бошдан оёқ шўнғишни талаб қилади. Океан четида қумлоқда оёғини ҳўллаб ўтирган океан нималигини билмайди. Узоқ борганда океаннинг ваҳимасинигина қоғозга тушириши мумкин. Ўшанда ҳам агар тақлид принсипларини яхши ўзлаштирган бўлса…

— Шу ўринда кўнгилда сиздан анчадан бери сўрамоқчи бўлган бир савол қалқиди. Биламизки, сиз мансура жанрида жуда гўзал асарлар яратдингиз. Бугун шу жанр ҳақида гап кетса сизнинг номингиз тушга кўчади. Айтингчи, мансура сизни нимаси билан мафтун қилди? Унинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида ҳам фикр берсангиз.

— Мансура ҳақидаги саволингизга мен миннатдор бўлиб жон-жон деб жавоб беришни истайман. Мансура қийинчилик билан адабий-бадиий жараён ичига кирди, унинг узвий тармоғига айланди. Аммо ҳали антологияларнинг биронтасидан ўрин олгани йўқ. Роман ё қофияли сўз бўлса менсиб, мансура бўлса анча-мунча менсимай қарайдилар. “Узумзорда кесак каби ётдим” деб бир мансурада қийин ўсмирлигимни баён қилганман. Мана шу жумла том маънода мансура жумласи. Нега узумзор? Нега кесак каби? Нега ётиш? Булар кичкина бир шахснинг ўсиш пайти драмаси ва ўсиш пайтининг рамзлари. Шу тўрт сўздан иборат жумлада драма ва кескинлик зуҳур этади ва жаранглайди.

Мансуранинг бошқа барча фикр тизимлари шу образни тўлдиради ва унинг ёнида жангчилардай туради. Мансуранинг ягона низоми — унинг фикр таранглиги ва кутилмаган образли ассоциациялари. Уларда ўзимча янгича образли фикрлаш тарзи акс этади деб юраман. Шалвираган уйдирма ҳавойи сўзлар ҳеч қачон мансура бўлолмайди. Мансурага минғирлаш эмас, ёй ўқининг чанғираши керак. Буни ўқисангиз ва буни тушунсангиз эди…

— Сўнгги савол: Таниқли адабиётшунос олим, забардаст таржимон, маҳоратли адиб сифатида ўзбек адабиётининг бугуни ва келажаги ҳақида ўйлаганда нималардан қувонасизу, нималардан ташвишланасиз? Умуман, ёш ижодкорларнинг ёзганлари сизни қониқтирадими? Ўз тажрибангиздан келиб чиқиб, уларга қандай маслаҳатлар берган бўлардингиз?

— Ҳозирги замон ёшларини фикрловчи одамлар тоифасига киритаман. Фикрловчи одам ким? Бу тоифа билишга қизиқади. Аммо билиш, фикрлаш китобсиз, газетасиз, журналсиз, Интернет тармоқларисиз бўлмайди. Ёшларни билишга қизиқмайди деб бўлмайди. Улар билишга жуда қизиқадилар. Улар билишга ва фикрлашга қизиқишнинг Интернет таклиф этаётган йўллари ва усулларини танладилар. Энди бу жараён тўхтовсиз кучайиб боради.

Вақт чексиз эмас, У ўлчаб берилган. ҳар биримизга аталган вақт бир сония кам ҳам, ортиқ ҳам эмас. Умр дарёсининг бир бекатидан иккинчи бекатига борамиз ва тушиб қоламиз. Интернет вақтдан фойдаланишнинг интенсив ва оптимал йўлларини таклиф этяпти. Ўйинлар дейсиз-да, а? Лекин ўйинлар остида концепциялар жойланган. Шу концепциялар ёшларнинг мия қаватларини зич тўлдиряпти.

Ишончим комил, ҳозирги ёшларнинг мия қаватлари бизнинг ва биздан аввалгиларнинг мия қаватларидан ўз ҳажми, қабул қилиш кучи, интенсивлиги билан фарқ қилади. Айнан мана шу ёшларнинг китоб ўқишга мутлақо вақтлари йўқ. Бизнинг вақтимиз бемалол эди. Китоб қидириб ўқирдик. Кўп китоб ўқиганлар академик, доктор, номзод, директор ва ҳоказо бўлишарди.

Ҳозирги ёшларнинг уфқлари қайда? Интернет ақлни, хотирани бойитади, миянинг операция қувватини чексиз кучайтиради. Лекин ҳиссиёт ва туйғуларни сиқиб чиқаради. Маълумот ахборотларга истаганча жой бор, лекин ҳиссиётларга жой йўқ. Интернет ҳиссиёт билан ошна эмас, ҳозир ақл кучайяпти. Шеърлар, достонлар, романлар ўқилмаётганининг сабабларидан бири ҳам шу ақлнинг тобора кучайиб бораётганида.

Ҳиссий рамз нима? Да Винчи “Жоконда”ни чизди. Жоконда Да Винчининг худди ўзи. Жоконданинг табассуми — ним табассум — уни илоҳий табассум дейиш мумкин. Да Винчи мана шу табассумни инсониятга ҳиссий рамз сифатида қолдирди. Унгача бундай табассум инсоният санъатида кўрилмаган эди. Тўғри, Будда ва Моний табассумларида шундай илоҳийлик зуҳур этганди. Буларда коинот тасаввури муҳрланган. Аммо Жоконда табассумида инсоннинг дунёга келишининг бутунлай маъносизлиги аксланадими? Бунинг сирига етиш қийин. Мен ҳозирги ранги тиниқ, умид уфқлари кенг ёшларга мансура тили билан айтгим келади:

Учқун ватанинг сенинг,
Ватанинг сенинг учқун.

Манба: «Ҳуррият» газетаси,2014, 2 июль

 

KITOB INSONIYATNI QUTQARADI
Adabiyotshunos olim va adib Ibrohim G’afurov bilan suhbat
Suhbatdosh — Sitora Tojiddinova

Yozuvchi, tarjimon, tanqidchi Ibrohim G’afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug’ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O’zMU) ning filologiya fakultetida o’qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o’rinbosari lavozimlarida ishladi.1995 yilda “Milliy tiklanish” demokratik partiyasini tashkil etish tashabbuskorlaridan biri bo’ldi. U mazkur partiyaning raisi (1996 yildan), “Milliy tiklanish” gazetasining bosh muharriri sifatida faoliyat yuritdi..
Ibrohim G’afurov “Go’zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog’” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so’z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O’ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U “Darvoza”, “Humo qushim”, “Qaldirg’ochim” singari she’riy nasrlar yohud mansuralari bilan e’tibor qozondi.Ibrohim G’afurov jahon adabiyotining “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” (Doctoevskiy), “Azizim” (Mopassan), “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz” (E.Xeminguey), “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” (Chingiz oq buluti), “Yong’in” (V.Rasputin) singari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.I. G’ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O’zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do’stlik” ordeni sohibi (1995).

Adabiyot — qalbni tarbiyalaydi, ongu shuurni charxlab, ruhni oziqlantiradi. Shu bois hamisha unga ehtiyoj bor. Garchi inson zoti moddiy manfaatlar, zamon yangiliklari izmiga osongina tushib borsa-da, alal oqibat zerikadi, asl o’zligini sog’inadi, unga qaytishni istaydi. Ana shunday paytda adabiyotning qadri bilinadi, uning zarurati anglanadi. Zotan, yaxshi kitob kishining ko’ngil oynasini poklaydi, uni fikrlashga, tushunishga undaydi.Taniqli adabiyotshunos olim, zabardast tarjimon va adib Ibrohim o’afurov bilan mutolla zavqi, mashaqqati va zarurati haqida, o’zbek va jahon adabiyotining buguni va ertasi, mutarjimlik mahorati xususida suhbatlashdik.

— Men umri davomida umuman kitob o’qimagan odamni tasavvur qila olmayman. Har kim turli maqsadlarda baribir qo’liga bu ne’matni oladi. Kim uchun mutolaa bilan shug’ullanish ko’ngil ishi, yana kim uchundir shunchaki ermak, yana birovlar uchun zarurat. Hatto ayrimlar kitobni uyqu dorisi bilan tenglashtirisharkan. Yaxshi badiiy asar topa olmaganida, hech bo’lmasa, lug’at o’qib fikrini charxlaydiganlar ham yo’q emas. Yana ayrimlar obro’ uchun, do’st-yorlaridan qolishmaslik uchun o’qiydi. Siz-chi? Siz nima uchun kitob mutolaa qilasiz?

— Vaqt ziq. Vaqt yo’q. Imkon topilmaydi. Imkon yo’q. Kitob o’qish esa faqat… Rostdanam kitob o’qish uchun juda ko’p vaqt kerak. Ammo vaqt “defitsit” bo’lgan hozirgi zamonda uni qaerdan olasiz? U har bir kishiga oxirgi daqiqasigacha o’lchab berilgan: soniya soniyasigacha.

Yaqinda musofirlar va muhojirlar hayotidan yozilgan hammasi boshdan oyoq hayotiy faktlar, hayotiy, ya’ni aslida bo’lib o’tgan, minglab odamlar o’z boshidan kechirgan bir kitob o’qidim. Menga butunlay notanish, alam-uqubatlar, xorlik, xo’rlik, zo’rlik, ojizliklarga to’la voqealar, muallif qon yig’lab yozgan. Vaqtni aytaman-da, men uni har kuni ikki-uch soatdan vaqt ajratib bir hafta sakkiz kun deganda o’qib bitirdim. Ke­yin kitobdan olgan turli taassurotlarimni ichimga sig’dirolmay birodarim shoir Tursunboy Adashboevga qo’ng’iroq qildim. “E, omon bo’ling, — dedi Tursunboy ma’sum bolalarcha quvonib (ma’sum bolalarcha quvonadigan yoshi yetmishdan oshganlar har qadamda ham uchrayvermaydi) — Men siz aytgan kitobni birovdan bir kechaga tilanib olib, bir kechada o’qib chiqdim. Noyob kitob!” Mana, men sakkiz kunda o’qigan kitobni Tursunboy Adashboy bir kechada o’qib tushiribdi. Kitobni mana shunday “illo-billoga keltirmay” tez o’qiydigan kishilarga juda havasim keladi ilgarilardan. Tez o’qiydiganlar yozuvchi, jurnalistlar orasida ancha-muncha topiladi. Ahmad A’zam, Murod, Erkin, Mahmud, Olim Otaxon, Ahmadjon Meliboev va yana ancha kazo-kazolar kitobni suvday shimirib bir pasda o’qib qo’yadilar. Ularning har birining o’zining tez o’qish va shunday tez uqish usullari bo’lsa kerak.

Chunonchi, bir “kitob jinnisi” deb nom chiqargan do’stimning “usuli” shunday: (do’stim sexning sirini ochayotganimni kechirsin) — u qo’liga tushgan har qanday kitobni hech paysalga solmay darhol annotatsiyasini o’qiydi. So’zboshining boshi va oxirini ko’zdan kechiradi, darhol mundarijaga o’tadi, batafsil tanishadi, yana boshiga qaytadi, tekstdan bir-ikki xatboshini ko’radi, kitobning o’rtasini ochadi, bunda ham bir-ikki xatboshi bilan tanishadi, nihoyat asarning oxirgi so’zlarini nazardan kechiradi: bu oralarda tinmay “himm-himm” deb qo’yadi. Mana shu tariqa u uzog’i bilan bir soat ichida o’nlab o’zi uchun yangi bo’lgan kitoblar bilan tanishib chiqadi. So’ng davralarda doim shu kitoblar haqida o’z fikrini bildiradi. Ammo qoyil qolaman: tutilmagan, “tesha tegmagan” fikrlar aytadi.

Boshqa bir do’stim kitoblarni turli lug’atlar qurshovida o’tirib o’qiydi. “Kitob o’qiladigan muhit va sharoit bo’lishi kerak” deydi va shunday ajoyib lug’atlar bilan qurshalgan muhitida juda sinchiklab kitob o’qiydi, o’ziga notanish so’zlar, iboralarni yozib boradi, lug’atlaridan ularning ma’nolarini aniqlashtiradi va bularni ham daftariga hafsala bilan qayd etadi, tagiga o’z shaxsiy mulohazasini ham qayd etadi. Boshqa bir do’stim esa kitobni yaxshi ko’radi, ammo kitobni vaqt o’tkazish uchun o’qiydi, uning kitob o’qishi ermakka o’xshaydi, o’qigan kitoblari ustida juda kam gurunglashadi, chamasi kitob haqida boshqalar bilan gurunglashishni juda zerikarli ish deb biladi yoki buni foydasiz deb qaraydi.

Yana bir do’stim muk tushib tarix haqidagi kitoblarni o’qiydi. Ularni hafsala bilan qayta bayon qilib chiqadi, usullari va yo’llari naqadar rang-barang! Dunyoda qancha kitob o’qiydigan odam bo’lsa, kitob o’qish usuli ham shuncha. Bu kitob o’qish usullarini yozaversak, gap uzayib ketadi. Ammo bayon etilgan misol uchun keltirilgan usullarga e’tibor bering-a: bu o’qishlarning qariyb hammasi o’qishdan ko’ra ijodga o’xshaydi, ijod qilib o’qishga yoki ijod darajasidagi o’qishga o’xshaydi yoki ayni ijodning o’zi yoki ijodning o’qish turi. Bu o’qishning eng samarali, ko’p foydalar keltiradigan usuli. Bunday o’qishda odam tinimsiz boyib, fikran va ma’nan o’sib boradi.

Umuman, taqriban olganda, odamlar kitob o’qishga ehtiyoji bor odamlar va kitob o’qishga ehtiyoji yo’q odamlarga bo’linadi. Bularning psixologik asoslarini qidirib topish va uzoq bayon etish mumkin. Ammo gap cho’zilib ketadi-da, vaqti ziq o’quvchimizni zeriktirib qo’yamiz. Illo har birimiz boshqa har birimizning vaqtini qadrlashimiz kerak. Oxir oqibatda bu o’z jonajon vaqtimizni qadriga yetish bilan barobar, odamlar aro eng olijanob madaniy-axloqiy munosabatlarning biri va balki asosiysi.

O’qishga ehtiyoji bor odam bu — Napoleon. Ehtiyoji bo’lganki, vaqti nihoyatda ziq bo’lishiga qaramay nemis yozuvchisi Hyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanini juda katta qiziqish va qunt bilan o’qib chiqqan va Germaniyaga kelganida adibni huzuriga chorlab unga asar haqidagi taassurotlari hamda fikr-mulohazalarini jo’shqinlik bilan bildirgan. Bo’lmasa Napoleon qayda-yu “Verter” qayda? Ehtiyoj bo’lganki, imperator va yozuvchi kitob ustida bir stol atrofiga o’tirishgan.

Mash­hur podshoh Husayn Boyqaro Hazrat Alisher Navoiyning yaqin bolalik do’sti va emukdoshi. Navoiyning har bir yangi asarini mushtoqlik bilan kutib xuddi o’zi uchun bayramday o’qib mutolaa qiladi. Podshoh bo’lishiga qaramay o’qish uning yuksak ma’naviy va ruhoniy ehtiyojiga aylangan. U shu ehtiyojsiz yasholmaydi. O’qishdan u quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: birinchidan, bundan behad zavq­lanadi; ikkinchidan, ilhomlanadi, Navoiyning har bir so’zi ilhombaxsh; uchinchidan, aqliy qobiliyatlari va hissiyotlari boyiydi; to’rtinchidan, Navoiy bilan so’z va nafis ijod ustida uzoq uzurli suhbatlashish imkoniyati tug’iladi: bu suhbatlarda u Navoiyga yangi asar haqidagi o’z fikrlarini aytadi, hatto Navoiy sahifalarini tahrir qiladi, tuzatishlar kiritadi. Yangi yozilgan varaqlarni kitobat qilishga undaydi, shohona mashvaratlar va kengashlarda Navoiyning yangi asarini to’lib-toshib maqtaydi, Navoiydan misollar keltiradi, Navoiyga yangi asarlar uchun g’oyalar beradi. Ana o’qishdan erishilgan maqsadlarning bir qismi. O’z oldiga olijanob maqsad qo’yib kitob o’qiydilar.

Ilmli-bilimli, ilg’or fikrli, ko’zi zamonaga va tarixga, umuman inson hayotiga ochiq bo’lishga intiladilar va buni orzu qiladilar. Kitob o’qish ehtiyojini shu narsalar uyg’otadi. Nafsimizni oziqlantirmasak, hayot yo’q. Ma’naviyatimizni ham har kuni oziqlantirmasak, ma’naviyat yo’q, qotib qolamiz, ma’naviyatimizga dam sayin suv yugurib turmasa, faqat nafs ehtiyoji bilan yashaganda, odam o’zini odamiyday his qilishi va tutishi va jamiyatning to’laqonli faol a’zosi bo’lishi juda qiyin, hatto bu mumkin bo’lmagan hol. Men kitobni bilim olish va o’rganish uchun o’qiyman. Boshqa odamlarning tajribalari, yashash va hayot yuritish yo’sinlariga bolaligimdan juda qiziqaman. Menga inson tajribalari eng qimmatli narsa bo’lib tuyuladi. Har bir odamning hayot tajribasi bir dorilfunun qimmatiga ega deb qarayman. Bulardan tashqari kitoblar inson go’zalliklarining xazinasi. Go’zallik tuyg’usi, farosati kitoblar o’qish orqali kamol topadi.

Yaqinda taniqli faylasuf olim Tilab Mahmudov bilan uning umr yo’ldoshi hurmatli, e’tiborli jurnalist qalamkash Dilbar Mahmudovaning “Umr lahzasi” degan maktublar majmuasini ko’rdim. Naqadar hayotning qimmatli lahzalariga boy, kishiga bir olam zavq beradigan kitob! Zamon va zamondoshlar, insonning kamolotga yetish pillapoyalari naqadar jonli va maroqli suratlanadi bu qimmatli kitob­da! Rosti, men shunday kitoblarni havas qilaman: ular sahifama-sahifa dam achchiq, dam quvonchli insonni insonligini ko’rsatadigan bebaho tajribalar!

Keyingi uch-to’rt yil ichida katta hayot yo’lini bosib o’tgan, jamiyatga faol ta’sir ko’rsatgan xodimlar, jurnalistlar, turli soha egalari, olimlarning hayot tajribalari mualliflarning o’zlari tomonidan yoritilgan kitoblar o’qidim. Ularning tirajlari nihoyatda oz.

Lekin inson tajribalari — insonning tug’ilishi, ne-ne mashaqqatlar, kurashlarda voyaga yetishi, vaqt jarayonlarining guvohliklari nihoyatda qimmatli. Nasllarga bu kabi kitoblar o’ta foydali. Ehtimol ular qanday halol va qiyinchiliklarda sinmay, o’z qimmatli e’tiqodlarini sotmay, tovlanmay, turlanmay, tuslanmay kun kechirishga balki o’rgatadi, balki xayrli ta’sir ko’rsatgay.

Yoshim shuni taqozo qilyaptimi, bunday hayot tajribalari bo’yalmay-bejalmay, uydirmalarga to’ldirilmay aks etgan kitoblarni biz ko’pincha roman deb atayotgan kitoblardan qimmatliroq, inson va kelajak avlodlar uchun zarurroq deb bilaman. Dunyoda bunday tajriba kitoblardan ilgaridan qarlanib kelgan, bizda ham ular yaratilib o’z foydai xizmatini o’tayapti. Navoiyning ulug’vor “holotlari”, Xo’ja Ahror valiyning guvohliklari, Boburning mislsiz vaqoelari, Behbudiy, Qodiriyning hayot maktabi asarlaridan so’ng bunday kitoblarning birin-sirin paydo bo’layotgani tom ma’noda ijtimoiy ongning kashfiyotlari qatoriga kiradi.

— Chindan ham, ota-bobolarimiz azaldan kitobga o’zgacha ehtirom bilan qarashgan, farzandlarini ham bu ilm bulog’iga cheksiz hurmat ruhida tarbiyalashgan. Ular kitobning mo»jiza ekaniga, uni o’qigan odam, boshqalardan, albatta, farqlanishiga ishonishgan. Shundanmi, ilm ahliga havas va ehtirom bilan munosabatda bo’lishgan. Ammo, bugun-chi? Axboriy texnologiyalarning «piri»ga aylanib borayotgan bugungi avlod nazdida kitob shunchaki moddiy buyum kabi ilohiy mohiyatini yo’qotib borayotgandek…

— Balki yuzaki qaraganda, kitob o’z mohiyatini yo’qotayotgandek bo’lib ko’rinishi ham mumkin. Lekin yaxshi kitob misol xazina. Ammo xazina qachon o’z mohiyatini yo’qotgan? Yaxshi kitob deganda biz odamlarga foydasi tegadigan, ularning ongi, madaniyatini ko’taradigan, qarashlarini ilg’or mav­qelarga ko’taradigan, ya’ni kishiga beminnat ma’naviy hamroh va madadkor bo’loladigan kitoblarni tushunamiz.

Bunday kitoblar esa hech qachon mohiyatini ham, ahamiyatini ham yo’qotmaydi. Aristotelning “Poetika”sini insoniyat ming yillardan buyon oldiga qo’yib o’qiydi va hamon undan zerikmaydi. Hamon uning san’at tabiatga taqliddan tug’iladi degan fikri tirik va butun g’arb falsafasi, estetikasi oqimlari hamon shu g’oyaning ma’no va mazmun tarmoqlari ustida bosh qotirib, minglab jild asarlar yaratib keladi. Bir taqlid degan narsa ustida-ya! Yoki bundan besh ming yil ilgari bir kitob­da “O’zingni angla!” degan fikr aytilgan ekan. Oradan ko’z ilg’amas zamonlar o’tib ham haligacha insoniyat bu g’oyadan nariga o’tgani yo’q, undan yaxshirog’ini o’ylab topolgani yo’q. qanday qilib kitob mohiyatini yo’qotsin? Hech qachon bunday bo’lmaydi. Insoniyat bor ekan, kitob doimiy so’raladigan narsa bo’lib qolaveradi.

Insoniyatning azal ongida “Lavhul mahfuz” degan samoviy kitob tasavvuri bor. Insoniyatning asotiriy tasavvuriga ko’ra u fusunkor koinot qa’rlarida, balki Somon yo’li qo’ynida bepoyon kenglikda turadi. Insoniyat tasavvurida uni Xudoning o’zi yozgan va barcha zamonlarda o’tadigan barcha odamlarning taqdirlari, koinotning qismati bitilgan. Bu yog’iga chuqurlashmay qo’ya qolaylik. So’z uza­yib ketadi.

Aytmoqchi bo’layotgan fikrim shuki, kitob degan narsa insoniyatning azal ongida tug’ilgan. Bu sababsiz bo’lmasa kerak. Demak insoniyat ongida kitob g’oyasi azaldan bor, u odamzodning o’zi bilan birga tug’ilgan, odamzodni boshqaradigan boshmiyasining shakli-shamoyili, ishi-xushi ham ayni kitobning o’zi. Kitobning mohiyati haqidagi so’zni shu yerda to’xtataylik. Kitob insoniyatni qutqargan, bundan keyin ham qutqaradi.

— «O’qish boshqa, uqish boshqa» yoki «Olim bo’lgandan ko’ra odam bo’l» qabilidagi maqollar odatda ko’p kitob o’qigani bilan maqtanib yuradigan, ammo ma’naviyati sayozroq kishilarga qarata aytiladi. Yaxshi asarlar o’quvchi ma’naviy olamini boyitibgina qolmay, uni ongu shuuriga, ko’ngliga ta’sir o’kazish orqali tarbiyalaydi ham. Ammo hamma kitoblar haqida ham bunday deb bo’lmaydi. Oldiga kelganni yemoq hayvonning ishi, deydi hazrat Navoiy. Buni mutolaa borasida ham qo’llash mumkin. Yaxshi asarlarni tanlab o’qish borasidagi fikringiz qanday? Bir kitobxon sifatida o’qishli kitoblarni qanday ajratasiz?

— Yuqoriroqda kitobni bir maqsad bilan o’qish haqida biroz gaplashdik. Pala-partish duch kelgan qo’liga tushgan kitobni bekorchilikdan o’qib ketaveradigan odamlar ham uchrab turadi. Misolni o’zimdan olsam, kitobni bolalik chog’larimda bola va o’quvchi sifatida o’qirdim. Menga juda qiziq tuyulardi, taassurotlar qidirardim, kitoblarda tasvirlangan hayot ko’z o’ngimda kechayotgan bir tusdagi hayotdan cheksiz boy bo’lib, qiziq bo’lib tuyulardi. Kitoblar hayotdan ko’ra boyroq va jozibaliroq deb o’ylardim.

O’zi aksincha hayot hamma narsadan ko’ra boyroq va cheksizroq va birlamchi qimmatga ega. Ammo har bir yangi chin kitob hayotni va u haqdagi tasavvurlarni benihoya boyitadi, kitob hayotning eng yashirin qa’rlarigacha qaray oladi. Eng yashirin aql bovar qilmaydigan hodisalarni ham tasvirlab bera oladi. Shuning uchun “Anna Karenina” yoki “Telba”ni o’qisangiz, kitob hayotdan ancha boyroq bo’lib ko’rinadi. hozir kitoblarni adabiyotshunos, tarjimon, qalamkash sifatida o’qiyman. Zamonlarning qiziqishlari o’zgarib turadi.

56-yillar universitetning birinchi kursida o’qiyotgan paytlar rus adabiyotining Garshin, Uspenskiy, Goncharov, Grin, Babel, Platonov, Bunin, Korolenko, Gorkiy singari yozuvchilari kitoblariga juda qiziqib qoldim. Ularni o’qisangiz yuragingiz g’am-alam hasratga to’lib ketadi. Alam o’ziga tortadi va yurakka odamiylik olib kiradi. Bulardan keyin Xemenguey, Folkner, Steyn­bek, Fitsjerald, Flober, Stendal, Anatol Frants asarlari o’ziga tortib ketdi. Keyinroq bir necha o’n yil Janubiy Amerika adiblarining fusunkor asarlari qattiq mashg’ul qildi. Ulardan ke­yin to hozirgacha avangard adabiyotining juda ohanrabo namunalaridan insoniyatning ong qarashlari, obrazli, badiiy qarashlarining ajib tarzda o’zgarib borishlarini muttasil kuzataman. Insoniyat ongi va ong osti o’zgarishlarini kitoblar juda yaxshi va nozik tomonlarigacha ilg’ab olib aks ettiradi. Ayniqsa Freyd, Yung, Kant, Nitsshe, Joys, Prust, Kamyu, Markes, Borxes, Sartr asarlari…

— Sizni Joys, Markes, Aytmatov, Dostoevskiy, Mopassan, Turgenev, Hemenguey kabi adiblarning eng sara asarlarini o’zbek kitobxonlariga tuhfa etgan tarjimon sifatida taniymiz. Bu xizmatingiz bilan o’zbek adabiyotiga ulkan xazina qo’shdingiz. Boz ustiga yosh tarjimonlarimiz uchun katta maktab yaratdingiz. Ammo ortga nazar tashlaganingizda, shu yo’lda sarflagan kuch-g’ayratingizni ijodga sarflamaganingizdan afsuslanmaysizmi?

— Har bir kishiga tabiat behad mehribonlik bilan bir yo bir necha iqtidor ato etadi. Qadimgi Yugnakiy yozgan go’zal tilimizda “uqush”, “uqar” degan so’zlar bo’ladi. Ular zakovat, farosat, iqtidorni anglatadi hozirgi tilimizda. “uquv” ham deymiz. Rus tilida buni “prizvanie”, inglizchada “pover” deyishadi. Men tarjimaga birovga ergashib emas, kitob o’qish orqali borganman.

Juda havasim kelib “Chol va dengiz” o’zbekchada qanday chiqarkin, qanday jaranglarkin, tilimizning qudrati bu rang-barang narsa-hodisalar va tengsiz insoniy kechimlar olamini tasvirlashga qodirmikin? — degan savollar uyg’onardi asarlarni rus tilida o’qigan va ulardan cheksiz zavqlar olgan romantik yoshlik chog’larida. Shu havas va qiziqish orqali menda o’sha iqtidor — prizvanie, pava uy­g’ongan bo’lsa ajab emas. Qo’lim va ongimni o’rgatish va moslash uchun o’zim uchun tinmay tarjimalar qildim, maqolalar, badialar, mansuralar mashq qildim.

Darvoqe, mansuralar ifodalagan fikrlar tarangligi, yangi zamon badiiy obrazlari, yangi zamon ramzlarini aks ettirganiga ko’ra nazarimda ba’zan roman bilan teng ko’rinadi. Lekin an’anaviy ong badiiy qoliplariga o’rganib qolgani bois bunga kechroq yetib boradi. Mansur she’r bobomning zamonlarida ham mavjud edi. Ammo janr sifatida “mansura” yo’q edi. Mansurani ta’rifga sig’dirish qiyin, u chaqmoqday chaqnagan va chaqmoqday tarmoqlagan fikr shiddatlarini talab qiladi. Iqtidorim, “uqishim” meni maqolalar, badialar, mansuralar yozishga, jahon adabiyotlarining eng avangard namunalarini o’zbekchalashtirishga chorlagan bo’lsa, hech qachon afsuslanmayman.

Suvlar oqib ketdi, maysalar ko’kardi. O’zbek adabiyotining badiiy uslublar xazinalari Nitshe, Joys, Markes, Aytmatov, Dostoevskiy badiiy tafakkurining o’lmas uslublari, tafakkur tarzlari bilan boyidi, buni birov bildi, birov bilishni istamadi, ammo adabiy-badiiy tafakkur voqeligiga aylandi.

— Bugun «O’zbek adabiyoti qachon jahon bilan bo’ylashadi?» degan mazmundagi savollar bot-bot takrorlanyapti. Taniqli ijodkorlar malakali tarjimonlar shakllangunga qadar adabiy namunalarni chet el o’quvchilariga havola etishga shoshilmaslik zarur degan fikrda. Ha, bugun ko’plab shoir-yozuvchilarimiz o’z ijod mahsullarini tarjimonlarga ishonolmaydi. Sababi chet tilida ikkita so’zni bir-biriga ulay oluvchilar ham shu eshikka bir mo’ralab o’tishayapti. Siz tarjimachiligimizning kelajagini qanday baholaysiz?

— Badiiy tarjima badiiy jarayonlarning jonli ishtirokchisi. Kitobdan, san’atdan bahradorlik va bahradorlikka intilish bo’larkan, tarjima milliy adabiyotimizni jahon adabiyoti namunalari bilan to’ldirib boyitib boraveradi. Hozirda tarjimaga qiziqish birmuncha jonlanayotir. Yoshlar ichidan badiiy tarjimaning fidokorlari yetishib chiqishlariga ishonchim komil. Ammo yangi iqtidorlar endigina kurtaklayapti. Iqtidor egalar o’z ustilariga qanchalar mas’uliyat olar ekanlar? Buni ijodiy individlar hal etadi.

— Siz o’z fikri va dunyoqarashiga ega adabiyotshunossiz. Shu bois ko’nglimizdagi bir hadikli savolga nisbatan fikringizni bilmoqchimiz. Nazarimizda, adabiyotshunoslikda badiiy asarlar tahlili va talqini bir qolipga tushib qolganday. Olimlarimiz fikr aytishdan qochish uchunmi, badiiy asar syujetini qayta so’zlash, uni muallif ko’ngli uchun maqtab, maqola so’ngida o’quvchilarning ham ko’nglini qoldirmaslik uchun «ba’zi juz’iy kamchiliklari ham yo’q emas» qabilidagi an’anaviy shakldan foydalanib qo’yaqolishadi. Ayrim yosh yozuvchi-shoirlar, hatto iqtidorsiz o’rtayoshlilar ham, adabiyotshunoslardan birining «etagiga mahkam yopishib», yangi kitoblariga so’zboshi, taqriz yozdirishayotganining guvohi bo’lyapmiz. Nahotki, necha yillar ilm zahmatini chekkan, olimlik rutbasiga erishgan zotlarning so’zi shunchalik arzon yoki xo’jako’rsinga bo’lsa…

— Bu hollarning sabablari ko’p. Qaysi birini aytasiz. Bizda o’tish davrining xususiyatlari yaxshi shakllantirilgan. Katta-yu kichik unga rioya qiladi. O’tmish adabiyoti va bizning eng yaqin zamondoshlarimiz Abdulla Qahhor, Odil Yoqubov, Ozod Sharafiddinov, Said Ahmad, O’tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzaev, Shavkat Rahmon adabiyotning ma’lum so’nggi bosqichini yakunlab tarixga kirdilar. Yangi zamon, yangi adabiyotning o’z nomlari, o’z o’lchovlari bor. Yangi adabiyotshunoslik eski adabiyotshunoslikning ichidan shakllanib kelyapti. Ko’pincha eski tushunchalar va qoliplar bilan yangi shaklanayotgan adabiyotning kurtaklarini baholashga urinib kel­yapmiz.

Boshqa iloj yo’q, Dialektikaga ko’ra yangilik osmondan tushmaydi, balki eskining singan joyidan ko’klanadi va suvlanadi. Odam faktor. Sharoit faktor. Jamiyat faktor. Bularning bari o’zaro juda qattiq chambarchas bog’langan. Mayli etaklar. Mayli professional bo’lmagan odamlarning so’zboshilari, boshi ketiga ulanmagan maqolalar. Bularning bari jarayonda bor va o’tish davrining individi hali shu o’tish davridan yuqori ko’tarilolmagani va shundan narini ko’rolmayotganini bildiradi. Ammo milliy adabiyotning markaziy yo’llarini belgilaydigan va an’analar asosida yangi zamonning yangi obrazlari, yangi ramzlarini yaratadigan kuchlar ham o’z maylu havaslarini birin-sirin namoyon etayotgani ravshan.

Adabiy-ijtimoiy nashrlarda ketma-ket chiqayotgan qiziqarli asarlar bunga misol bo’loladi. Davr hali o’z adabiyotshunoslari, tanqidchilari, tadqiqotchilarini tanlab olgani, saralagani, ularni yetishtirgani yo’q. Bu o’z-o’zidan bo’ladigan ish emas. Universitetlar, akademiyalar, ijodiy uyushmalar, agentliklarning kadr yetishtirish ustidagi uzoqni ko’zlagan rejalari hamda sa’y-harakatlariga ham ko’p narsa bog’liq. Milliy adabiyotning bugungi va kelajak manfaatlari erkin ijodkorlik ruhida izchil faoliyat olib borishni taqozo qiladi.

Aslida ijodkor hayotning mashaqqatli maktabini o’tagandagina ijod maydonida katta natijalarga erishadi. Ijodning ma’nosi hamda vazifasi — jamiyatga ta’sir ko’rsatish, odamlarning ruhiy ehtiyojlari va axloqiy-tarbiyaviy tashnaliklarini qondirish. Hayot maktabini o’tamagan odam har qancha iste’dodli bo’lmasin, bu vazifani bajarolmaydi. Ijod okeani unga boshdan oyoq sho’ng’ishni talab qiladi. Okean chetida qumloqda oyog’ini ho’llab o’tirgan okean nimaligini bilmaydi. Uzoq borganda okeanning vahimasinigina qog’ozga tushirishi mumkin. O’shanda ham agar taqlid prinsiplarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lsa…

— Shu o’rinda ko’ngilda sizdan anchadan beri so’ramoqchi bo’lgan bir savol qalqidi. Bilamizki, siz mansura janrida juda go’zal asarlar yaratdingiz. Bugun shu janr haqida gap ketsa sizning nomingiz tushga ko’chadi. Aytingchi, mansura sizni nimasi bilan maftun qildi? Uning o’ziga xos jihatlari haqida ham fikr bersangiz.

— Mansura haqidagi savolingizga men minnatdor bo’lib jon-jon deb javob berishni istayman. Mansura qiyinchilik bilan adabiy-badiiy jarayon ichiga kirdi, uning uzviy tarmog’iga aylandi. Ammo hali antologiyalarning birontasidan o’rin olgani yo’q. Roman yo qofiyali so’z bo’lsa mensib, mansura bo’lsa ancha-muncha mensimay qaraydilar. “Uzumzorda kesak kabi yotdim” deb bir mansurada qiyin o’smirligimni bayon qilganman. Mana shu jumla tom ma’noda mansura jumlasi. Nega uzumzor? Nega kesak kabi? Nega yotish? Bular kichkina bir shaxsning o’sish payti dramasi va o’sish paytining ramzlari. Shu to’rt so’zdan iborat jumlada drama va keskinlik zuhur etadi va jaranglaydi.

Mansuraning boshqa barcha fikr tizimlari shu obrazni to’ldiradi va uning yonida jangchilarday turadi. Mansuraning yagona nizomi — uning fikr tarangligi va kutilmagan obrazli assotsiatsiyalari. Ularda o’zimcha yangicha obrazli fikrlash tarzi aks etadi deb yuraman. Shalviragan uydirma havoyi so’zlar hech qachon mansura bo’lolmaydi. Mansuraga ming’irlash emas, yoy o’qining chang’irashi kerak. Buni o’qisangiz va buni tushunsangiz edi…

— So’nggi savol: Taniqli adabiyotshunos olim, zabardast tarjimon, mahoratli adib sifatida o’zbek adabiyotining buguni va kelajagi haqida o’ylaganda nimalardan quvonasizu, nimalardan tashvishlanasiz? Umuman, yosh ijodkorlarning yozganlari sizni qoniqtiradimi? O’z tajribangizdan kelib chiqib, ularga qanday maslahatlar bergan bo’lardingiz?

— Hozirgi zamon yoshlarini fikrlovchi odamlar toifasiga kiritaman. Fikrlovchi odam kim? Bu toifa bilishga qiziqadi. Ammo bilish, fikrlash kitobsiz, gazetasiz, jurnalsiz, Internet tarmoqlarisiz bo’lmaydi. Yoshlarni bilishga qiziqmaydi deb bo’lmaydi. Ular bilishga juda qiziqadilar. Ular bilishga va fikrlashga qiziqishning Internet taklif etayotgan yo’llari va usullarini tanladilar. Endi bu jarayon to’xtovsiz kuchayib boradi.

Vaqt cheksiz emas, U o’lchab berilgan. har birimizga atalgan vaqt bir soniya kam ham, ortiq ham emas. Umr daryosining bir bekatidan ikkinchi bekatiga boramiz va tushib qolamiz. Internet vaqtdan foydalanishning intensiv va optimal yo’llarini taklif etyapti. O’yinlar deysiz-da, a? Lekin o’yinlar ostida kontseptsiyalar joylangan. Shu kontseptsiyalar yoshlarning miya qavatlarini zich to’ldiryapti.

Ishonchim komil, hozirgi yoshlarning miya qavatlari bizning va bizdan avvalgilarning miya qavatlaridan o’z hajmi, qabul qilish kuchi, intensivligi bilan farq qiladi. Aynan mana shu yoshlarning kitob o’qishga mutlaqo vaqtlari yo’q. Bizning vaqtimiz bemalol edi. Kitob qidirib o’qirdik. Ko’p kitob o’qiganlar akademik, doktor, nomzod, direktor va hokazo bo’lishardi.

Hozirgi yoshlarning ufqlari qayda? Internet aqlni, xotirani boyitadi, miyaning operatsiya quvvatini cheksiz kuchaytiradi. Lekin hissiyot va tuyg’ularni siqib chiqaradi. Ma’lumot axborotlarga istagancha joy bor, lekin hissiyotlarga joy yo’q. Internet hissiyot bilan oshna emas, hozir aql kuchayyapti. She’rlar, dostonlar, romanlar o’qilmayotganining sabablaridan biri ham shu aqlning tobora kuchayib borayotganida.

Hissiy ramz nima? Da Vinchi “Jokonda”ni chizdi. Jokonda Da Vinchining xuddi o’zi. Jokondaning tabassumi — nim tabassum — uni ilohiy tabassum deyish mumkin. Da Vinchi mana shu tabassumni insoniyatga hissiy ramz sifatida qoldirdi. Ungacha bunday tabassum insoniyat san’atida ko’rilmagan edi. To’g’ri, Budda va Moniy tabassumlarida shunday ilohiylik zuhur etgandi. Bularda koinot tasavvuri muhrlangan. Ammo Jokonda tabassumida insonning dunyoga kelishining butunlay ma’nosizligi akslanadimi? Buning siriga yetish qiyin. Men hozirgi rangi tiniq, umid ufqlari keng yoshlarga mansura tili bilan aytgim keladi:

Uchqun vataning sening,
Vataning sening uchqun.

Manba: «Hurriyat» gazetasi,2014, 2 iyul