Ўзимнинг пушаймонларим бор: шу бир-икки учрашувда яқин бўлгандек бўлдик, Миртемир юрагини очиб гапирди. Ҳозирлари ўзимдан хафа бўлиб кетаман: домлани гапга солиб, бошидан нималар ўтганини бир-бир ёзиб олмайманми!..

Аҳмад АЪЗАМ
МАЖНУНТОЛ ТАГИДА

Мен “Гулистон” журналига янги ишга келганман, туташ кирди-чиқди икки хонанинг оёқ ости жойидан битта стол теккан, шу ерда ўтириб ишлайман. Чекимга шеър қараш тушган, ҳар куни даста-даста “шеърлар”га жавоб ёзаман, шоир бўламан деганлар билан тортишиб, баобрў журналимиз шаънини ҳимоя қиламан. Столим олдида дермантин қопламаси тошдай қаттиқ бир эски курси — камина адабиётга даъвогарларни шу курсига ўтирғизиб қабул қилади. Ўзимнинг курсим ҳам авло эмас-у, лекин буниси шундай баобрў журналнинг салобатига сира тўғри келмас, ўтирган одамнинг бору йўқ обрўсини ҳам ерга тўкар эди.

Бир куни Миртемир домла ўз оёғи билан кириб келиб, шу курсига лоп этиб ўтириб олса! Ҳа, ўзи кириб келди, менга бир бош ирғаб, шу курсига ўтириб олди. Асқад Мухторнинг муҳташам кабинети, Ваҳоб Рўзиматовнинг ҳайҳотдек хонасига кирмай, тўғри менинг олдимга келибди. Ўрнимдан сапчиб турдиму қайтиб ўтиришни билмай каловланиб қолавердим. Ҳа, айтганча, Миртемир ўша даврнинг гумбур-гумбур “буюклар”и сирасига кирмас, ўзим ўқийдиган дунё адабиёти баландликларидан қараганда ҳам қандайдир тинч, дардини ичига ютган, тиғдек ўткир нур таратиб турадиган бир чўққи, шахс сифатида улуғ камтар эди. Унинг юксаклиги ўзи билан эди. Мана, шундай шоир: “Аҳмаджон сизми, шеъриятга сиз қарар экансиз, ҳукмингизга бир нечта шеър олиб келган эдим”, деб турибди! Ҳукмимга! Миртемирнинг шеърларини кўзга суртиб, ўқимай ҳам тушириб юборамиз, иложи бўлганда йўталганини ҳам босиб чиқарсак! Шу маънода бир нима деб ғулдирадим. “Йўқ, Аҳмаджон, мен сизга ўқиб бераман. Маъқул топсангиз, оласиз”, деди домла.

Миртемир шеър ўқишга тушди. Ўша қўсқи курсида, одам ўтиб-қайтадиган йўлакда. Унинг сал хаста, лекин тиниқ овози бор экан, овозки, сайқал топган дард.
Тасодифни қарангки, журнал тушиб кетгандан кейин нафас ростлаш ҳафтасими, шу куни шу икки хонада иккаламиздан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Барибир ҳозир биров кириб халал бериб қолмаса деб қизғаниб ўтирдим. Шоирнинг дийдорини бошқа одам билан баҳам кўргим келмасди.

Очиғи, шоир шеърларини ўқиганда қандайлигини ичимда баҳолашга ҳам ҳаддим сиғмай ўтирдим. Ўқиб бўлиб секин сўради: “Қалай? Нима дейсиз?” “Э-э, нима ҳам дейман, домла! Жуда ҳам зўр!” дедим шоша-пиша. Қўлимни чўздим: “Беринг, ҳаммасини босамиз”, дедим.

“Йўқ, бўтам, — деди Миртемир, мени “бўтам” деганига шоирнинг яқин одами бўлиб қолгандек мамнун эдим. — Кўчириб келай, кейин оласиз”. “Йўқ, йўқ. Овора бўлманг. Машинисткамиз кўчириб беради”, дедим. Миртемир қўлидаги даста қоғознинг юзини кўрсатди: “Буларни машинисткангиз кўчира олмайди-да. Фикрингизни билиш учун олиб келган эдим. Бўлди, ўзим тайёр қилиб келаман”.

Миртемир шеърларини бижир-бижир араб имлосида ёзар экан. Университетда бир йил форс, бир йил урду тилидан дарс олган бўлсам-да, домланинг дастхатига тишим ўтмаслиги аниқ эди.

Виждоним қийналгани ана шу ердан бошланди: домла шеърларни ҳозирги имлога ўтказиб, ўзи олиб келиб бермоқчи бўлди, мен: “Сиз овора бўлманг, ўзим бориб олиб келаман”, деб туриб олдим, домлани кўндирмагунча қўймадим. Охири келишдик, шанба куни эрталаб домла мени уйида кутадиган бўлди.

Шу шанба куни эрталаб ёмғир ёғди. Каминанинг шамсияси йўқ, кейин шоир билан учрашувдан ҳаяжонлари босилган, устига устак, бир шоир жўрамиз йўқлаб келиб қолди, икковлашиб учинчи шоир жўрамизни сўроқлаб бордик, суҳбатимизга “суюқ ёнилғи” қуйилди, калла қизиди-да, Миртемирникига айни шу бугун бормаса ҳам бўладигандек туюлиб қолди. Астойдил йиғласа сўқир кўздан ҳам ёш чиқади деганларидек, йўқсилларнинг чўнтагидан баракали суҳбатга етарли пул чиқиб туриб, кундузни тонгга, тонгни эртаси кунга улаб юбордик. Камбағал бўлсак ҳам кўнглимиз бой дамлар эди-да.

Душанба куни ишга келсам, ўша яғир курсида Миртемир домла мени кутиб ўтирибди!

“Хайрият! – деди домла саломимга алик олиб. — Жуда хавотирда келдим. Шанба кутдим, кеча йўлингизга кўзим тўрт бўлди. Борай десам, на турар манзилингизни биламан, на телефонингизни. Журнал бу кунлари ишламаса. Ёш йигит нарса, мусофир, ёлғиз турса керак, ёмғирда кўчага чиқиб, қаттиқ шамоллаб ётиб қолган бўлса-я, бирон қаровчиси йўқ деган хаёлларга бордим. Қалай, бўтам, тузукмисиз? Мана, ўзингизни кўриб кўнглимнинг ҳовури босилди”.

Қай аҳволга тушганимни тасаввур қилаверинг: Миртемирдек инсонни икки кун мустар қилибман! Жуда уялдим. Минг ёмғирга қарамай борсам бўлар эди-ку. Хай, жўралар ҳар кунги жўра-да. Кейин, домланинг қўли ишга бормай, шеърларни кўчирмабди ҳам. Бугун эса фақат мени кўриб, кўнглини жойига тушириш учун келибди!

Э-э тавба, одам ҳам шунақа одамохун бўладими! Мен Миртемирнинг шогирдлари сирасига кирмас эдим, у кишини бир-икки уюшма мажлисида узоқдан кўрган эдим, холос. Энди эса уйига бориб, бир пиёла чой ичиб келмасам шеърлар ҳам бўлмас экан!

Бир кунни келишдик, бу гал ваъдани бузмай бордим. Миртемир оппоқ, жуда ҳам оппоқ дастурхон ёздириб кутиб ўтирган экан. Эсимда қолгани: домланинг олдида майда чорбурчак кесилган оқ қоқнон. Менинг олдимда патир. Қолгани эсимда йўқ. Овқат келганда ҳам домлага тиниқ милмилак шўрва, менга сергўшт қовурдоқ. “Доим парҳездаман, менга қараманг”, деб изоҳ берди. Кейин сўради: “Бўтам, озгина нўш этасизми?”. Бир зум анграйиб турдим. Бошдан ишни пишиқ қилганимда-ку домланики табаррук деб нўшнинг ҳам чангини чиқариб юборар эдим-у, лекин ноқулай, ҳам ҳаддим сиғмади.
Шусиз ҳам гап гапга қовушди, домла очилди ва кутмаганимда бир шеър ўқиб берди.

Ўпириб-ўпириб Ўрмонжонга суз,
Шопириб-шопириб Шодмонжонга суз.
Қарама ҳеч кимнинг қош-қовоғига,
Давринг келибди-да, ҳукмингни юргиз.

“Домла, буни ҳам кўчириб қўйдингизми?” деб сўрадим. “Йўқ, бўтам. Буни бермайман. Тинч ўтирайлик. Ҳали булар от устида”, деб шоир синиқ жилмайди.

Шу, узр, учинчи сатрни мен шундай эслайман, сал бошқачароқдек эди шекилли, лекин тўртликнинг тагмаъноси битта — адолатсизлик эди. Сиртқи маъноси уюшмадаги бир ғирромликка ишора: домла кўп қатори лениниана пойгасига қўшилиб, “Ленин ҳақида достон” деган бақувват асар яратган. Асарнинг шов-шуви ҳам салобатли эди. Шу достон ўзбек адабиётидан ленинианага муносиб ҳисса сифатида Ленин мукофотига қўйилган ё қўйилмоқчи бўлган, ишқилиб, шу гап чиққан. Уюшма устунлари — ўзбек адабиётининг ўша вақтдаги оталари қараса, шундай юксак мукофот олдин ижтимоий хавфли ёт унсур, ҳозир ҳам минбарларда шиддати йўқ озғин бир бобойга кетиб қоляпти. Бу ёқда шўрога хизмат қилиб қўйган, унинг мўътабар курсиларида ўтириб шеъриятни ўтирғизиб-турғизаётганлар бор! Миртемирга Ҳамза мукофоти ҳам бўлаверади, бу ҳам катта ҳиммат, жон десин! Хулласи, Миртемир четга сурилиб, бошқа бир шоири калоннинг достони ўша мукофотга қўйилган, кейин барибир -ололмаган.

Бу гаплар, энди, чет-чопда туриб эшитиб қолганларимиз. Бунақа мукофотлар биз ёшларга тушимизда ҳам тегмаслигини билганимиз учун ўнгимизда ҳам қизиқмас эдик. Кейинроқ умумга теккан обрўмандлик касали бизга ҳам тегмай қолмади, лекин энди навбатимиз келганда бу иттифоқ дегани орден-медал, мукофоту унвонлари билан гирдибодга ютилиб кетди.

Лекин қизиқ ўйин, туяқуш сиёсатидек кети очиқ ва бешарм эди обрў талашиш ҳам. Миртемир домла кўнгли ранжиганини бировга достон қиладиган одам эмас эди. Миртемир ўша кўп буюклар орзу қилиб эриша олмаган жуда улкан мукофот соҳиби: унинг ўланлари авжида даштлар гул очиб, замон уйғониб, дунё-дунё гашт билан олам тўлғониб ётар, яъни унинг каъбаси, эзгу эҳроми шеърияти, оғу ҳам бол тўла бебаҳо жомига шайдолар сон мингта эди, шу боис ранжиганини кичкина бир лутф қилиб қўйган, холос.

Э-э, бу унвону мукофотларнинг орқасида талай имтиёзлар бор эди-да. Миртемир домла ҳам қариган хаста ҳолимга кунимга ярайди, бу шўронинг азобини кўрдим, озгина роҳатини ҳам кўрай-да, деб ўйлаган бўлиши мумкиндир. Шўро даври бутун қатағонларию меҳнат жабҳасидаги ғалабалари, қатор-қатор орден-медаллари, қаҳрамонлик унвонлари билан тарих саҳифасини тарк этди, уни куйлаган не-не ордену унвон соҳиблари ҳам тўрдан тушиб қолди. Қизиқ, шуларни кўрган бизга ҳам бу мантиқсиз дамлар бўлмагандек туюлади.

Миртемир ҳақида ёзилган биографияларда ҳаётининг каттагина бир даври бўлмагандек. Бошда ҳар йили, кейин икки-уч йилда биттадан тўплам чиқариб турган шоир 1939 йилги “Кўзи” тўпламидан кейин тўсатдан сукутга кетган-да, 1957 йилига келиб пайдо бўлган ва “Қорақапоқ дафтари”ни чиқарган. Орадаги ўн саккиз йил қаёққа кетди? Бу ўн саккиз йил шоир яшамаганми? Ёзмаганми? Каъбаси шеъриятни ташлаб, фақат ўлан эшитгани Иқонига кетиб қолганмикан? Ўзи ҳам айтади-ку:

Ғўза ҳам экканман, жувари, кунжут,
Қўлимда рақс этур тешаю ранда,
Йўл ҳам, қўналға ҳам мўл бу Ватанда,
Камчил ҳам бўлганман, тўқ, қувноқ ва бут…

Чувак ҳам тикканман, мол ҳам боққанман,
Қудуқ ҳам қазганман нақ ўн бир қулоч,
Зилол сувларида ювишарди соч,
Не-не қиз сочига лола таққанман.

Тақдиримга ҳеч ҳам ўпка қилмайман,
Қўлимдан келмайди деган пеша кам.
Баъзан кўзларимда томчи-томчи нам.
Ҳануз шеър ёзишни билмайман…

Бу шеър замирида ҳамма ғамни ҳам валломатлик қилиб кўтариб кетган одамнинг ҳаётдан гинаси бор, гўё меҳнат қувончи, гўё қишлоқнинг оҳорли манзаралари, лекин туби аччиқ. Чувак тикиши, мол боқиши, айниқса, не-не қизларнинг сочига лола тақиши ва… “Баъзан кўзларимда томчи-томчи нам, Ҳануз шеър ёзишни билмайман”, деган эътироф Миртемирнинг таржимаи ҳолида айтилмайдиган манзилларига ишора беради, шоирона томчи-томчи кўзёш ташбеҳлари тагидан ҳасрат синғиб туради. Миртемир бу ишларни қилмаган, балки тубсиз қудуқ тагида осмон ёруғлигига қараб орзулаган. Қатағон қилиниб, шу кичкина-ихчам жуссаси билан Москва — Волга каналини қазишга этап қилинган кезлари соғинган қишлоғи, чувак ҳам тикиш, мол ҳам боқиш, ўн бир қулоч қудуқ қазиш ўша аристоннинг орзулари бўлган, айниқса, қизларнинг зилол сувларда ювилган сочига лолалар тақиши зиндонбанднинг кўнглидаги эркинлик орзулари, юраги қонаб турган одамнинг зўрдан жилмайиши. Унинг шеърлари нечоғли шўх-шодон, қочиримларга бой, чиройли пардали бўлмасин, барибир дарддан, очиқ айтиб бўлмайдиган дардлардан яратилган эди. Қатағонда отилганлар отилиб, ўлганлар ўлиб кетди, лекин тирик қайтганларнинг оғзи муҳрланган, дардини фақат ўзига айтар эди. Овозини чиқармай. Миртемир юрак ютиб айтган бу содда сатрлар бекорга юракларни зирқиратмайди:

Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Бошқалар йиғласин, мен йиғлаб бўлдим.

Ўзимнинг пушаймонларим бор: шу бир-икки учрашувда яқин бўлгандек бўлдик, Миртемир юрагини очиб гапирди. Ҳозирлари ўзимдан хафа бўлиб кетаман: домлани гапга солиб, бошидан нималар ўтганини бир-бир ёзиб олмайманми! Шу тўртликни ўқиш билан катта кўнгил китоби очилай деган эди-ку! Мен нодон дунё адабиётига шайдоман деб ёнимдан ўтиб кетаётган озурда дунёни кўрмаганман. Бу дунё икки йилдан кейин қайтиш бўлди, ўзи билан қатағоннинг айтиш таъқиқ ҳасратларини олиб кетди, бизга фақат ишоралари қолди.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 43-сони

Ahmad A’ZAM
MAJNUNTOL TAGIDA

Men “Guliston” jurnaliga yangi ishga kelganman, tutash kirdi-chiqdi ikki xonaning oyoq osti joyidan bitta stol tekkan, shu yerda o‘tirib ishlayman. Chekimga she’r qarash tushgan, har kuni dasta-dasta “she’rlar”ga javob yozaman, shoir bo‘laman deganlar bilan tortishib, baobro‘ jurnalimiz sha’nini himoya qilaman. Stolim oldida dermantin qoplamasi toshday qattiq bir eski kursi — kamina adabiyotga da’vogarlarni shu kursiga o‘tirg‘izib qabul qiladi. O‘zimning kursim ham avlo emas-u, lekin bunisi shunday baobro‘ jurnalning salobatiga sira to‘g‘ri kelmas, o‘tirgan odamning boru yo‘q obro‘sini ham yerga to‘kar edi.

Bir kuni Mirtemir domla o‘z oyog‘i bilan kirib kelib, shu kursiga lop etib o‘tirib olsa! Ha, o‘zi kirib keldi, menga bir bosh irg‘ab, shu kursiga o‘tirib oldi. Asqad Muxtorning muhtasham kabineti, Vahob Ro‘zimatovning hayhotdek xonasiga kirmay, to‘g‘ri mening oldimga kelibdi. O‘rnimdan sapchib turdimu qaytib o‘tirishni bilmay kalovlanib qolaverdim. Ha, aytgancha, Mirtemir o‘sha davrning gumbur-gumbur “buyuklar”i sirasiga kirmas, o‘zim o‘qiydigan dunyo adabiyoti balandliklaridan qaraganda ham qandaydir tinch, dardini ichiga yutgan, tig‘dek o‘tkir nur taratib turadigan bir cho‘qqi, shaxs sifatida ulug‘ kamtar edi. Uning yuksakligi o‘zi bilan edi. Mana, shunday shoir: “Ahmadjon sizmi, she’riyatga siz qarar ekansiz, hukmingizga bir nechta she’r olib kelgan edim”, deb turibdi! Hukmimga! Mirtemirning she’rlarini ko‘zga surtib, o‘qimay ham tushirib yuboramiz, iloji bo‘lganda yo‘talganini ham bosib chiqarsak! Shu ma’noda bir nima deb g‘uldiradim. “Yo‘q, Ahmadjon, men sizga o‘qib beraman. Ma’qul topsangiz, olasiz”, dedi domla.

Mirtemir she’r o‘qishga tushdi. O‘sha qo‘sqi kursida, odam o‘tib-qaytadigan yo‘lakda. Uning sal xasta, lekin tiniq ovozi bor ekan, ovozki, sayqal topgan dard.

Tasodifni qarangki, jurnal tushib ketgandan keyin nafas rostlash haftasimi, shu kuni shu ikki xonada ikkalamizdan boshqa hech kim yo‘q edi. Baribir hozir birov kirib xalal berib qolmasa deb qizg‘anib o‘tirdim. Shoirning diydorini boshqa odam bilan baham ko‘rgim kelmasdi.

Ochig‘i, shoir she’rlarini o‘qiganda qandayligini ichimda baholashga ham haddim sig‘may o‘tirdim. O‘qib bo‘lib sekin so‘radi: “Qalay? Nima deysiz?” “E-e, nima ham deyman, domla! Juda ham zo‘r!” dedim shosha-pisha. Qo‘limni cho‘zdim: “Bering, hammasini bosamiz”, dedim.

“Yo‘q, bo‘tam, — dedi Mirtemir, meni “bo‘tam” deganiga shoirning yaqin odami bo‘lib qolgandek mamnun edim. — Ko‘chirib kelay, keyin olasiz”. “Yo‘q, yo‘q. Ovora bo‘lmang. Mashinistkamiz ko‘chirib beradi”, dedim. Mirtemir qo‘lidagi dasta qog‘ozning yuzini ko‘rsatdi: “Bularni mashinistkangiz ko‘chira olmaydi-da. Fikringizni bilish uchun olib kelgan edim. Bo‘ldi, o‘zim tayyor qilib kelaman”.

Mirtemir she’rlarini bijir-bijir arab imlosida yozar ekan. Universitetda bir yil fors, bir yil urdu tilidan dars olgan bo‘lsam-da, domlaning dastxatiga tishim o‘tmasligi aniq edi.

Vijdonim qiynalgani ana shu yerdan boshlandi: domla she’rlarni hozirgi imloga o‘tkazib, o‘zi olib kelib bermoqchi bo‘ldi, men: “Siz ovora bo‘lmang, o‘zim borib olib kelaman”, deb turib oldim, domlani ko‘ndirmaguncha qo‘ymadim. Oxiri kelishdik, shanba kuni ertalab domla meni uyida kutadigan bo‘ldi.

Shu shanba kuni ertalab yomg‘ir yog‘di. Kaminaning shamsiyasi yo‘q, keyin shoir bilan uchrashuvdan hayajonlari bosilgan, ustiga ustak, bir shoir jo‘ramiz yo‘qlab kelib qoldi, ikkovlashib uchinchi shoir jo‘ramizni so‘roqlab bordik, suhbatimizga “suyuq yonilg‘i” quyildi, kalla qizidi-da, Mirtemirnikiga ayni shu bugun bormasa ham bo‘ladigandek tuyulib qoldi. Astoydil yig‘lasa so‘qir ko‘zdan ham yosh chiqadi deganlaridek, yo‘qsillarning cho‘ntagidan barakali suhbatga yetarli pul chiqib turib, kunduzni tongga, tongni ertasi kunga ulab yubordik. Kambag‘al bo‘lsak ham ko‘nglimiz boy damlar edi-da.

Dushanba kuni ishga kelsam, o‘sha yag‘ir kursida Mirtemir domla meni kutib o‘tiribdi!

“Xayriyat! – dedi domla salomimga alik olib. — Juda xavotirda keldim. Shanba kutdim, kecha yo‘lingizga ko‘zim to‘rt bo‘ldi. Boray desam, na turar manzilingizni bilaman, na telefoningizni. Jurnal bu kunlari ishlamasa. Yosh yigit narsa, musofir, yolg‘iz tursa kerak, yomg‘irda ko‘chaga chiqib, qattiq shamollab yotib qolgan bo‘lsa-ya, biron qarovchisi yo‘q degan xayollarga bordim. Qalay, bo‘tam, tuzukmisiz? Mana, o‘zingizni ko‘rib ko‘nglimning hovuri bosildi”.

Qay ahvolga tushganimni tasavvur qilavering: Mirtemirdek insonni ikki kun -mustar qilibman! Juda uyaldim. Ming yomg‘irga qaramay borsam bo‘lar edi-ku. Xay, jo‘ralar har kungi jo‘ra-da. Keyin, domlaning qo‘li ishga bormay, she’rlarni ko‘chirmabdi ham. Bugun esa faqat meni ko‘rib, ko‘nglini joyiga tushirish uchun kelibdi!
E-e tavba, odam ham shunaqa odamoxun bo‘ladimi! Men Mirtemirning shogirdlari sirasiga kirmas edim, u kishini bir-ikki uyushma majlisida uzoqdan ko‘rgan edim, xolos. Endi esa uyiga borib, bir piyola choy ichib kelmasam she’rlar ham bo‘lmas ekan!

Bir kunni kelishdik, bu gal va’dani buzmay bordim. Mirtemir oppoq, juda ham oppoq dasturxon yozdirib kutib o‘tirgan ekan. Esimda qolgani: domlaning oldida mayda chorburchak kesilgan oq qoqnon. Mening oldimda patir. Qolgani esimda yo‘q. Ovqat kelganda ham domlaga tiniq milmilak sho‘rva, menga sergo‘sht qovurdoq. “Doim parhezdaman, menga qaramang”, deb izoh berdi. Keyin so‘radi: “Bo‘tam, ozgina no‘sh etasizmi?”. Bir zum angrayib turdim. Boshdan ishni pishiq qilganimda-ku domlaniki tabarruk deb no‘shning ham changini chiqarib yuborar edim-u, lekin noqulay, ham haddim sig‘madi.

Shusiz ham gap gapga qovushdi, domla ochildi va kutmaganimda bir she’r o‘qib berdi.

O‘pirib-o‘pirib O‘rmonjonga suz,
Shopirib-shopirib Shodmonjonga suz.
Qarama hech kimning qosh-qovog‘iga,
Davring kelibdi-da, hukmingni yurgiz.

“Domla, buni ham ko‘chirib qo‘ydingizmi?” deb so‘radim. “Yo‘q, bo‘tam. Buni bermayman. Tinch o‘tiraylik. Hali bular ot ustida”, deb shoir siniq jilmaydi.

Shu, uzr, uchinchi satrni men shunday eslayman, sal boshqacharoqdek edi shekilli, lekin to‘rtlikning tagma’nosi bitta — adolatsizlik edi. Sirtqi ma’nosi uyushmadagi bir g‘irromlikka ishora: domla ko‘p qatori leniniana poygasiga qo‘shilib, “Lenin haqida doston” degan baquvvat asar yaratgan. Asarning shov-shuvi ham salobatli edi. Shu doston o‘zbek adabiyotidan leninianaga munosib hissa sifatida Lenin mukofotiga qo‘yilgan yo qo‘yilmoqchi bo‘lgan, ishqilib, shu gap chiqqan. Uyushma ustunlari — o‘zbek adabiyotining o‘sha vaqtdagi otalari qarasa, shunday yuksak mukofot oldin ijtimoiy xavfli yot unsur, hozir ham minbarlarda shiddati yo‘q ozg‘in bir boboyga ketib qolyapti. Bu yoqda sho‘roga xizmat qilib qo‘ygan, uning mo‘‘tabar kursilarida o‘tirib she’riyatni o‘tirg‘izib-turg‘izayotganlar bor! Mirtemirga Hamza mukofoti ham bo‘laveradi, bu ham katta himmat, jon desin! Xullasi, Mirtemir chetga surilib, boshqa bir shoiri kalonning dostoni o‘sha mukofotga qo‘yilgan, keyin baribir ololmagan.
Bu gaplar, endi, chet-chopda turib eshitib qolganlarimiz. Bunaqa mukofotlar biz yoshlarga tushimizda ham tegmasligini bilganimiz uchun o‘ngimizda ham qiziqmas edik. Keyinroq umumga tekkan obro‘mandlik kasali bizga ham tegmay qolmadi, lekin endi navbatimiz kelganda bu ittifoq degani orden-medal, mukofotu unvonlari bilan girdibodga yutilib ketdi.

Lekin qiziq o‘yin, tuyaqush siyosatidek keti ochiq va besharm edi obro‘ talashish ham. Mirtemir domla ko‘ngli ranjiganini birovga doston qiladigan odam emas edi. Mirtemir o‘sha ko‘p buyuklar orzu qilib erisha olmagan juda ulkan mukofot sohibi: uning o‘lanlari avjida dashtlar gul ochib, zamon uyg‘onib, dunyo-dunyo gasht bilan olam to‘lg‘onib yotar, ya’ni uning ka’basi, ezgu ehromi she’riyati, og‘u ham bol to‘la bebaho jomiga shaydolar son mingta edi, shu bois ranjiganini kichkina bir lutf qilib qo‘ygan, xolos.

E-e, bu unvonu mukofotlarning orqasida talay imtiyozlar bor edi-da. Mirtemir domla ham qarigan xasta holimga kunimga yaraydi, bu sho‘roning azobini ko‘rdim, ozgina rohatini ham ko‘ray-da, deb o‘ylagan bo‘lishi mumkindir. Sho‘ro davri butun qatag‘onlariyu mehnat jabhasidagi g‘alabalari, qator-qator orden-medallari, qahramonlik unvonlari bilan tarix sahifasini tark etdi, uni kuylagan ne-ne ordenu unvon sohiblari ham to‘rdan tushib qoldi. Qiziq, shularni ko‘rgan bizga ham bu mantiqsiz damlar bo‘lmagandek tuyuladi.

Mirtemir haqida yozilgan biografiyalarda hayotining kattagina bir davri bo‘lmagandek. Boshda har yili, keyin ikki-uch yilda bittadan to‘plam chiqarib turgan shoir 1939 yilgi “Ko‘zi” to‘plamidan keyin to‘satdan sukutga ketgan-da, 1957 yiliga kelib paydo bo‘lgan va “Qoraqapoq daftari”ni chiqargan. Oradagi o‘n sakkiz yil qayoqqa ketdi? Bu o‘n sakkiz yil shoir yashamaganmi? Yozmaganmi? Ka’basi she’riyatni tashlab, faqat o‘lan eshitgani Iqoniga ketib qolganmikan? O‘zi ham aytadi-ku:

G‘o‘za ham ekkanman, juvari, kunjut,
Qo‘limda raqs etur teshayu randa,
Yo‘l ham, qo‘nalg‘a ham mo‘l bu Vatanda,
Kamchil ham bo‘lganman, to‘q, quvnoq va but…

Chuvak ham tikkanman, mol ham boqqanman,
Quduq ham qazganman naq o‘n bir quloch,
Zilol suvlarida yuvishardi soch,
Ne-ne qiz sochiga lola taqqanman.

Taqdirimga hech ham o‘pka qilmayman,
Qo‘limdan kelmaydi degan pesha kam.
Ba’zan ko‘zlarimda tomchi-tomchi nam.
Hanuz she’r yozishni bilmayman…

Bu she’r zamirida hamma g‘amni ham vallomatlik qilib ko‘tarib ketgan odamning hayotdan ginasi bor, go‘yo mehnat quvonchi, go‘yo qishloqning ohorli manzaralari, lekin tubi achchiq. Chuvak tikishi, mol boqishi, ayniqsa, ne-ne qizlarning sochiga lola taqishi va… “Ba’zan ko‘zlarimda tomchi-tomchi nam, Hanuz she’r yozishni bilmayman”, degan e’tirof Mirtemirning tarjimai holida aytilmaydigan manzillariga ishora beradi, shoirona tomchi-tomchi ko‘zyosh tashbehlari tagidan hasrat sing‘ib turadi. Mirtemir bu ishlarni qilmagan, balki tubsiz quduq tagida osmon yorug‘ligiga qarab orzulagan. Qatag‘on qilinib, shu kichkina-ixcham jussasi bilan Moskva — Volga kanalini qazishga etap qilingan kezlari sog‘ingan qishlog‘i, chuvak ham tikish, mol ham boqish, o‘n bir quloch quduq qazish o‘sha aristonning orzulari bo‘lgan, ayniqsa, qizlarning zilol suvlarda yuvilgan sochiga lolalar taqishi zindonbandning ko‘nglidagi erkinlik orzulari, yuragi qonab turgan odamning zo‘rdan jilmayishi. Uning she’rlari nechog‘li sho‘x-shodon, qochirimlarga boy, chiroyli pardali bo‘lmasin, baribir darddan, ochiq aytib bo‘lmaydigan dardlardan yaratilgan edi. Qatag‘onda otilganlar otilib, o‘lganlar o‘lib ketdi, lekin tirik qaytganlarning og‘zi muhrlangan, dardini faqat o‘ziga aytar edi. Ovozini chiqarmay. Mirtemir yurak yutib aytgan bu sodda satrlar bekorga yuraklarni zirqiratmaydi:

Majnuntol tagiga o‘tqazing meni,
Boshqalar yig‘lasin, men yig‘lab bo‘ldim.

O‘zimning pushaymonlarim bor: shu bir-ikki uchrashuvda yaqin bo‘lgandek bo‘ldik, Mirtemir yuragini ochib gapirdi. Hozirlari o‘zimdan xafa bo‘lib ketaman: domlani gapga solib, boshidan nimalar o‘tganini bir-bir yozib olmaymanmi! Shu to‘rtlikni o‘qish bilan katta ko‘ngil kitobi ochilay degan edi-ku! Men nodon dunyo adabiyotiga shaydoman deb yonimdan o‘tib ketayotgan ozurda dunyoni ko‘rmaganman. Bu dunyo ikki yildan keyin qaytish bo‘ldi, o‘zi bilan qatag‘onning aytish ta’qiq hasratlarini olib ketdi, bizga faqat ishoralari qoldi.

М: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 43-soni