7 май –атоқли адиб Тўлепберген Қайипбергенов  туғилган кун

    Қорақалпоқ халқининг бугуни ва ўтмишини қаламга олар эканман отам ва онам, акамнинг ўгитлари доим қулоқларим остида жаранглаб туради. Орадан йиллар ўтиб асарларим бир неча бор қайта нашр қилиниб, элга танилганимдан кейин ҳам ота-онам билан акамнинг ўгитларини унутганим йўқ...

Набижон Боқий
ҚОРАҚАЛПОҚ   ҚОМУСИ

    1992 йил. Куз. Хазонрезги ҳали бошланмаган. Қуёшнинг тафти қайтган. Кечалари бадан жунжикади.

Биз Ёзувчиларнинг Дўрмон боғи меҳмонхонасида Шукур Холмирзаев билан ошхонага тушиб кечки таомни тановвул қилиб, Толстой бобо тўғрисида гаплашиб қолдик. Ўша кунлари Шукур ака машҳур Константин Станиславскийнинг “Санъат даргоҳида ўтган ҳаётим” хотиралар китобини қайта мутолаа қилаётган эди.

Шукур ака таассуротларини тўлқинланиб ҳикоя қила бошлайди: режиссёр Лев Толстой билан Тулада гастролда юрган чоғларида илк бора учрашади. Албатта, унгача Толстойни ғойибона танир эди. МХАТ жамоаси бир куни Толстой билан хийла яқин бўлган театр ҳомийси Н. В. Давидов хонадонида репетициядан сўнг ҳангомалашиб, ҳазил-мутойиба қилиб ўтиришарди. Давра қизиган чоғда деҳқонга ўхшаб пўстинга ўраниб олган битта чол пайдо бўлади. Соқоли кўксига тушарди, белини камар билан танғиб олган эди. Ҳамма уни хурсанд бўлиб кутиб олади. Станиславский дастлаб бу чол Лев Толстой эканини хаёлига ҳам келтирмайди. Бирорта фотосурати ҳам Толстой бобонинг “асл нусхаси”га ўхшамасди.

Тирик Толстой бетакрор инсон эди. Одамнинг ич-ичига ҳам бемалол қарай оладиган нигоҳ соҳиби дунёда бошқа бўлмаса керак. Унинг қарашлари гоҳ ўткир бўларди, аъзойи баданни тешиб юборгудек бўларди; гоҳида шунчалар майин боқардики, гўё кўзларидан нур таралаётгандек туюларди. Толстой одамга синчиклаб қарарди; одамнинг ичида яхши-ёмон нимаики бўлса, ҳаммасини билиб олмоқчидек кишини хижолат этиб қўярди. Кимдир диққатга сазовор бирор фикрни ўртага ташласа, биринчи бўлиб Толстой ҳаяжонланиб кетарди; буюк санъаткорнинг кўзлари чарақлай бошларди…

У ҳаётлик чоғида биз: “Толстой билан замондош бўлишнинг ўзи бахтдир!” деб юрардик. Дилимиз оғриб, ҳаётдан совиб кетган чоғларимиз Тула вилоятининг Ясная Поляна депарасида Лев Толстойдек бир зот истиқомат қилаётганини хаёлимизга келтирган заҳотимиз яна одамнинг яшагиси келиб қоларди…

Биз юзма-юз ўтирардик. Ошхонада биздан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Лекин ошпаз уйига кетишга шошмасди. Чунки беш-олти кишидан иборат қандайдир хорижлик меҳмонлар шаҳарни айлангани кетган, улар кечроқ қайтиб овқатланишларини билардик.

Шукур ака эшик томонга қараб ўтирарди. Бирдан Шукур аканинг кўзларида аллақандай учқун пайдо бўлади. Мен уни Толстой бобонинг ҳолатига кираётган бўлса деб тусмол қиламан. Ўзи ҳам овлоқ боғида кун бўйи нималар биландир машғул бўлар, сўнг гулларга бурканган боғчасининг панароқ жойларига махсус ўрнатиб қўйилган тўнкаларга ўтириб узоқ-узоқ хаёл сурарди. Хаёл суриб ўтирган чоғларида боғчаси томонга ўтиб қолсам, оёқ учида юриб орқамга қайтардим. Кейин хаёл суриб ўтирган ҳолатини эслатсам ё бирдан шарақлаб кулиб юборарди, ёки завққа тўлиб ўша пайтда нималар тўғрисида ўйлаганини бутун тафсилотлари билан гапириб берарди.

Ҳозир эса гапини тўхтатиб, юзларига табассум югуради ва: “Ие, ие! Тўлак ака!” деб ўрнидан туриб кетади.

Хаёлим Ясная Полянада, Толстой билан Станиславский учрашувини кўз олдимга келтириб ўтирардим. Ўзим ҳам буюклар даврасида чой-пой ташиб торардим.

–Ие, Шукуржан! – деган нотаниш товуш эшитилди.

Кимдир Шукур ака билан қучоқлашиб, ҳатто ўпишиб кўришади. Беихтиёр ўрнимдан турсам, тепамда қорачадан келган ёши улуғ бир киши самимий кулиб турарди. Нотаниш кишининг қўлида қоғозга ўралган бир нарса бор эди, уни столга қўяди. Мен нари суриламан. У киши ёнимга ўтиради.

– Қадамларига ҳасанот, Тўлак ака! – деб мулозамат қилади Шукур ака.

Шукур аканинг мулозамат қилганини кўриш қийин эди. Лекин бу сафар сидқидилдан ҳурмат-эҳтиромини изҳор қилади. Бир пиёла чой қуйиб узатади. Сўнг ошхона тарафга қараб:
– Ҳой, Равшанбек, меҳмон келди! – дейди товушини кўтариб.

Ошпаз келиб салом-алик қилиб кетади. Дарҳол бир чойнак иссиқ чой, овқат келтирилади. Меҳмон қоғозни очиб қўяди. Унда тиллоранг дудланган балиқ бор экан.

– Ў-ў, Оролнинг балиғи! – деб юборади Шукур ака қувониб.
– Қани, иним, ол! – дейди меҳмон. – Ўзларинг нимталаб олаверинглар!

– Йўқ; ҳозир емаймиз, қорнимиз тўқ. Кейин еймиз.
– Майли, ўзларинг тақсимлаб олинглар. Сизларга насиб қилган экан.

– Раҳмат, – дейди Шукур ака. – Набижон, бу киши ТЎлапберган Қайипберганов бўладилар. Танишиб қўйинг. Биламан, ишончим комилки, Тўлак ака, сизлар дўст бўлиб қоласизлар.

– Илойим, айтганинг келсин, иним. – Тўлапберган оға косадаги овқатдан бир қошиқ еб: – Сизлар емайсизларми? – деб сўрайди.

– Биз едик, оға, ош бўлсин! – дейди Шукур ака.
– Шулайми…

Шукур ака унча-мунча ёзувчини умуман одам ўрнида кўрмасди. Кўзлари чақнаяптими, демак самимий ҳурмат қилади.

– Оға, сиз баҳузур овқатланаверинг. Мен Набижонга Станиславскийнинг Толстой бобо билан илк учрашуви тўғрисида гапириб бераётган эдим, – дейди Шукур ака.

– Майли, гапиравер, жим, мен ҳам эшитаман.
Шукур ака ҳикоясини давом эттиради.

Энди менга Шукур аканинг юз йил олдин рўй берган воқеа тўғрисидаги жонли ҳикоясидан кўра, ёнимда ўтириб бемалол овқатланаётган одам кўпроқ қизиқ эди.
Хуллас, биз Тўлапберган оға билан шу тарзда танишганмиз.

Ўшанда Тўлапберган оға Ёзувчилар боғининг меҳмонхонасида бир ҳафта-ўн кун турди. Биз фақат овқатланиш чоғида ошхонада эмас, бўш вақтимизда гоҳ иккинчи қаватдаги телевизор кўриладиган фойеда, гоҳ кечки сайр баҳонасида учрашиб қолардик. Баъзан Шукур аканинг ёки Тўлапберган оғанинг “ярим люкс” хонасидаги кичик зиёфатга улуғларимиз мени ҳам таклиф қилиб қолишарди. Суҳбат мавзуси чекланмаган, ранг-баранг бўларди. Улар асосан ҳаёт тўғрисида суҳбатлашарди. Ора-орада адабиёт тўғрисида ҳам гап кетиб қоларди.

Тўлапберган оға ҳаётни ич-ичидан биларди. Шукур ака ҳам ҳаётни ич-ичидан биларди.

***

Дўрмон ижод боғига Сирдарёдан Тўра Сулаймон келиб қоларди. Ошхонада четроқ битта столни эгаллаб, ёнига мени чорлайди. Бирга ўтириб овқатланамиз. Тўра ака ошхона овқатини емасди, фақат кўнгил учун қошиқ ёки санчки тиқиб ковлаштириб кўрарди ва секин менинг ёнимга суриб қўярди.

– Тўра ака, биламан, барибир емайсиз. Шундоқ бўлгач, нима учун товуқ гўнгни титкилаб ичидан қурт-қумурсқа қидиргандек тити-пити қилаверасиз?! Қўйинг, ўша сиз излаётган сичқоннинг б.қи котлет остида кўмилиб тураверсин! – деб зардам қайнаб олдида турган иссиқ овқатни тортиб олардим.
Тўра ака пешонасини тириштириб бирпас башарамга тикилиб турарди-ю, бирдан юз-кўзларига табассум таралиб:
– Вой, аблаҳ! Вой, ярамас! Бунинг гапини қаранглар! – деб ён-верига қараб, озғин елкаларини силкитиб кулиб юборарди.

Ўзаро ғиди-биди қилиб ўтирганимизни Шукур Холмирзаев кўриб қолса:
– Тўра ака, ҳойнаҳой, Мирзачўлдан қизиқ-қизиқ гапларни топиб келган бўлсангиз керак. Илтимос, мен ҳам эшитай, – дерди жўрттага ялинчоқ тусга кириб. – Яқинроқ ўтирсаларинг бўлмайдими?

– Овқат устида, Шукур, эсипаст одам гап сотади. Таомни маҳтал қилиб қўймаслик керак. Ҳар қанча гап бўлса, кечки гурунг чоғида гаплашаверамиз, –деб эътироз билдирган бўларди Тўра ака.

– Айтмоқчи, Неъмат ўғлим экиб бе-риб кетган анор мева қиляптими?

– Салқин жойга қурдириб қўйибман, тарвақайлаб ўсди-ю, лекин гулини тўкиб юборяпти… Биласизми, Бухоро шевасида дарахт кўчатини ерга “қурдик” дейишади! – деб завкланиб кулади Шукур ака. Тўғри-да, бутун Ўзбекистон кўчат экиб ётган бир пайтда бухороликлар кўчат қурса қурибди-да!

Ҳазил-ҳузул бўлади. Шу тарзда Тўра ака оғир ботмайдиган қилиб Шукур Холмирзаев таклифини қабул қилмайди. Сабаби тушунарли бўлмаса, изоҳ бериб ўтаман: боя айтганимдек, Тўра ака ошхона овқатини деярли истеъмол қилмасди, фақат ўзини астойдил овқатланаётгандек этиб кўрсатарди, холос. Менимча, Тўра аканинг ошқозони доғланмаган оқ мойда пиширилган овқатни ҳазм қилолмасди. Шунинг учун тухум қуймоқ ёки ширгуручга ўхшаш ёғсиз пишириладиган таомларни нонушта пайти тановул қиларди-ю, бошқа пайт чой ҳўплаб ўтирарди. Баъзан тухум қуймоқ ҳам емасди, тухумни қайнатиб пиширтирарди. Хуллас, ўзининг “хурмача» қилиқларини бошқаларга кўрсатиб иштаҳасини бўғиб, таъбини тирриқ қилгандан кўра мен билан бир четда ўтиришни афзал кўрарди.

Тўра Сулаймон билан Тўлапберган оға эски қадрдон экан. Йилда бир-икки марта учрашиб қолишса ҳам худди кеча ёки ўтган куни кўришгандек гапларини қолган жойидан давом эттириб кетишаверарди.

– Оға, устоз сизда пул борлигини қаердан билган экан? – деб дабдурустдан сўраб қолади бир гал Тўра ака.

Тўлапберган оға бирдан кулиб юборади; у гап ким ҳақида кетаётганини дарҳол англайди. Гап – устоз Миртемир тўғрисида бошланган бўлади.

Ўтган асрнинг 60-йилларида Дўрмондаги меҳмонхона чинорлар остидаги бир қаватли бинодан иборат бўлган экан. Куз чоғида Миртемир домла “ижод қилиш” учун келиб, битта хонани банд этиб олгач, уч-тўрт кундан сўнг хабар олгани келган “шогирдка”нинг “қўлёзмаси”ни обдан “таҳрир” қилгач, хонасидан чиқиб одамларга қўшиладиган бўлади. Ҳафта давомида мадрасанинг ҳужрасидек тор хонада қамалиб ўтирган Миртемирнинг сабр-тоқатига Тўлапберган оға албатта ҳавас қиларди.

– Овулдан энди келган одамда пул бўлади-да, Тўравой! – деб кулимсирайди Тўлапберган оға.
– Ие, ҳа-а, дарвоқе! – деб жилмаяди Тўра ака. – Кейин нима бўлди?

– Нима бўлганини мен қайдан биламан, Тўравой! – деб кулади. – Қизиқ савол берасан-а!.. Нима бўлган бўлса, олдин бўлган. Кейин устознинг ижоди бўйича илмий иш қилаётган жувон шаҳарга қайтиб кетади, Миртемир ака эса “Манас” таржимасини давом эттиради.

– Ўша пайтда “Манас”ни таржима қилаётган эдими?
– Аниғини билмайман-у, лекин каттароқ бир ишга қўл уриб қўйган эди.

– Ҳозир ўша жувонни кўрсангиз танийсизми? – деб савол бераман адабиёт атрофидаги жувоналарни бир-бир кўз олдимдан ўтказиб.

– Эҳ-ҳе, иним, мен айтаётган воқеага ўттиз йил бўлган! – деб ўнг қўлини юқори кўтаради Тўлапберган оға. – Ўттиз ёшида аёл киши ўтин бўлади. Ўша аёл шу пайтгача икки марта ўтин бўлган бўлса керак.

– Устознинг номаълум чечамизга яқинлигини қаердан сезгансиз?

– Мен ёмон хаёлга бормаганман… Лекин бир куни редакцияга борадиган бўлиб қолдим. Нонуштадан сўнг кийиниб йўлга отландим. Қалин папкани қўлтиқлаб Арғин бекатига борсам, э-э воҳ, ўша жувон турган экан. Ўзимни кўрмасликка, танимасликка солдим. Енгил машина келиб қолди; қўл кўтардим, тўхтади. Ҳайдовчи билан гаплашдим. Олдинги ўриндиққа ўтириб: “Кетдик, айтган пулингизни бераман”, дедим. Ҳайдовчи эса ўриндиқда ўтирган аёлни кўриб қолиб: “Синглим, қаерга борасиз?” деб сўрайди. Жувон борадиган манзилини айтади. “Бўпти, ўтиринг, аввал мана бу кишини айтган жойига элтиб қўйиб, кейин сизни ташлаб қўяман”, дейди ҳайдовчи. “Раҳмат”, деб орқа ўриндиққа ўтиради жувон. Шаҳарга кетдик. “Инқилоб хиёбони”га етмасдан аёл: “Шу ерда тўхтанг, ака, мен радиога боришим керак”, деб йўлкирани тўлаб машинадан тушиб қолади. Беихтиёр жувон берган пулга кўзим тушди; уч сўмлик эди, яп-янги, ҳали бели синмаган қасирмачоқ пул берган эди боёқиш. Ҳатто қайтимини ҳам олмади. Мен Пушкин кўчасидаги Ёзувчилар уюшмаси бино ёнидан машинадан тушиб уч сўм узатдим. Ҳайдовчи менга бир сўм қайтим беради ва башарамга ғалати қилиб қараб қўяди.

– Ўшанда устозга қанча берган эдингиз? – деб сўрайди Тўра ака.

– Санаганим йўқ, – деб кулади Тўлапберган оға. – Бир неча кундан сўнг Миртемир ака хийла сўлғин тортиб хонасидан чиқиб биз билан нонушта қилади. Бечора қаттиқ ижод қилаётган бўлса керак деб ўйлаганман. Мен бўлсам, ҳар куни саккиз-ўн соатдан ортиқ столга михланиб ўтира олмайман. Мана, Миртемир ака ҳар куни йигирма тўрт соат ижод қиляпти. Ундан ўрнак олиш керак.

– Устоз ростдан ҳам қаттиқ ишларди, – деб гап қўшади Тўра ака.

– Тўғри, қаттиқ ишларди. Лекин ҳозир гап бошқа ёқда… Нонуштадан сўнг домла секин қўлтиғимдан ушлаб: “Пича пул бериб тургин, бўтам”, деди. Хўп, қанча керак деб сўрадим. Қанча кўп бўлса, шунча яхши, деди. Хўп, ҳозир хонангизга киритиб бераман, дедим. Йўқ, овора бўлма, ўзим бориб оламан, деди. Хонамга бирга кирдик. Жомадонимдан бир боғлам уч сўмликни олиб, белдамчасини йиртиб тенг ярмини узатдим. Бўладими, деб сўрадим. Яна пича қўш, бўтам, деди. Яна қўшдим. Раҳмат айтиб, чиқиб кетади. Жувонни кузатиб юборганидан сўнг: “Яна сафар Тошкентга қачон йўлинг тушади, бўтам, деб сўрайди. Баҳорда келаман, дейман. Ўшанда албатта менга учрашасан, эсингдан чиқмасин, деб тайинлайди. Бердақ шеърларини таржима қиляпман, бир қисмини Нукусга олиб кетиб ўзбекча газеталарга тарқатиб чиқасан, дейди. Хўп, дейман.

– Хайрият, устоз қарзидан қутилган экан, – дейди Тўра ака. – Ёки тўлиқ қутилган эмасми? – деб чўнтагини ковлай бошлайди.

– Э-э, Тўравой, оға-ини ўртасида қарз-парз деган гап бўлмайди. Қўй, чўнтак ковлама, уят бўлади. Агар пулинг кўп бўлса, ана, Набижонга бер! – дейди оға.

– Ие, мен ундан қарзманми! – деб Тўра ака муштуми билан дук этказиб ҳазил аралаш елкамга уриб қўяди.

Суҳбат давомида билдимки, кейинчалик устоз Миртемир бева бўлиб қолган ижодкор аёлни ими-жимида никоҳлаб олган экан.

Овқатланиб, боғни бирпас сайр этиб чиққанимиздан сўнг ҳар ким ўз хонасига кириб кетиб ижод билан машғул бўларди. Фақат Шукур ака кечаси ишларди; тун бўйи машинкаси чиққилаб чиқарди.

Орадан икки соат ўтиб Тўра ака эшикни тақилатмасдан хонамга кириб келарди:
– Бақийип, нима қиляпсиз? Кетдик, озгина тамадди қип олайлик, – дерди.

– Хўп, ҳеч бўлмаса, шу ёзаётган гапимга нуқта қўйиб олай, – деб машинкамдан бош кўтармасдим.
Тўра ака диванда ўтириб бирорта китоб ё газета-пазетага кўз югуртирарди.

– Бўпти, кирарсиз, кипитилникни чойнакка тикиб қўйган эдим; қайнаб тошиб кетмасин, – деб хонани тарк этарди.

Тўра ака катта идишга гўшт қовуриб босиб келарди. Ҳафтада икки марта ўғилларидан бирортаси келиб инжиқ отадан албатта хабар олишарди. Хуллас, Тўра аканинг хонаки дастурхони ҳам доим тўкин бўларди.

Баъзан Тўлапберган оға билан Тўра ака хоналарида кичик зиёфат уюштириб қоларди. Шукур ака “увол” бўлаётган ноз-неъматларни кўриб ўқтин-ўқтин бош чайқаб қўярди.

– Шукуржан, сен тўйиб-тўйиб эт жеб алғин, кейин улфатчилик қилаверасан, – деб Тўлапберган оға суюкли инисининг қўлига иликли суяк тутқазарди.

Шукур аканинг айтишича, “Шарқ юлдузи”да ишлаб юрган пайтида “Маманбий афсонаси”ними ё бошқа бир романиними журналда чоп этилишида қатнашган, муҳаррирлик қилган, муаллиф билан хўб талашиб-тортишган, охир-оқибат ораларидан шамол ўтмайдиган оға-ини бўлиб қолишган экан. Тўра акани эса Тўлапберган оға билан устоз Миртемир боғлаб кетган эди..

Биз у пайтларда “Ватан” ҳафтаномасида ишлардик. Тўлапберган оға Тошкентга бирров келиб кетадиган бўлиб қолса, таҳририятга бориб йўқлаб қўярди. Шундай қилиб, ёш ижодкорлар билан танишарди: “Нима қиляпсан? Нима ёзяпсан?” деб бирма-бир сўраб чиқарди. “Бекор торманглар, ёзинглар, – деб тайинларди. – Сизнинг ёшингизда Пушкин нима қилган? Қодирий нима қилган? Усмон Носир нима қилган?.. Шундай саволни ўзингизга бериб кўринг. Кейин, майли, виждонингиз кўтарса, бемалол ялло қилиб юраверинг”.

“Оға, агар Усмон Носир бизнинг ёшимизда отилиб кетган бўлса, нима қилайлик?” деб илмоқли савол бериб қоларди Иқбол. Кимдир кулмоқчи бўларди, кимдир оғага синовчан тикилиб қоларди: қани, энди қандай “маслаҳат” берар экан?.. “Иқбалжан, олдин отилиб кетишга яраша ижод қилиш керак, иш қилиш керак. Ундан кейин, майли, отилиб кетсанг ҳам алам қилмайди. Дурустми?” деб ҳаммамизга бир-бир қараб чиқарди. “Дуруст, оға, дуруст!” деб маъқулларди Иқбол.

Раҳбаримиз Ёқубжон Хўжамберди ҳам, Мусулмон Намоз, Рўзимбой Ҳасан, Муртазо Қаршибой, Иқбол, Асқар Маҳкам, Сирожиддин Саййид каби ходимлар ҳам Тўлапберган оға билан қадрдонлашиб кетади. Айниқса, ўша пайтларда оға тўғрисида “Бир сиқим тупроқ” номли бир саҳифали эссе ёзиб эълон қилганимдан сўнг йигитлар оғамизни чинакамига яхши кўриб қолади. Ҳар ҳолда мен оғадан эшитган, у киши ҳақида бошқалар гапириб берган айрим иборатли воқеаларни кўпчилик билмасди. Лекин устознинг куйинчаклигини, самимий инсон эканини кўпчилик биларди.

Эсимда, биз хийла синашта бўлиб қолганимиздан сўнг “Қорақалпоқ достони” трилогиясини қайта ишлаб, тўлдирилган ҳолда нашр этмоқчи эканини айтади.

– Набижан, трилогиянинг ўзбекча нусхасига ўзинг муҳаррир бўлмайсанми?

– Бўлишим мумкин, лекин қаттиқроқ таҳрир қилиб юборсам, ишқилиб, юзкўрмас бўлиб кетмаймизми? – дейман ҳазил аралаш.

– Йўғ-э, муаллиф билан муҳаррир китоб чиқариш жараёнида талашиб-тортишади, аммо юзкўрмас бўлиб кетганини ҳеч эшитмаганман, – деб кулади оға.

Хуллас, оғанинг машҳур трилогияси менинг “умумий таҳририм” остида қайта нашр этилади. Биз ҳартугул юзкўрмас бўлиб кетмадик. Аксинча, Тўлапберган оға Дўрмондаги боғ ҳовлисида қўй сўйиб, ўғилларини чақириб, улар гувоҳлигида менга бошдан-оёқ сарпо кийдиради. Шоир дўстим Аъзам Ўктам ёзда қорақалпоқча кийим-бошга бурканиб боғчамга кириб келганимни кўриб бағоят ажабланади. Бир пасдан кейин Тўлапберган оғанинг ўзи ҳар хил тансиқ ноз-неъматлар кўтариб келиб қолгач, Аъзамжон баттар ҳайратланади. Улар қучоқ очиб кўришади. Чорпояга чиқиб ўтирадилар.

– Эҳ, аттанг, трилогиянгизни қайта нашр этиш ниятингиз борлигини билганимда, устоз, ўзим муҳаррир бўлардим-ку! – дейди Аъзамжон кулиб. – “Чўлпон” нашриётида эллик-олтмишта китобга муҳаррирлик қилдим, лекин бирорта автор менга бошдан-оёқ сарпо қилгани йўқ, баъзилар ҳатто бир оғиз “раҳмат” айтиб кетишга ҳам арзимайди.
– Ие, ие! Муҳаррирнинг меҳнатини қадрламаган ёзувчи-шоир одам эмас, – деб ҳукм чиқаради оға. – Дурустми?
– Ана, бу бошқа гап, – деб қўллайди Аъзамжон. – Эҳ, аттанг…

***

“Маманбий афсонаси”, “Бахтсизлар”, “Гумроҳлар” романлари “Қорақалпоқ достони” трилогиясини ташкил этади. Бу романлар 1982 йилда Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган. Ҳатто “Маманбий афсонаси” 1968 йилда алоҳида чоп этилган заҳоти Ҳамза номидаги давлат мукофоти билан тақдирланган.

Мен “Қорақалпоқ достони” трилогиясининг қайта нашр этиш жараёнида бевосита қатнашганим учун Тўлапберган оға ўттиз беш-қирқ йил давомида (ваҳоланки, роман 1968 йилда ўзбек тилида илк бора нашр этилиган бўлса-да, лекин аслиятда беш-олти йил олдин ёзилган; демак, 1960 йил билан 1998 йил орасида салкам қирқ йиллик вақт масофаси борлиги маълум бўлади) ижодий жараён тўхтатилмайди. Ёзувчи сюжет линиясига ҳам, айрим воқеаларга муаллиф муносабатларига ҳам янгиликлар киритади. Агар тадқиқотчилар романларнинг эски ва янги вариантларини қиёслаб ўрганиб чиқса, Тўлапберган Қаипберганов ижодий лабораториясида қизғин иш жараёни узлуксиз давом этганини аниқлаган бўларди. Ёки бўлмасам, қўлига қалам олиб адабиётга кириб келаётган ёзувчилар биринчи навбатда қандай ёзиш кераклигини ўрганиш учун ҳам Тўлапберган оға ижодига мурожаат этса, кўп нарса ўрганиши мумкин. Гапимиз қуруқ насиҳатгўйликдан иборат бўлиб қолмасин: ўзим Тўлапберган оғанинг ижодий “устахонаси”га саёҳатни бошлаб бераман.

   1959 йилда (муаллиф 30 яшар эди) Тошкентдаги “Ўзадабийнашр”да Тўлапберган Қаипбергановнинг “Секретарь” повести чоп этилади. Таржимонлар Ф. Насриддинов, Ш. Шомуҳамедов. Китоб 117 бет. Расмли. Бошланиши:

“1942 йил. Қаҳратон қиш. Илк саҳардан бери бўралаб ёғаётган қор бирдан тинди. Сал ўтмай қуёш чарақлаб кетди. Булутдан чиққан қуёш нури ҳамма ёқни қоплаб олган оппоқ қорда жиловланиб, кўзни қамаштиради.
Кун ботишдан эсган изғирин шамол юз-кўзларни ялаб боради. Ёқа-енгингдан кирган совуқ аъзойи баданингдан ўтиб, бўйнингни қисишга мажбур қилади.

Шаҳардан қайтган уч йўловчи бола жунжиб эшакларини олдиларига солганча яёв ҳайдаб келмоқдалар. Улар ғарч-ғурч қилаётган қирчиллама қорда баъзан депсиниб оладилар. Бошларидаги қулоқчин боғичларини тушириб боғлаб олишган. Рўпарадан эсган шамолни писанд қилмай, ўрга томон илдам чиқиб борадилар.

Икки юзи нашқ олмадай қизариб кетган Отамурод, бошидаги телпагини юқори кўтарилиб кетаётгандай ҳис қилиб, оқ қўлқоп кийган қўли билан уни дам-бадам босиб қўяди. Боядан бери жим келаётган Амет совуқ қотган қўлқопсиз қўлини қўйнига суқаркан:
– Отамурод, – деб сўз бошлади…”

1979 йилда “Секретарь” қиссаси “Ёш гвардия” нашриётида қайта чоп этилади. Энди таржимон Фатҳиддин Насриддиновнинг битта ўзи. Илгари “повесть” дейилган бўлса, энди “қисса” бўлиб қолади. Яъни, русча термин ўзбекча атамага ўзгартирилади.

Шу ўринда кичик лирик чекиниш қилишга тўғри келади. Гап шундаки, Фатҳиддин Насриддинов 1979 йилда ТошДУнинг журналистика факультети талабаларига, яъни – бизга “таҳрир маҳорати” курси бўйича дарс берганлар. Домла ўшанда кўп фойдали гапларни айтган. Лекин биз кечки бўлим талабалари бўлганимиз учун биримиз қурилишда, биримиз заводда, яна биримиз ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳасида ишлардик. У пайтларда ҳеч бир талаба бевосита матбуотда ёки нашриётда ишламасди. Шунинг учун домланинг гаплари бизга назарий фикр-мулоҳазалардан иборатдек туюларди, холос. Фойдали эди-ю, аммо… Агар домла бизга ўзи таржима қилган “Секретарь” повест-қиссанинг икки нусхасини ўқитиб, улар бир-биридан нимаси билан фарқ килишини кўрсатиб берганда “таҳрир маҳорати” қанақа бўлишини иккинчи босқич чоғимиздаёқ англаб етган бўлардик. Кейин ҳар биримиз матбуотда, нашриётларда беш-ўн йил иш¬лаб қайтатдан “велосипед кашф” этишга мажбур бўламиз. Ёш қаламкашлар ҳозирдан қандай ёзишни ўрганиб олса, кейин нимани ёзишни ўзлари ажратиб олаверади…

Эски китоб ислоҳ қилинмаган пул бўйича 2 сўм 90 тийин бўлган. Янги китоб эса 35 тийиндан сотилади.

“Секретарь” қиссасининг 1979 йилдаги нусхаси бундай бошланади:
“1942 йил.
Қаҳратон қиш.

Туни билан тинмай паға-паға ёғиб чиққан лайлак қор азонга яқин тўхтаб, ҳаво очила бошлади. Теварак-атрофни қоплаб ётган оппоқ қор ҳозиргина булутлар орасидан чиққан қуёш нурларида жилваланиб, кўзларни қамаштирарди.

Аммо ҳаво совуқ. Кунботар ёқдан эсаётган изғирин шамол юз-кўзларни ялайди. Почангдан кириб, енг-оёқларингдан чиқмоқчи бўлади. Бадан-баданларингга игна санчиб, қунишиб-қимтинтиради, бўйнингни ичга тортишга мажбур қилади.

Эрта саҳар шаҳардан йўлга чиққан уч бола совуқнинг зўридан дам олишга ҳам илож тополмай, эшакларини олдинга солиб ҳайдаганларича дилдираб келишяпти. Гоҳо сал тўхтаб деписиниб олишади.

Сиртдан қараганда учаласининг ҳам бўй-басти баб-баравардай, қулоқчинларининг қулоғини тушириб, боғичларини боғлаб олишган. Учови ҳам бошларини қуйи эгиб, эшакларини хи-хилаб бормоқда.

Олдинда бораётган бироз ўктамроқ ва савлатлироқ кўринган Отамуроднинг икки бети қалампирдай қип-қизариб кетган, худди телпаги бошидан тушиб кетадигандай у оқ қўлқопли ўнг қўли билан уни босиб-босиб қўяди. Унинг кейинидаги ўрта бўйли, чўпдай ориқ Аметнинг бир қўли қўйнида, иккинчи қўлидаги халачўп билан эшагини нуқиб ер сузган кўйи:
– Отамурод, – дейди…”

Хуллас, 1959 йилда эълон қилинган “повесть” билан орадан йигирма йил ўтиб қайта нашр қилинган “қисса” ўртасида жуда катта фарқ бор. “Повесть” уч бўлимдан иборат эди, “қисса” эса йигирма боб. “Повесть”да Отамуроднинг юзи худди “нақш олмадай қизарган” бўлса, “қисса”да “қалампирдай қизаради”. “Повесть” билан “қисса” нусхасидаги ўзгаришлар яхшими-ёмонми? Бу борада қатъи ҳукм чиқариш мумкин эмас. Чунки ўзгаришлар айрим масалаларга ёзувчининг муносабати ўзгариб, воқеаларга малакали баҳо берилганини кўрсатади. “Малакали баҳо” қанақа бўлишини асар нусхаларини қиёслаб кўрган тадқиқотчи аниқ кўради.

“Секретарь” қиссаси устидаги ижодий ишини ёзувчи йигирма йилдан сўнг ҳам давом эттирган. Ваҳоланки, у йигирма йилдан кейин “Қорақалпоқ достони” трилогияси устида қизғин ишлаётган эди.

Дарвоқе, “Секретарь” қиссаси билан “Қорақалпоқ достони” трилогияси орасида “Сўнгги ҳужум” (1970 й.) ҳам яратилади. Бу роман ўзбек тилида эълон қилинганда муаллифнинг исми “Тўлак” деб ёзилган. Лекин Тўлапберган оғанинг ўзи “Тўлак” деган номни ёқтирмасди, фақат Шукур Холмирзаев “Тўлак оға” деб мурожаат қилса, индамасди-ю, бошқалар шундай деса, албатта исмини тўлиқ айтишни талаб қиларди. Менимча, оғанинг ота-онаси ўғлини эркалатиб “Тўлак” дейишган бўлса керак. Унда нима учун “Сўнгги ҳужум” романининг титул варағида “Тўлак” деган исм чиқиб кетган?

Оғанинг илк романи ўзбек ўқувчисига бундай таништирилади:
“1930 йиллар. Республикада қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришнинг дастлабки даври… Бир томондан, коммунистлар билан комсомол ёшлар деҳқонларнинг фаол қисмига суяниб қишлоқ меҳнаткашларини колхозларга бирлаштирадилар. Иккинчи томондан, ниқобланиб олган синфий душманлар – Жунайидхон босмачиларининг қолдиқлари – колхозчилик ҳаракатига жон-жаҳдлари билан тўсқинлик қиладилар; соддадил кишиларни йўлдан урадилар, қишлоқ активларини ўлдиришгача бориб етадилар, халқ мулкига ўт қўядилар. Роман воқеаси қотилларни излашдан бошланиб кетади. Асарда қизиқарли воқеа ва ҳодисалар, кураш картиналари, лирик онлар тасвири, энг муҳими – анчагина одамларнинг жонли образлари мавжуд.

Келинг, яхшиси, бу асарни ўзингиз ўқиб чиқинг, “Сўнгги ҳужум” автори Т. Қайипберганов қаламига ўз баҳонгизни беринг”.

Дарҳақиқат, роман фожиа тасвири билан бошланади:  “Ўт тушиб томи қулаган ва ҳамон тутун буруқсиётган уй олдида тўпланиб турган қишлоқ аҳолисидан ажралиб, уч сувори йигит олдинга чиқди. Дарменбойдан бошқа иккитасининг ҳарбийча кийимларидан уларнинг ГПУда ишлашлари яққол кўриниб турарди…”

Бу роман “Ёш гвардия” (Тошкент, 1970 й.) нашриётида ўзбек тилида чоп этилади. 248 саҳифа. Таржимонлар Ҳ. Ниёзов билан Н. Худойберганов. Ҳайдарали Ниёзов узоқ йиллар “Шарқ юлдузи” журналида бош муҳаррир ўринбосари вазифасида ишлаган камтарин қаламкаш эди. Норбой Худойберганов эса Ўзбекистонда “жанговар танқидчилар”дан биттаси ҳисобланарди.

Шу ўринда Тўлапберган оға асарларининг ўзбек таржимонлари хусусида икки оғиз гапириб ўтмоқчиман. 1963 йилда нашр этилган “Муаллимга раҳмат!” повестини Д. Файзираҳмонов таржима қилган. Трилогияни Лола Тожиева ўзбекчага ўгирган. “Қорақалпоқнома” роман-эссени эса Р. Отаев таржима қилади.

Афсуски, Тўлапберган оғанинг иккита йирик асарини битта таржимон ўзбек тилига ўгирмайди. Ҳар гал таржимонлар нашриётларнинг буюртмаси бўйича ўзгараверган. Агар битта таржимон (масалан, Низом Комилов каби нуктадон инсон) Тўлапберган Қаипберганов асарларни ўзбекчага ўгирганда муаллиф ҳам, ўқувчиларимиз ҳам ютган бўларди.

Таржимонлар орасида муаллиф руҳини тўғри англаган буюк зот, шак-шубҳасиз, бетакрор ўзбек ёзувчиси Абдулла Қаҳҳор эди.

Устоз Абдулла Қаҳҳор билан Тшлапберган оғанинг ижодий ҳамкорлиги тўғрисида батафсил тўхталишдан олдин “Сўнгги ҳужум” мавзусида (коллективлаштириш даври) Михаил Шолохов “Очилган қўриқ” диалогиясини, Абдулла Қаҳҳор эса “Қўшчинор чироқлари” романларини яратганини алоҳида таъкидлаб ўтмокчимиз. Айтмоқчи, улуғ адибимиз Абдулла Қодирийнинг “Обид кетмон” романи ҳам коллективлаштириш мавзусига бағишланган. Бу асарлар гарчи битта мавзуга бағишланган бўлса-да, лекин бир-бирини асло такрорлаймайди. Нима ҳақда қандай ёзишни ўрганмоқчи бўлган ҳаваскор қаламкаш бу асарларни синчиклаб мутолаа қилса, маҳорат сабоғини олиши мумкин. Зеро, ёзувчи ёзишни ёзиш жараёнида ўрганибгина қолмайди, айни чоғда бошқалар қандай ёзганини ўткир нигоҳ билан тафтиш этиб ҳам қаламини чархлайди.

***

Ана энди устоз Абдулла Қаҳҳор билан Тўлапберган оға муносабати тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтамиз.

Тўлапберган оға шундай ҳикоя қиларди:
“Дўрмон ижод боғига ўтган асрнинг 60-йилларида таътил чоғлари келиб турардим. Ҳозир Саид Аҳмад номига ўтиб қолган боғ-ҳовлида устоз Абдулла Қаҳҳор аёли билан муқим истиқомат қиларди. Абдулла ака билан Кибриё опа эрта баҳорда боғларига келиб кеч кузда шаҳар ҳовлисига қайтиб кетишарди. “Муаллимга раҳмат” повестим ўзбек тилида чоп этилган, гонорар олиб белим бақувват бўлиб қолган кезларда овулда яшайдиган танишим Ғойиб Ёқубовга “Бир совуқ томчи” қиссамни таглама таржима қилдириб Тошкентга олиб келган эдим. У пайтлар Абдулла Қаҳҳорнинг “Тобутдан товуш” пьесаси саҳналаштирилган, “Синчалак” повестини К. Симонов рус тилига таржима қилган, хуллас, устознинг гуриллаган даври эди. Қаҳҳор домланинг ҳовлиси ёнидан ўтаётган чоғларимиз унча-мунча одам у тарафга кўз қирини ташлашга ҳам ботинмасди. Салобати босарди устознинг.

Ҳар куни кечки пайт боғни сайр этиб юрардик. Танишларимга: “Қиссамни Абдулла Қаҳҳорга ўқитиб, маслаҳат олмоқчиман. Шунга нима дейсизлар?” деб мурожаат этдим. “Ие, Тўлапберган эсинг жойидами! Абдулла Қаҳҳор ўзига ёқмаган асарни авторига қўшиб пийпалаб ташлайди. Кейин ҳеч қачон ўмганингни кўтара олмасдан бир умр майиб бўлиб қоласан!” деб қўрқитишади танишларим. Дастлаб, ростдан ҳам қўрқиб юрдим. Зимдан кузатиб амин бўлдимки, Абдулла Қаҳҳорнинг ҳовлисига ҳадди сиғиб кириб чиқадиган ёзувчиларнинг ҳам шохи йўқ экан.

“Бор-э, нима бўлса бўлар! Ёзганларим тўғрисида бошқалардан мақтов эшитганимдан кўра, Абдулла Қаҳҳордан калтак еб майиб бўлиб қолганим минг марта афзал!” деб қўлёзмани устозга киритиб бердим. Сўнг бир неча кун жўка тагига қўйилган сўри-чорпояда ҳукм ўқилишини кутиб ўтирадиган! бўлдим. Бошқаларга қўшилмай қўйдим. Бошқалар ҳам мени кўрса, четлаб ўтарди. Одамларнинг қизиқ одати бўлади: бошига кулфат тушган кимсадан ҳамма ўзини тортади. Ёзувчилар ҳам оломондан деярли фарқ қилмайди. Худди абадиятдек туюлган бир ҳафта ҳам ўтди.

Бир куни боғ ходимларидан бири: “Қайипберганов, сизни Абдулла Қаҳҳор йўқлаяпти, пешиндан кейин у кишига учрашар экансиз”, дейди. Таклифни эшитиб довдираб қолдим. Кўнглимдан ҳар хил гаплар кечади. Ҳар ҳолда уйига чақириб уришмаса керак деб умидвор бўламан. Йўқ, балки кўпчиликнинг олдида шарманда қилмаслик учун уйига чақираётган бўлиши мумкин, юзма-юз ўтирғизиб кўйиб, роса пўстагимни қоқса керак! Оббо, одамларнинг маслаҳатига қулоқ солиб, бу қиссамни ҳам бирорта нашрётда чоп қилдириб, индамасдан юртимга қайтиб кетсам бўлмасмиди?! Нима қилардим ўзимга ташвиш орттириб…

Хуллас, Абдулла Қаҳҳор пешиндан кейин мизғиб олиб, уйғонадиган пайтни мўлжаллаб боғ-ҳовлига юрагимни ҳовучлаб кириб бордим. Устоз тўкин дастурхон тузаб, ойнаванд ёпиқ айвонда диванда ўтирган экан. Кибриё опа ҳамон дастурхон атрофида куймаланиб юрарди. Салом-алик қилдик. Устоз ёнидан жой кўрсатди. Ўтирдим. Томоғим қуриб кетган, ютинсам танглайимга тилим ёпишиб қолади… “Тўлапберган, қиссангизни ўқидим. Менга маъқул бўлди. Агар рухсат берсангиз, таржимонингиз ёнига мен ҳам номимни қўйиб, у ер-бу ерига қалам уриб таҳрир қилардим. Таҳрир охирига етгунча шаҳарга тушсангиз бирров “Шарқ юлдузи” журнали таҳририятига кириб бош муҳаррир Асқад Мухторга учрашиб: “Абдулла ака менинг повестимни таҳрирдан чиқаряпти, яқин сонларидан бирида уни чоп этишга жой топилармикан, деб сўраяптилар”, деб кўринг-чи, нима дер экан”, деди устоз.

Ўша куни бир дастурхон атрофида ўтириб тамадди қилдик, кўп нарсалар тўғрисида гаплашдик. Тўғрисини айтсам, менинг томоғимдан овқат ўтмади, қулоғимга гап ҳам киргани йўқ. Фақат устозга мен ёзган қисса маъқул келганини билдим, холос. Эртаси куни шаҳарга тушиб Асқад Мухторга учрашдим, унга омонат гапни етказдим. “Ие, Тўлапберган, Абдулла ака қиссангизни таҳрир қилиб берадию биз журналдан жой топмаймизми?! Топилади жой, шу сонига тушириб юборамиз, тезда олиб келинг қиссани!” дейди Асқад ака. Келиб Абдулла акага Асқад Мухторнинг жавобини айтдим. “Ундай бўлса, Тўлапберган, сиз Тошкентда ишларингизни битириб Нукусга қайтаверинг. Мен қисса таҳририни тугатиб, уни машинкада оққа кўчиртириб ўзим “Шарқ юлдузи”га элтиб бераман ёки биротасидан бериб юбораман. Агар таҳрир чоғида муҳим гаплар чиқиб қолса, сизга хат ёзиб юбораман”, дейди устоз. Мен хижолат бўламан, Лекин у кишига гап қайтаришга журъат этолмайман. Шундай қилиб, мен Абдулла Қаҳҳорнинг назарига тушганман, иним”.

Улар ўзаро хат ёзишиб турган экан. Яқинда жонкуяр қаҳҳоршунос дўстимиз Отабек Жўрабоев устоз уй-музейининг фидокор директори Нодира Жалолова билан ҳамкорликда “Абдулла Қаҳҳор: шахс ва ижодкор. (Архив қўлёзмалари ва хотиралар асосида мақолалар тўплами)” номли ибратли китоб (“Тамаддун” нашриёти, 2013 йил) чиқарди. Ундан кўчирма келтираман:

“Абдулла Қаҳҳор таржимон сифатида ҳам ўзбек адабиётида сезиларли ўрин эгаллади. Адиб қорақалпоқ ёзувчиси Тўлапберган Қайипбергановнинг “Совуқ бир томчи” қиссасини ўзбек тилига ўгирди. Ёш ижодкорнинг икки ва Абдулла Қаҳҳорнинг бир қоралама мактуби архивда сақланган. Масалан, 1965 йил ноябрь ойида ёзилган мактуб Т. Қайипбергановнинг Абдулла Қаҳҳорга ёзган мактуби (КП. №51 ҳужжат). Бу мактуб қорақалпоқча ёзилган.

1964 йил 27 декабрь санаси билан ёзилган Абдулла Қаҳҳорнинг Қайипбергановга ёзган мактуб қораламаси сақланиб қолган (КП. №51 ҳужжат). Мазкур хат матни ҳавола этилмоқда:
“27-ХII-1964
Дўстим Қаипберганов
Йўллаган табрик ва совғаларингиз учун раҳмат. Келаётган янги йилингиз қутлуғ бўлсин.
“Номус”ни ўша кунлариёқ қўлга олмаганим чакки бўлган экан, эр-хотин боғдан кўчиш олдида касалликка чалинганимизча ҳалигача ўзимизга келолмаймиз.
Сизнинг олдингизда уятли бўлиб, бироз ишлаш имконияти бўлиши биланоқ асарни қўлга олдим. Асарда яхши образлар кўзга кўриниб қолган, лекин буларни яна ҳам ёрқинроқ қилиш, асарни кераксиз тафсилотдардан тозалаш зарурлиги ўзингизга маълум эди. Иш жараёнида бирмунча фикрлар туғилди.
1. Камол хоинвачча бўлса ҳам отасининг боласи эмас; одам боласи экани кўриниб турганидан кейин унга кимдир қучоғини очиши, уни ҳаётга йўллаб юбориши керак. Ҳаёт ҳақиқати шу.
2. Санъат ходими ҳозирги туришида воқеадан четда, модомики бу образ қолиши керак экан, уни воқеа доирасига тортиш, унга характер бериш зарур.
3. “Интернационализм”ни кўрсатувчи оилалар битта повестда кўп бўлиши шарт эмас, шунинг учун сартарош хотин тўғрисидаги гаплар эҳтимол зарур эмасдир.
4. Камолнинг маст бўлиши, Февраль билан учрашиб гўристонга бориши, якка гўр тўғрисидаги гапларни бир боб қилиш зарур эмас, бу бобдаги айрим деталларни бошқа бобларда ўрни билан ишлатиб юбориш мумкин.
Мен бу ерда асосий фикрларни айтдим. Иккинчи даражадаги бошқа мулоҳазалар ҳам бор. Шу фикр ва мулоҳазалар асосидаги парчаларни ёзиб ҳам кўйганман. Агар сиз рози бўлсангиз, ишни шу йўсинда давом эттираман.
Асар қорақалпоқ тилида чиққан, ўзбекчаси аслидан фарқ қилса қандақ бўлар экан, деган мулоҳазага борманг, чунки биз ҳам асаримиз русчага таржима қилинган вақтда таржимон маъкул фикрлар айтса катта-кичик ўзгаришлар киргизамиз, ҳатто уни қайта ишлаймиз. Бунинг мисолини бизнинг кўп асарларимизда кўришингиз мумкин.
Сизга ҳурмат ва салом билан
Жавобингизни кутаман.
Тошкент, Шелковичная, 26”.

Тўлапберган оғанинг Қаҳҳорга жўнатган қорақалпоқча хатлари улар ўртасидаги муносабатлар нақадар самимий, нақадар ижодий эканини яққол кўрсатади…

Демак, маълум бўляптики, қиссанинг дастлабки номи “Номус” бўлган экан; унга Абдулла Қаҳҳор “Совуқ бир томчи” деб янги ном қўяди. Бу номга муаллиф ҳам рози бўлган.

Хўш, нима учун Абдулла Қаҳҳор шу қиссани қайта таҳрир ва таржима қилишга қизиқиб қолади?

1933 йилда “Ўзадабийнашр”да Абдулла Қаҳҳорнинг иккинчи китоби “Олам яшарадир” номли ҳикоялар тўплами чоп этилади. Китоб тепасига “Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз!” шиори ёзиб қўйилган. Сиёсий муҳаррир – Ёқубоф, адабий муҳаррир – Муҳамедоф. Менимча, гапнинг давомини Қаҳҳорнинг ўзидан эшитган маъқул:

“1933 йилда иккинчи китобим “Олам яшарадир” деган ҳикоялар тўплами босилиб чиқди. Бу тўпламга биринчи қилиб қўйилган ҳикоя “Олам яшарадир”да беш қиз, бир кампир ва бир йигитнинг суҳбати ҳикоя қилинади. Бурунги эртакларда соҳибжамол қиз харидорлари олдига афсонавий шартлар қўяр эди, харидорлардан қайси бири шу шартларни бажарса, ўшанга тегар эди. Менинг қизларим ва кампирим йигитнинг олдига афсонавий эмас, замонавий шартлар қўйишади, ҳар бири унга биттадан савол беради.

1. Нима учун биз пахта экишга мунча аҳамият берамиз?
2. СССР нима учун Миллатлар иттифоқига кирмайди?
3. Нима учун муштумзўрни синф сифатида битириш керак?
4. Социализм динни сиғдира оладими?
5. Халқ хўжалигини тараққий қилдиришда олти шартни айтиб беринг. Хўжаликни тараққий қилдириш учун нималар қилиш керак?

Йигит газетада ўқиганлари, радио ва лекцияларда эшитганлари асосида бу саволларга тўғри жавоб беради, яъни олти шартни айтиб беради.

Ҳозирги ёшларда қайси бири адабиётни ва унинг пропаганда қуроли эканини шу хилда тушунади?..

Бу ҳикояни ёзгани менга нима илҳом берибди? Ҳамма газеталарда босилган, мажлисларда қайта-қайта изоҳ берилган, ҳатто плакат қилиб деворларга ёпиштирилган “олти шарт”ни илҳом билан айнан кўчириб, илҳом билан қаҳрамоннинг оғзига солибманми?

Тўпламда илҳомсиз, дардсиз ёзилган, демак китобхоннинг таъби тортмайдиган бошқа ҳикоялар ҳам бор.

Бу ҳикояларни ёзишда мени ишга солган нарса кўнгил туғёни – илҳом эмас, биринчи муваффақиятнинг кайфи бўлди. Биринчи китобим тўғрисида унча-мунча яхши фикрлар бўлгандан кейин тезроқ иккинчи китобни чиқаришга, тўпламни мумкин қадар каттароқ қилишга, тезроқ катта ёзувчи бўлишга, тезроқ шуҳрат қозонишга бел боғладим. Бироқ бу ҳаракат акс натижа берди: биринчи китобимга диққати жалб бўлган одамларнинг иккинчи китобим билан ҳафсаласини совутиб қўйдим. Шу ҳикояларга сарф қилган вақтимни, ҳафсаламни, тўккан кўз нуримни илҳом билан ёзилган битта ҳикояга сарф қилсам, камолот йўлида иккинчи қадамни босган бўлар эдим.

Афсуски, шу “ҳикоя”ларга узоқ-яқин қариндош асарлар ҳозир ҳам учраб туради…”

Абдулла Қаҳҳор иккинчи китобидан ўрин олган деярли барча “ҳикоя”ларини “брак”ка чиқариб ташлайди. Деярли деяпмиз, лекин ҳаммасини демаяпмиз. Ўша иккинчи китобдан жой олган “Гумроҳ” ҳикояси бундай бошланади:

“Уйқу ичида унинг лабига совуққина бир нарса теккандай бўлди. Кўзини очмай қўлини лабига олиб келган эди, қўли ҳам ўшанга учради. Ушламоқчи бўлиб пайпаслаган эди, тополмади. У уйқусини тамом қочирмасликка тиришиб, секин кўзини очди. Йўғон бошли кишининг қоп-қора гавдаси уни пастлаган чирокдан тўсар эди.
– Ота! – деди у бошини кўтариб.

Жавоб бўлмагандан сўнг уни ваҳима босди. Кўзларида уйқудан ҳеч асар қолмади. У ҳатто пастлаган чироқнинг хира шуъласида ҳам жуда яхши кўрар эди. Оғзидан бир газ юқорида турган тўппонча қоронғидаги мушукнинг кўзидай ярқираб кўринди. У яна бошини ёстиққа қўйди”.

Демак, Абдулла Қаҳҳор ўттиз йил олдин ёзган “Гумроҳ” ҳикоясида киши баданига совуқ бир нарса тегса, бирдан сесканиб кетишини рўй-рост тасвирлайди. Ўттиз йилдан кейин эса Тўлапберган Қаипберганов ёзган қиссанинг танлама таржимасида ҳам ўша ҳолатга дуч келади, ўша ҳолатни гўё қайтадан бошидан кечиради.

“Совуқ бир томчи” қиссаси бундай бошланади:  “Бу йигит билан мен Нукус ҳаммомида танишиб қолдим.

Мен ҳаммомга кирганимда бу йигит чеккароқдаги супанинг бурчагига ўтириб олиб, мускуллари эшилган-буралган билакларига шошиб-пишиб совун суртмоқда эди. Тосга сув тўлдириб олдим-да, унинг ёнидаги бўш жойга бориб ўтирдим. Танишдик. Йигитнинг оти Камол экан. Харчанд қарамай десам ҳам, ҳадеб унга кўзим тушаверди: қад-қомати келишган, вужудидан куч-кувват ёғилиб турган, бир қарашда қадимий Юнон тарихий китобларидаги баҳодир ҳайкалини эслатадиган бунақа йигитни умримда кўрган эмасман…

Баданим ловуллаб, ҳузур қилиб ўтирганимда тепадан бир совуқ томчи нақ бошимга “чак” этиб тушди. Сесканиб бошимни кирпидай ичкари тортдим. Камол менинг совуқ томчидан сесканганимни пайкаб:
– Ёруғ дунёнинг ҳам баъзан мана шунақа совуқ томчилари бўлар экан, – деди…”

Сездингизми, Қаҳҳор ўттиз йил олдин бошидан кечирган руҳий ҳолатни қайта бошидан кечиради. Таглама таржимадан ҳам Тўлапберган Каипбергановда ёзувчи нигоҳи борлигини яққол пайқайди ва “Ўтмшддан эртаклар”, “Муҳаббат” каби умрининг охирида ёзишга асраб қўйган асарларини бир четга йиғиштириб “Номус” қиссасининг ўзбекчасини — “Совуқ бир томчи”ни яратади.

***

Дунёда халқнинг дардини бадиий ҳақиқат даражасига кўтарган ёзувчилар жуда кам. Бизда буюк Абдулла Қодирий халқ қомусини яратмоқчи бўлган. Лекин замон бунга йўл қўймайди. Абдулла Каҳҳорнинг ўзи ҳам “Сароб” романида бошлаган яқин ва янги тарих фожиаларини “Зилзила” романида давом эттирмоқчи бўлади. Бироқ, у ҳам мўлжалдаги ишини охирига етказа олмади. XX асрда бирталай истеъдодли ўзбек адиблари дунёга келади. Ҳозир уларни номма-ном санаб ўтиришнинг мавриди эмас. Афсуски, улар ҳам кейинги асрдаги халқ тарихини, халқ қиёфасини ёрқин ифодайлайдиган яхлит монументал бадиий асар ярата олмади.

Халқ тимсолини яққол кўрсатадиган кенг қамровли асарларни Тўлапберган Қаипберганов яратди. Унинг нафақат “Қорақалпоқ достони” трилогияси, балки “Кўз қорачиғи”, “Раҳмат муаллиф!”, “Секретарь”, “Совуқ бир томчи”, “Қорақалпоқ қизи”, “Сўнгги ҳужум” каби қиссалари, романларида қорақалпоқ халқининг юз эллик-икки юз йиллик тарихи ўзининг бадиий ифодасини топган.

Адибнинг ўзи “Қорақалпоқ достони” трилогияси ўзбек тилида нашр этила бошлаганда “Маманбий афсонаси”нинг кириш қисмида бундай деган эди:  “Қорақалпоқ халқининг бугуни ва ўтмишини қаламга олар эканман отам ва онам, акамнинг ўгитлари доим қулоқларим остида жаранглаб туради. Орадан йиллар ўтиб асарларим бир неча бор қайта нашр қилиниб, элга танилганимдан кейин ҳам ота-онам билан акамнинг ўгитларини унутганим йўқ. Тарихий ҳодисаларни бой бўй-басти билан тасвирлашга ҳаракат қилдим. Қорақалпоғистоннинг ҳамма бурчакларини кезиб чиқдим; саҳифалари сарғайиб кетган қанчадан-қанча китобларни ўқидим; гоҳида пою пиёда, гоҳ машинада, гоҳ самолётда бориб тарихий жойларни зиёрат қилдим… Болалигимда эшитган афсоналар билан тарихий воқеаларни муқояса қилдим, зарурларини олдим, нозарурларини тушириб қолдирдим. Заргар бўлмасам-да, ҳарқалай, олтинни мисдан фарқлаб олишга ҳаракат қилдим. Тарихий мавзуга мурожаат қилар эканман, бугуннинг аҳамиятини чуқурроқ очишга эътибор бердим…”

Ўша сўзбошида (муаллифи П. Шермуҳаммедов) яна бундай дейилган:  “Ҳар йили Тўлапберган Қаипберганов апрель ойининг сўнгги кунлари ўзи туғилиб ўтган овули Шўртанбойга бирров келиб кетади. Ҳар доим адиб бирор янги асарини бошламоқчи бўлса ёки ўзга юртларга сафар қилса, ёки қиссаси ё романига сўнгги нуқтани қўйган бўлса, албатта Шўртанбойга келиб кетади…

Олисдан туриб қараган кишига Шўртанбой овули тепаликка қурилган қалъага ўхшаб кўринади. Овулнинг атрофи нуқул тўронғил ва юлғинлар билан қопланган тўқайзор, оқбошлар билан қопланган паст-баланд тепалар, тиниқ кўллар, сал нарироқда уфққа қадар чўзилиб кетган бепоён пахта далалари…”

Мана энди биз – Тўлапберган оғанинг тутинган инилари, самимий мухлислари устоз изларини излаб илк баҳор кунлари Шўртанбойга сафар қиламиз…

Тўлапберган оға қорақалпоқ халқининг бадиий қомусини яратади. Ўзи ҳам ҳамиша барҳаёт қомусга ўхшайди.

 Qoraqalpoq xalqining buguni va o‘tmishini qalamga olar ekanman otam va  onam, akamning o‘gitlari doim quloqlarim ostida jaranglab turadi. Oradan  yillar o‘tib asarlarim bir necha bor qayta nashr qilinib, elga  tanilganimdan keyin ham ota-onam bilan akamning o‘gitlarini unutganim  yo‘q…

Nabijon Boqiy
QORAQALPOQ QOMUSI

1992 yil. Kuz. Xazonrezgi hali boshlanmagan. Quyoshning tafti qaytgan. Kechalari badan junjikadi.

Biz Yozuvchilarning Do‘rmon bog‘i mehmonxonasida Shukur Xolmirzayev bilan oshxonaga tushib kechki taomni tanovvul qilib, Tolstoy bobo to‘g‘risida gaplashib qoldik. O‘sha kunlari Shukur aka mashhur Konstantin Stanislavskiyning “San’at dargohida o‘tgan hayotim” xotiralar kitobini qayta mutolaa qilayotgan edi.

Shukur aka taassurotlarini to‘lqinlanib hikoya qila boshlaydi: rejissyor Lev Tolstoy bilan Tulada gastrolda yurgan chog‘larida ilk bora uchrashadi. Albatta, ungacha Tolstoyni g‘oyibona tanir edi. MXAT jamoasi bir kuni Tolstoy bilan xiyla yaqin bo‘lgan teatr homiysi N. V. Davidov xonadonida repetitsiyadan so‘ng hangomalashib, hazil-mutoyiba qilib o‘tirishardi. Davra qizigan chog‘da dehqonga o‘xshab po‘stinga o‘ranib olgan bitta chol paydo bo‘ladi. Soqoli ko‘ksiga tushardi, belini kamar bilan tang‘ib olgan edi. Hamma uni xursand bo‘lib kutib oladi. Stanislavskiy dastlab bu chol Lev Tolstoy ekanini xayoliga ham keltirmaydi. Birorta fotosurati ham Tolstoy boboning “asl nusxasi”ga o‘xshamasdi.

Tirik Tolstoy betakror inson edi. Odamning ich-ichiga ham bemalol qaray oladigan nigoh sohibi dunyoda boshqa bo‘lmasa kerak. Uning qarashlari goh o‘tkir bo‘lardi, a’zoyi badanni teshib yuborgudek bo‘lardi; gohida shunchalar mayin boqardiki, go‘yo ko‘zlaridan nur taralayotgandek tuyulardi. Tolstoy odamga sinchiklab qarardi; odamning ichida yaxshi-yomon nimaiki bo‘lsa, hammasini bilib olmoqchidek kishini xijolat etib qo‘yardi. Kimdir diqqatga sazovor biror fikrni o‘rtaga tashlasa, birinchi bo‘lib Tolstoy hayajonlanib ketardi; buyuk san’atkorning ko‘zlari charaqlay boshlardi…

U hayotlik chog‘ida biz: “Tolstoy bilan zamondosh bo‘lishning o‘zi baxtdir!” deb yurardik. Dilimiz og‘rib, hayotdan sovib ketgan chog‘larimiz Tula viloyatining Yasnaya Polyana deparasida Lev Tolstoydek bir zot istiqomat qilayotganini xayolimizga keltirgan zahotimiz yana odamning yashagisi kelib qolardi…

Biz yuzma-yuz o‘tirardik. Oshxonada bizdan boshqa hech kim yo‘q edi. Lekin oshpaz uyiga ketishga shoshmasdi. Chunki besh-olti kishidan iborat qandaydir xorijlik mehmonlar shaharni aylangani ketgan, ular kechroq qaytib ovqatlanishlarini bilardik.

Shukur aka eshik tomonga qarab o‘tirardi. Birdan Shukur akaning ko‘zlarida allaqanday uchqun paydo bo‘ladi. Men uni Tolstoy boboning holatiga kirayotgan bo‘lsa deb tusmol qilaman. O‘zi ham ovloq bog‘ida kun bo‘yi nimalar bilandir mashg‘ul bo‘lar, so‘ng gullarga burkangan bog‘chasining panaroq joylariga maxsus o‘rnatib qo‘yilgan to‘nkalarga o‘tirib uzoq-uzoq xayol surardi. Xayol surib o‘tirgan chog‘larida bog‘chasi tomonga o‘tib qolsam, oyoq uchida yurib orqamga qaytardim. Keyin xayol surib o‘tirgan holatini eslatsam yo birdan sharaqlab kulib yuborardi, yoki zavqqa to‘lib o‘sha paytda nimalar to‘g‘risida o‘ylaganini butun tafsilotlari bilan gapirib berardi.

Hozir esa gapini to‘xtatib, yuzlariga tabassum yuguradi va: “Ie, iye! To‘lak aka!” deb o‘rnidan turib ketadi.

Xayolim Yasnaya Polyanada, Tolstoy bilan Stanislavskiy uchrashuvini ko‘z oldimga keltirib o‘tirardim. O‘zim ham buyuklar davrasida choy-poy tashib torardim.

–Ie, Shukurjan! – degan notanish tovush eshitildi.

Kimdir Shukur aka bilan quchoqlashib, hatto o‘pishib ko‘rishadi. Beixtiyor o‘rnimdan tursam, tepamda qorachadan kelgan yoshi ulug‘ bir kishi samimiy kulib turardi. Notanish kishining qo‘lida qog‘ozga o‘ralgan bir narsa bor edi, uni stolga qo‘yadi. Men nari surilaman. U kishi yonimga o‘tiradi.

– Qadamlariga hasanot, To‘lak aka! – deb mulozamat qiladi Shukur aka.

Shukur akaning mulozamat qilganini ko‘rish qiyin edi. Lekin bu safar sidqidildan hurmat-ehtiromini izhor qiladi. Bir piyola choy quyib uzatadi. So‘ng oshxona tarafga qarab:
– Hoy, Ravshanbek, mehmon keldi! – deydi tovushini ko‘tarib.

Oshpaz kelib salom-alik qilib ketadi. Darhol bir choynak issiq choy, ovqat keltiriladi. Mehmon qog‘ozni ochib qo‘yadi. Unda tillorang dudlangan baliq bor ekan.

– O‘-o‘, Orolning balig‘i! – deb yuboradi Shukur aka quvonib.
– Qani, inim, ol! – deydi mehmon. – O‘zlaring nimtalab olaveringlar!

– Yo‘q; hozir yemaymiz, qornimiz to‘q. Keyin yeymiz.
– Mayli, o‘zlaring taqsimlab olinglar. Sizlarga nasib qilgan ekan.

– Rahmat, – deydi Shukur aka. – Nabijon, bu kishi TO‘lapbergan Qayipberganov bo‘ladilar. Tanishib qo‘ying. Bilaman, ishonchim komilki, To‘lak aka, sizlar do‘st bo‘lib qolasizlar.

– Iloyim, aytganing kelsin, inim. – To‘lapbergan og‘a kosadagi ovqatdan bir qoshiq yeb: – Sizlar yemaysizlarmi? – deb so‘raydi.

– Biz yedik, og‘a, osh bo‘lsin! – deydi Shukur aka.
– Shulaymi…

Shukur aka uncha-muncha yozuvchini umuman odam o‘rnida ko‘rmasdi. Ko‘zlari chaqnayaptimi, demak samimiy hurmat qiladi.

– Og‘a, siz bahuzur ovqatlanavering. Men Nabijonga Stanislavskiyning Tolstoy bobo bilan ilk uchrashuvi to‘g‘risida gapirib berayotgan edim, – deydi Shukur aka.

– Mayli, gapiraver, jim, men ham eshitaman.
Shukur aka hikoyasini davom ettiradi.

Endi menga Shukur akaning yuz yil oldin ro‘y bergan voqea to‘g‘risidagi jonli hikoyasidan ko‘ra, yonimda o‘tirib bemalol ovqatlanayotgan odam ko‘proq qiziq edi.
Xullas, biz To‘lapbergan og‘a bilan shu tarzda tanishganmiz.

O‘shanda To‘lapbergan og‘a Yozuvchilar bog‘ining mehmonxonasida bir hafta-o‘n kun turdi. Biz faqat ovqatlanish chog‘ida oshxonada emas, bo‘sh vaqtimizda goh ikkinchi qavatdagi televizor ko‘riladigan foyeda, goh kechki sayr bahonasida uchrashib qolardik. Ba’zan Shukur akaning yoki To‘lapbergan og‘aning “yarim lyuks” xonasidagi kichik ziyofatga ulug‘larimiz meni ham taklif qilib qolishardi. Suhbat mavzusi cheklanmagan, rang-barang bo‘lardi. Ular asosan hayot to‘g‘risida suhbatlashardi. Ora-orada adabiyot to‘g‘risida ham gap ketib qolardi.

To‘lapbergan og‘a hayotni ich-ichidan bilardi. Shukur aka ham hayotni ich-ichidan bilardi.

***

Do‘rmon ijod bog‘iga Sirdaryodan To‘ra Sulaymon kelib qolardi. Oshxonada chetroq bitta stolni egallab, yoniga meni chorlaydi. Birga o‘tirib ovqatlanamiz. To‘ra aka oshxona ovqatini yemasdi, faqat ko‘ngil uchun qoshiq yoki sanchki tiqib kovlashtirib ko‘rardi va sekin mening yonimga surib qo‘yardi.

– To‘ra aka, bilaman, baribir yemaysiz. Shundoq bo‘lgach, nima uchun tovuq go‘ngni titkilab ichidan qurt-qumursqa qidirgandek titi-piti qilaverasiz?! Qo‘ying, o‘sha siz izlayotgan sichqonning b.qi kotlet ostida ko‘milib turaversin! – deb zardam qaynab oldida turgan issiq ovqatni tortib olardim.
To‘ra aka peshonasini tirishtirib birpas basharamga tikilib turardi-yu, birdan yuz-ko‘zlariga tabassum taralib:
– Voy, ablah! Voy, yaramas! Buning gapini qaranglar! – deb yon-veriga qarab, ozg‘in yelkalarini silkitib kulib yuborardi.

O‘zaro g‘idi-bidi qilib o‘tirganimizni Shukur Xolmirzayev ko‘rib qolsa:
– To‘ra aka, hoynahoy, Mirzacho‘ldan qiziq-qiziq gaplarni topib kelgan bo‘lsangiz kerak. Iltimos, men ham eshitay, – derdi jo‘rttaga yalinchoq tusga kirib. – Yaqinroq o‘tirsalaring bo‘lmaydimi?

– Ovqat ustida, Shukur, esipast odam gap sotadi. Taomni mahtal qilib qo‘ymaslik kerak. Har qancha gap bo‘lsa, kechki gurung chog‘ida gaplashaveramiz, –deb e’tiroz bildirgan bo‘lardi To‘ra aka.

– Aytmoqchi, Ne’mat o‘g‘lim ekib be-rib ketgan anor meva qilyaptimi?

– Salqin joyga qurdirib qo‘yibman, tarvaqaylab o‘sdi-yu, lekin gulini to‘kib yuboryapti… Bilasizmi, Buxoro shevasida daraxt ko‘chatini yerga “qurdik” deyishadi! – deb zavklanib kuladi Shukur aka. To‘g‘ri-da, butun O‘zbekiston ko‘chat ekib yotgan bir paytda buxoroliklar ko‘chat qursa quribdi-da!

Hazil-huzul bo‘ladi. Shu tarzda To‘ra aka og‘ir botmaydigan qilib Shukur Xolmirzayev taklifini qabul qilmaydi. Sababi tushunarli bo‘lmasa, izoh berib o‘taman: boya aytganimdek, To‘ra aka oshxona ovqatini deyarli iste’mol qilmasdi, faqat o‘zini astoydil ovqatlanayotgandek etib ko‘rsatardi, xolos. Menimcha, To‘ra akaning oshqozoni dog‘lanmagan oq moyda pishirilgan ovqatni hazm qilolmasdi. Shuning uchun tuxum quymoq yoki shirguruchga o‘xshash yog‘siz pishiriladigan taomlarni nonushta payti tanovul qilardi-yu, boshqa payt choy ho‘plab o‘tirardi. Ba’zan tuxum quymoq ham yemasdi, tuxumni qaynatib pishirtirardi. Xullas, o‘zining “xurmacha» qiliqlarini boshqalarga ko‘rsatib ishtahasini bo‘g‘ib, ta’bini tirriq qilgandan ko‘ra men bilan bir chetda o‘tirishni afzal ko‘rardi.

To‘ra Sulaymon bilan To‘lapbergan og‘a eski qadrdon ekan. Yilda bir-ikki marta uchrashib qolishsa ham xuddi kecha yoki o‘tgan kuni ko‘rishgandek gaplarini qolgan joyidan davom ettirib ketishaverardi.

– Og‘a, ustoz sizda pul borligini qayerdan bilgan ekan? – deb dabdurustdan so‘rab qoladi bir gal To‘ra aka.

To‘lapbergan og‘a birdan kulib yuboradi; u gap kim haqida ketayotganini darhol anglaydi. Gap – ustoz Mirtemir to‘g‘risida boshlangan bo‘ladi.

O‘tgan asrning 60-yillarida Do‘rmondagi mehmonxona chinorlar ostidagi bir qavatli binodan iborat bo‘lgan ekan. Kuz chog‘ida Mirtemir domla “ijod qilish” uchun kelib, bitta xonani band etib olgach, uch-to‘rt kundan so‘ng xabar olgani kelgan “shogirdka”ning “qo‘lyozmasi”ni obdan “tahrir” qilgach, xonasidan chiqib odamlarga qo‘shiladigan bo‘ladi. Hafta davomida madrasaning hujrasidek tor xonada qamalib o‘tirgan Mirtemirning sabr-toqatiga To‘lapbergan og‘a albatta havas qilardi.

– Ovuldan endi kelgan odamda pul bo‘ladi-da, To‘ravoy! – deb kulimsiraydi To‘lapbergan og‘a.
– Ie, ha-a, darvoqe! – deb jilmayadi To‘ra aka. – Keyin nima bo‘ldi?

– Nima bo‘lganini men qaydan bilaman, To‘ravoy! – deb kuladi. – Qiziq savol berasan-a!.. Nima bo‘lgan bo‘lsa, oldin bo‘lgan. Keyin ustozning ijodi bo‘yicha ilmiy ish qilayotgan juvon shaharga qaytib ketadi, Mirtemir aka esa “Manas” tarjimasini davom ettiradi.

– O‘sha paytda “Manas”ni tarjima qilayotgan edimi?
– Anig‘ini bilmayman-u, lekin kattaroq bir ishga qo‘l urib qo‘ygan edi.

– Hozir o‘sha juvonni ko‘rsangiz taniysizmi? – deb savol beraman adabiyot atrofidagi juvonalarni bir-bir ko‘z oldimdan o‘tkazib.

– Eh-he, inim, men aytayotgan voqeaga o‘ttiz yil bo‘lgan! – deb o‘ng qo‘lini yuqori ko‘taradi To‘lapbergan og‘a. – O‘ttiz yoshida ayol kishi o‘tin bo‘ladi. O‘sha ayol shu paytgacha ikki marta o‘tin bo‘lgan bo‘lsa kerak.

– Ustozning noma’lum chechamizga yaqinligini qayerdan sezgansiz?

– Men yomon xayolga bormaganman… Lekin bir kuni redaksiyaga boradigan bo‘lib qoldim. Nonushtadan so‘ng kiyinib yo‘lga otlandim. Qalin papkani qo‘ltiqlab Arg‘in bekatiga borsam, e-e voh, o‘sha juvon turgan ekan. O‘zimni ko‘rmaslikka, tanimaslikka soldim. Yengil mashina kelib qoldi; qo‘l ko‘tardim, to‘xtadi. Haydovchi bilan gaplashdim. Oldingi o‘rindiqqa o‘tirib: “Ketdik, aytgan pulingizni beraman”, dedim. Haydovchi esa o‘rindiqda o‘tirgan ayolni ko‘rib qolib: “Singlim, qayerga borasiz?” deb so‘raydi. Juvon boradigan manzilini aytadi. “Bo‘pti, o‘tiring, avval mana bu kishini aytgan joyiga eltib qo‘yib, keyin sizni tashlab qo‘yaman”, deydi haydovchi. “Rahmat”, deb orqa o‘rindiqqa o‘tiradi juvon. Shaharga ketdik. “Inqilob xiyoboni”ga yetmasdan ayol: “Shu yerda to‘xtang, aka, men radioga borishim kerak”, deb yo‘lkirani to‘lab mashinadan tushib qoladi. Beixtiyor juvon bergan pulga ko‘zim tushdi; uch so‘mlik edi, yap-yangi, hali beli sinmagan qasirmachoq pul bergan edi boyoqish. Hatto qaytimini ham olmadi. Men Pushkin ko‘chasidagi Yozuvchilar uyushmasi bino yonidan mashinadan tushib uch so‘m uzatdim. Haydovchi menga bir so‘m qaytim beradi va basharamga g‘alati qilib qarab qo‘yadi.

– O‘shanda ustozga qancha bergan edingiz? – deb so‘raydi To‘ra aka.

– Sanaganim yo‘q, – deb kuladi To‘lapbergan og‘a. – Bir necha kundan so‘ng Mirtemir aka xiyla so‘lg‘in tortib xonasidan chiqib biz bilan nonushta qiladi. Bechora qattiq ijod qilayotgan bo‘lsa kerak deb o‘ylaganman. Men bo‘lsam, har kuni sakkiz-o‘n soatdan ortiq stolga mixlanib o‘tira olmayman. Mana, Mirtemir aka har kuni yigirma to‘rt soat ijod qilyapti. Undan o‘rnak olish kerak.

– Ustoz rostdan ham qattiq ishlardi, – deb gap qo‘shadi To‘ra aka.

– To‘g‘ri, qattiq ishlardi. Lekin hozir gap boshqa yoqda… Nonushtadan so‘ng domla sekin qo‘ltig‘imdan ushlab: “Picha pul berib turgin, bo‘tam”, dedi. Xo‘p, qancha kerak deb so‘radim. Qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi, dedi. Xo‘p, hozir xonangizga kiritib beraman, dedim. Yo‘q, ovora bo‘lma, o‘zim borib olaman, dedi. Xonamga birga kirdik. Jomadonimdan bir bog‘lam uch so‘mlikni olib, beldamchasini yirtib teng yarmini uzatdim. Bo‘ladimi, deb so‘radim. Yana picha qo‘sh, bo‘tam, dedi. Yana qo‘shdim. Rahmat aytib, chiqib ketadi. Juvonni kuzatib yuborganidan so‘ng: “Yana safar Toshkentga qachon yo‘ling tushadi, bo‘tam, deb so‘raydi. Bahorda kelaman, deyman. O‘shanda albatta menga uchrashasan, esingdan chiqmasin, deb tayinlaydi. Berdaq she’rlarini tarjima qilyapman, bir qismini Nukusga olib ketib o‘zbekcha gazetalarga tarqatib chiqasan, deydi. Xo‘p, deyman.

– Xayriyat, ustoz qarzidan qutilgan ekan, – deydi To‘ra aka. – Yoki to‘liq qutilgan emasmi? – deb cho‘ntagini kovlay boshlaydi.

– E-e, To‘ravoy, og‘a-ini o‘rtasida qarz-parz degan gap bo‘lmaydi. Qo‘y, cho‘ntak kovlama, uyat bo‘ladi. Agar puling ko‘p bo‘lsa, ana, Nabijonga ber! – deydi og‘a.

– Ie, men undan qarzmanmi! – deb To‘ra aka mushtumi bilan duk etkazib hazil aralash yelkamga urib qo‘yadi.

Suhbat davomida bildimki, keyinchalik ustoz Mirtemir beva bo‘lib qolgan ijodkor ayolni imi-jimida nikohlab olgan ekan.

Ovqatlanib, bog‘ni birpas sayr etib chiqqanimizdan so‘ng har kim o‘z xonasiga kirib ketib ijod bilan mashg‘ul bo‘lardi. Faqat Shukur aka kechasi ishlardi; tun bo‘yi mashinkasi chiqqilab chiqardi.

Oradan ikki soat o‘tib To‘ra aka eshikni taqilatmasdan xonamga kirib kelardi:
– Baqiyip, nima qilyapsiz? Ketdik, ozgina tamaddi qip olaylik, – derdi.

– Xo‘p, hech bo‘lmasa, shu yozayotgan gapimga nuqta qo‘yib olay, – deb mashinkamdan bosh ko‘tarmasdim.
To‘ra aka divanda o‘tirib birorta kitob yo gazeta-pazetaga ko‘z yugurtirardi.

– Bo‘pti, kirarsiz, kipitilnikni choynakka tikib qo‘ygan edim; qaynab toshib ketmasin, – deb xonani tark etardi.

To‘ra aka katta idishga go‘sht qovurib bosib kelardi. Haftada ikki marta o‘g‘illaridan birortasi kelib injiq otadan albatta xabar olishardi. Xullas, To‘ra akaning xonaki dasturxoni ham doim to‘kin bo‘lardi.

Ba’zan To‘lapbergan og‘a bilan To‘ra aka xonalarida kichik ziyofat uyushtirib qolardi. Shukur aka “uvol” bo‘layotgan noz-ne’matlarni ko‘rib o‘qtin-o‘qtin bosh chayqab qo‘yardi.

– Shukurjan, sen to‘yib-to‘yib et jeb alg‘in, keyin ulfatchilik qilaverasan, – deb To‘lapbergan og‘a suyukli inisining qo‘liga ilikli suyak tutqazardi.

Shukur akaning aytishicha, “Sharq yulduzi”da ishlab yurgan paytida “Mamanbiy afsonasi”nimi yo boshqa bir romaninimi jurnalda chop etilishida qatnashgan, muharrirlik qilgan, muallif bilan xo‘b talashib-tortishgan, oxir-oqibat oralaridan shamol o‘tmaydigan og‘a-ini bo‘lib qolishgan ekan. To‘ra akani esa To‘lapbergan og‘a bilan ustoz Mirtemir bog‘lab ketgan edi..

Biz u paytlarda “Vatan” haftanomasida ishlardik. To‘lapbergan og‘a Toshkentga birrov kelib ketadigan bo‘lib qolsa, tahririyatga borib yo‘qlab qo‘yardi. Shunday qilib, yosh ijodkorlar bilan tanishardi: “Nima qilyapsan? Nima yozyapsan?” deb birma-bir so‘rab chiqardi. “Bekor tormanglar, yozinglar, – deb tayinlardi. – Sizning yoshingizda Pushkin nima qilgan? Qodiriy nima qilgan? Usmon Nosir nima qilgan?.. Shunday savolni o‘zingizga berib ko‘ring. Keyin, mayli, vijdoningiz ko‘tarsa, bemalol yallo qilib yuravering”.

“Og‘a, agar Usmon Nosir bizning yoshimizda otilib ketgan bo‘lsa, nima qilaylik?” deb ilmoqli savol berib qolardi Iqbol. Kimdir kulmoqchi bo‘lardi, kimdir og‘aga sinovchan tikilib qolardi: qani, endi qanday “maslahat” berar ekan?.. “Iqbaljan, oldin otilib ketishga yarasha ijod qilish kerak, ish qilish kerak. Undan keyin, mayli, otilib ketsang ham alam qilmaydi. Durustmi?” deb hammamizga bir-bir qarab chiqardi. “Durust, og‘a, durust!” deb ma’qullardi Iqbol.

Rahbarimiz Yoqubjon Xo‘jamberdi ham, Musulmon Namoz, Ro‘zimboy Hasan, Murtazo Qarshiboy, Iqbol, Asqar Mahkam, Sirojiddin Sayyid kabi xodimlar ham To‘lapbergan og‘a bilan qadrdonlashib ketadi. Ayniqsa, o‘sha paytlarda og‘a to‘g‘risida “Bir siqim tuproq” nomli bir sahifali esse yozib e’lon qilganimdan so‘ng yigitlar og‘amizni chinakamiga yaxshi ko‘rib qoladi. Har holda men og‘adan eshitgan, u kishi haqida boshqalar gapirib bergan ayrim iboratli voqealarni ko‘pchilik bilmasdi. Lekin ustozning kuyinchakligini, samimiy inson ekanini ko‘pchilik bilardi.

Esimda, biz xiyla sinashta bo‘lib qolganimizdan so‘ng “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasini qayta ishlab, to‘ldirilgan holda nashr etmoqchi ekanini aytadi.

– Nabijan, trilogiyaning o‘zbekcha nusxasiga o‘zing muharrir bo‘lmaysanmi?

– Bo‘lishim mumkin, lekin qattiqroq tahrir qilib yuborsam, ishqilib, yuzko‘rmas bo‘lib ketmaymizmi? – deyman hazil aralash.

– Yo‘g‘-e, muallif bilan muharrir kitob chiqarish jarayonida talashib-tortishadi, ammo yuzko‘rmas bo‘lib ketganini hech eshitmaganman, – deb kuladi og‘a.

Xullas, og‘aning mashhur trilogiyasi mening “umumiy tahririm” ostida qayta nashr etiladi. Biz hartugul yuzko‘rmas bo‘lib ketmadik. Aksincha, To‘lapbergan og‘a Do‘rmondagi bog‘ hovlisida qo‘y so‘yib, o‘g‘illarini chaqirib, ular guvohligida menga boshdan-oyoq sarpo kiydiradi. Shoir do‘stim A’zam O‘ktam yozda qoraqalpoqcha kiyim-boshga burkanib bog‘chamga kirib kelganimni ko‘rib bag‘oyat ajablanadi. Bir pasdan keyin To‘lapbergan og‘aning o‘zi har xil tansiq noz-ne’matlar ko‘tarib kelib qolgach, A’zamjon battar hayratlanadi. Ular quchoq ochib ko‘rishadi. Chorpoyaga chiqib o‘tiradilar.

– Eh, attang, trilogiyangizni qayta nashr etish niyatingiz borligini bilganimda, ustoz, o‘zim muharrir bo‘lardim-ku! – deydi A’zamjon kulib. – “Cho‘lpon” nashriyotida ellik-oltmishta kitobga muharrirlik qildim, lekin birorta avtor menga boshdan-oyoq sarpo qilgani yo‘q, ba’zilar hatto bir og‘iz “rahmat” aytib ketishga ham arzimaydi.
– Ie, iye! Muharrirning mehnatini qadrlamagan yozuvchi-shoir odam emas, – deb hukm chiqaradi og‘a. – Durustmi?
– Ana, bu boshqa gap, – deb qo‘llaydi A’zamjon. – Eh, attang…

***

“Mamanbiy afsonasi”, “Baxtsizlar”, “Gumrohlar” romanlari “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasini tashkil etadi. Bu romanlar 1982 yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida chop etilgan. Hatto “Mamanbiy afsonasi” 1968 yilda alohida chop etilgan zahoti Hamza nomidagi davlat mukofoti bilan taqdirlangan.

Men “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasining qayta nashr etish jarayonida bevosita qatnashganim uchun To‘lapbergan og‘a o‘ttiz besh-qirq yil davomida (vaholanki, roman 1968 yilda o‘zbek tilida ilk bora nashr etiligan bo‘lsa-da, lekin asliyatda besh-olti yil oldin yozilgan; demak, 1960 yil bilan 1998 yil orasida salkam qirq yillik vaqt masofasi borligi ma’lum bo‘ladi) ijodiy jarayon to‘xtatilmaydi. Yozuvchi syujet liniyasiga ham, ayrim voqealarga muallif munosabatlariga ham yangiliklar kiritadi. Agar tadqiqotchilar romanlarning eski va yangi variantlarini qiyoslab o‘rganib chiqsa, To‘lapbergan Qaipberganov ijodiy laboratoriyasida qizg‘in ish jarayoni uzluksiz davom etganini aniqlagan bo‘lardi. Yoki bo‘lmasam, qo‘liga qalam olib adabiyotga kirib kelayotgan yozuvchilar birinchi navbatda qanday yozish kerakligini o‘rganish uchun ham To‘lapbergan og‘a ijodiga murojaat etsa, ko‘p narsa o‘rganishi mumkin. Gapimiz quruq nasihatgo‘ylikdan iborat bo‘lib qolmasin: o‘zim To‘lapbergan og‘aning ijodiy “ustaxonasi”ga sayohatni boshlab beraman.

 1959 yilda (muallif 30 yashar edi) Toshkentdagi “O‘zadabiynashr”da To‘lapbergan Qaipberganovning “Sekretar” povesti chop etiladi. Tarjimonlar F. Nasriddinov, Sh. Shomuhamedov. Kitob 117 bet. Rasmli. Boshlanishi:

“1942 yil. Qahraton qish. Ilk sahardan beri bo‘ralab yog‘ayotgan qor birdan tindi. Sal o‘tmay quyosh charaqlab ketdi. Bulutdan chiqqan quyosh nuri hamma yoqni qoplab olgan oppoq qorda jilovlanib, ko‘zni qamashtiradi.
Kun botishdan esgan izg‘irin shamol yuz-ko‘zlarni yalab boradi. Yoqa-yengingdan kirgan sovuq a’zoyi badaningdan o‘tib, bo‘yningni qisishga majbur qiladi.

Shahardan qaytgan uch yo‘lovchi bola junjib eshaklarini oldilariga solgancha yayov haydab kelmoqdalar. Ular g‘arch-g‘urch qilayotgan qirchillama qorda ba’zan depsinib oladilar. Boshlaridagi quloqchin bog‘ichlarini tushirib bog‘lab olishgan. Ro‘paradan esgan shamolni pisand qilmay, o‘rga tomon ildam chiqib boradilar.

Ikki yuzi nashq olmaday qizarib ketgan Otamurod, boshidagi telpagini yuqori ko‘tarilib ketayotganday his qilib, oq qo‘lqop kiygan qo‘li bilan uni dam-badam bosib qo‘yadi. Boyadan beri jim kelayotgan Amet sovuq qotgan qo‘lqopsiz qo‘lini qo‘yniga suqarkan:
– Otamurod, – deb so‘z boshladi…”

1979 yilda “Sekretar” qissasi “Yosh gvardiya” nashriyotida qayta chop etiladi. Endi tarjimon Fathiddin Nasriddinovning bitta o‘zi. Ilgari “povest” deyilgan bo‘lsa, endi “qissa” bo‘lib qoladi. Ya’ni, ruscha termin o‘zbekcha atamaga o‘zgartiriladi.

Shu o‘rinda kichik lirik chekinish qilishga to‘g‘ri keladi. Gap shundaki, Fathiddin Nasriddinov 1979 yilda ToshDUning jurnalistika fakulteti talabalariga, ya’ni – bizga “tahrir mahorati” kursi bo‘yicha dars berganlar. Domla o‘shanda ko‘p foydali gaplarni aytgan. Lekin biz kechki bo‘lim talabalari bo‘lganimiz uchun birimiz qurilishda, birimiz zavodda, yana birimiz ishlab chiqarishning boshqa sohasida ishlardik. U paytlarda hech bir talaba bevosita matbuotda yoki nashriyotda ishlamasdi. Shuning uchun domlaning gaplari bizga nazariy fikr-mulohazalardan iboratdek tuyulardi, xolos. Foydali edi-yu, ammo… Agar domla bizga o‘zi tarjima qilgan “Sekretar” povest-qissaning ikki nusxasini o‘qitib, ular bir-biridan nimasi bilan farq kilishini ko‘rsatib berganda “tahrir mahorati” qanaqa bo‘lishini ikkinchi bosqich chog‘imizdayoq anglab yetgan bo‘lardik. Keyin har birimiz matbuotda, nashriyotlarda besh-o‘n yil ish¬lab qaytatdan “velosiped kashf” etishga majbur bo‘lamiz. Yosh qalamkashlar hozirdan qanday yozishni o‘rganib olsa, keyin nimani yozishni o‘zlari ajratib olaveradi…

Eski kitob isloh qilinmagan pul bo‘yicha 2 so‘m 90 tiyin bo‘lgan. Yangi kitob esa 35 tiyindan sotiladi.

“Sekretar” qissasining 1979 yildagi nusxasi bunday boshlanadi:
“1942 yil.
Qahraton qish.

Tuni bilan tinmay pag‘a-pag‘a yog‘ib chiqqan laylak qor azonga yaqin to‘xtab, havo ochila boshladi. Tevarak-atrofni qoplab yotgan oppoq qor hozirgina bulutlar orasidan chiqqan quyosh nurlarida jilvalanib, ko‘zlarni qamashtirardi.

Ammo havo sovuq. Kunbotar yoqdan esayotgan izg‘irin shamol yuz-ko‘zlarni yalaydi. Pochangdan kirib, yeng-oyoqlaringdan chiqmoqchi bo‘ladi. Badan-badanlaringga igna sanchib, qunishib-qimtintiradi, bo‘yningni ichga tortishga majbur qiladi.

Erta sahar shahardan yo‘lga chiqqan uch bola sovuqning zo‘ridan dam olishga ham iloj topolmay, eshaklarini oldinga solib haydaganlaricha dildirab kelishyapti. Goho sal to‘xtab depisinib olishadi.

Sirtdan qaraganda uchalasining ham bo‘y-basti bab-baravarday, quloqchinlarining qulog‘ini tushirib, bog‘ichlarini bog‘lab olishgan. Uchovi ham boshlarini quyi egib, eshaklarini xi-xilab bormoqda.

Oldinda borayotgan biroz o‘ktamroq va savlatliroq ko‘ringan Otamurodning ikki beti qalampirday qip-qizarib ketgan, xuddi telpagi boshidan tushib ketadiganday u oq qo‘lqopli o‘ng qo‘li bilan uni bosib-bosib qo‘yadi. Uning keyinidagi o‘rta bo‘yli, cho‘pday oriq Ametning bir qo‘li qo‘ynida, ikkinchi qo‘lidagi xalacho‘p bilan eshagini nuqib yer suzgan ko‘yi:
– Otamurod, – deydi…”

Xullas, 1959 yilda e’lon qilingan “povest” bilan oradan yigirma yil o‘tib qayta nashr qilingan “qissa” o‘rtasida juda katta farq bor. “Povest” uch bo‘limdan iborat edi, “qissa” esa yigirma bob. “Povest”da Otamurodning yuzi xuddi “naqsh olmaday qizargan” bo‘lsa, “qissa”da “qalampirday qizaradi”. “Povest” bilan “qissa” nusxasidagi o‘zgarishlar yaxshimi-yomonmi? Bu borada qat’i hukm chiqarish mumkin emas. Chunki o‘zgarishlar ayrim masalalarga yozuvchining munosabati o‘zgarib, voqealarga malakali baho berilganini ko‘rsatadi. “Malakali baho” qanaqa bo‘lishini asar nusxalarini qiyoslab ko‘rgan tadqiqotchi aniq ko‘radi.

“Sekretar” qissasi ustidagi ijodiy ishini yozuvchi yigirma yildan so‘ng ham davom ettirgan. Vaholanki, u yigirma yildan keyin “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasi ustida qizg‘in ishlayotgan edi.

Darvoqe, “Sekretar” qissasi bilan “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasi orasida “So‘nggi hujum” (1970 y.) ham yaratiladi. Bu roman o‘zbek tilida e’lon qilinganda muallifning ismi “To‘lak” deb yozilgan. Lekin To‘lapbergan og‘aning o‘zi “To‘lak” degan nomni yoqtirmasdi, faqat Shukur Xolmirzayev “To‘lak og‘a” deb murojaat qilsa, indamasdi-yu, boshqalar shunday desa, albatta ismini to‘liq aytishni talab qilardi. Menimcha, og‘aning ota-onasi o‘g‘lini erkalatib “To‘lak” deyishgan bo‘lsa kerak. Unda nima uchun “So‘nggi hujum” romanining titul varag‘ida “To‘lak” degan ism chiqib ketgan?

Og‘aning ilk romani o‘zbek o‘quvchisiga bunday tanishtiriladi:
“1930 yillar. Respublikada qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirishning dastlabki davri… Bir tomondan, kommunistlar bilan komsomol yoshlar dehqonlarning faol qismiga suyanib qishloq mehnatkashlarini kolxozlarga birlashtiradilar. Ikkinchi tomondan, niqoblanib olgan sinfiy dushmanlar – Junayidxon bosmachilarining qoldiqlari – kolxozchilik harakatiga jon-jahdlari bilan to‘sqinlik qiladilar; soddadil kishilarni yo‘ldan uradilar, qishloq aktivlarini o‘ldirishgacha borib yetadilar, xalq mulkiga o‘t qo‘yadilar. Roman voqeasi qotillarni izlashdan boshlanib ketadi. Asarda qiziqarli voqea va hodisalar, kurash kartinalari, lirik onlar tasviri, eng muhimi – anchagina odamlarning jonli obrazlari mavjud.

Keling, yaxshisi, bu asarni o‘zingiz o‘qib chiqing, “So‘nggi hujum” avtori T. Qayipberganov qalamiga o‘z bahongizni bering”.

Darhaqiqat, roman fojia tasviri bilan boshlanadi: “O‘t tushib tomi qulagan va hamon tutun buruqsiyotgan uy oldida to‘planib turgan qishloq aholisidan ajralib, uch suvori yigit oldinga chiqdi. Darmenboydan boshqa ikkitasining harbiycha kiyimlaridan ularning GPUda ishlashlari yaqqol ko‘rinib turardi…”

Bu roman “Yosh gvardiya” (Toshkent, 1970 y.) nashriyotida o‘zbek tilida chop etiladi. 248 sahifa. Tarjimonlar H. Niyozov bilan N. Xudoyberganov. Haydarali Niyozov uzoq yillar “Sharq yulduzi” jurnalida bosh muharrir o‘rinbosari vazifasida ishlagan kamtarin qalamkash edi. Norboy Xudoyberganov esa O‘zbekistonda “jangovar tanqidchilar”dan bittasi hisoblanardi.

Shu o‘rinda To‘lapbergan og‘a asarlarining o‘zbek tarjimonlari xususida ikki og‘iz gapirib o‘tmoqchiman. 1963 yilda nashr etilgan “Muallimga rahmat!” povestini D. Fayzirahmonov tarjima qilgan. Trilogiyani Lola Tojiyeva o‘zbekchaga o‘girgan. “Qoraqalpoqnoma” roman-esseni esa R. Otayev tarjima qiladi.

Afsuski, To‘lapbergan og‘aning ikkita yirik asarini bitta tarjimon o‘zbek tiliga o‘girmaydi. Har gal tarjimonlar nashriyotlarning buyurtmasi bo‘yicha o‘zgaravergan. Agar bitta tarjimon (masalan, Nizom Komilov kabi nuktadon inson) To‘lapbergan Qaipberganov asarlarni o‘zbekchaga o‘girganda muallif ham, o‘quvchilarimiz ham yutgan bo‘lardi.

Tarjimonlar orasida muallif ruhini to‘g‘ri anglagan buyuk zot, shak-shubhasiz, betakror o‘zbek yozuvchisi Abdulla Qahhor edi.

Ustoz Abdulla Qahhor bilan Tshlapbergan og‘aning ijodiy hamkorligi to‘g‘risida batafsil to‘xtalishdan oldin “So‘nggi hujum” mavzusida (kollektivlashtirish davri) Mixail Sholoxov “Ochilgan qo‘riq” dialogiyasini, Abdulla Qahhor esa “Qo‘shchinor chiroqlari” romanlarini yaratganini alohida ta’kidlab o‘tmokchimiz. Aytmoqchi, ulug‘ adibimiz Abdulla Qodiriyning “Obid ketmon” romani ham kollektivlashtirish mavzusiga bag‘ishlangan. Bu asarlar garchi bitta mavzuga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, lekin bir-birini aslo takrorlaymaydi. Nima haqda qanday yozishni o‘rganmoqchi bo‘lgan havaskor qalamkash bu asarlarni sinchiklab mutolaa qilsa, mahorat sabog‘ini olishi mumkin. Zero, yozuvchi yozishni yozish jarayonida o‘rganibgina qolmaydi, ayni chog‘da boshqalar qanday yozganini o‘tkir nigoh bilan taftish etib ham qalamini charxlaydi.

***

Ana endi ustoz Abdulla Qahhor bilan To‘lapbergan og‘a munosabati to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tamiz.

To‘lapbergan og‘a shunday hikoya qilardi:
“Do‘rmon ijod bog‘iga o‘tgan asrning 60-yillarida ta’til chog‘lari kelib turardim. Hozir Said Ahmad nomiga o‘tib qolgan bog‘-hovlida ustoz Abdulla Qahhor ayoli bilan muqim istiqomat qilardi. Abdulla aka bilan Kibriyo opa erta bahorda bog‘lariga kelib kech kuzda shahar hovlisiga qaytib ketishardi. “Muallimga rahmat” povestim o‘zbek tilida chop etilgan, gonorar olib belim baquvvat bo‘lib qolgan kezlarda ovulda yashaydigan tanishim G‘oyib Yoqubovga “Bir sovuq tomchi” qissamni taglama tarjima qildirib Toshkentga olib kelgan edim. U paytlar Abdulla Qahhorning “Tobutdan tovush” pyesasi sahnalashtirilgan, “Sinchalak” povestini K. Simonov rus tiliga tarjima qilgan, xullas, ustozning gurillagan davri edi. Qahhor domlaning hovlisi yonidan o‘tayotgan chog‘larimiz uncha-muncha odam u tarafga ko‘z qirini tashlashga ham botinmasdi. Salobati bosardi ustozning.

Har kuni kechki payt bog‘ni sayr etib yurardik. Tanishlarimga: “Qissamni Abdulla Qahhorga o‘qitib, maslahat olmoqchiman. Shunga nima deysizlar?” deb murojaat etdim. “Ie, To‘lapbergan esing joyidami! Abdulla Qahhor o‘ziga yoqmagan asarni avtoriga qo‘shib piypalab tashlaydi. Keyin hech qachon o‘mganingni ko‘tara olmasdan bir umr mayib bo‘lib qolasan!” deb qo‘rqitishadi tanishlarim. Dastlab, rostdan ham qo‘rqib yurdim. Zimdan kuzatib amin bo‘ldimki, Abdulla Qahhorning hovlisiga haddi sig‘ib kirib chiqadigan yozuvchilarning ham shoxi yo‘q ekan.

“Bor-e, nima bo‘lsa bo‘lar! Yozganlarim to‘g‘risida boshqalardan maqtov eshitganimdan ko‘ra, Abdulla Qahhordan kaltak yeb mayib bo‘lib qolganim ming marta afzal!” deb qo‘lyozmani ustozga kiritib berdim. So‘ng bir necha kun jo‘ka tagiga qo‘yilgan so‘ri-chorpoyada hukm o‘qilishini kutib o‘tiradigan! bo‘ldim. Boshqalarga qo‘shilmay qo‘ydim. Boshqalar ham meni ko‘rsa, chetlab o‘tardi. Odamlarning qiziq odati bo‘ladi: boshiga kulfat tushgan kimsadan hamma o‘zini tortadi. Yozuvchilar ham olomondan deyarli farq qilmaydi. Xuddi abadiyatdek tuyulgan bir hafta ham o‘tdi.

Bir kuni bog‘ xodimlaridan biri: “Qayipberganov, sizni Abdulla Qahhor yo‘qlayapti, peshindan keyin u kishiga uchrashar ekansiz”, deydi. Taklifni eshitib dovdirab qoldim. Ko‘nglimdan har xil gaplar kechadi. Har holda uyiga chaqirib urishmasa kerak deb umidvor bo‘laman. Yo‘q, balki ko‘pchilikning oldida sharmanda qilmaslik uchun uyiga chaqirayotgan bo‘lishi mumkin, yuzma-yuz o‘tirg‘izib ko‘yib, rosa po‘stagimni qoqsa kerak! Obbo, odamlarning maslahatiga quloq solib, bu qissamni ham birorta nashryotda chop qildirib, indamasdan yurtimga qaytib ketsam bo‘lmasmidi?! Nima qilardim o‘zimga tashvish orttirib…

Xullas, Abdulla Qahhor peshindan keyin mizg‘ib olib, uyg‘onadigan paytni mo‘ljallab bog‘-hovliga yuragimni hovuchlab kirib bordim. Ustoz to‘kin dasturxon tuzab, oynavand yopiq ayvonda divanda o‘tirgan ekan. Kibriyo opa hamon dasturxon atrofida kuymalanib yurardi. Salom-alik qildik. Ustoz yonidan joy ko‘rsatdi. O‘tirdim. Tomog‘im qurib ketgan, yutinsam tanglayimga tilim yopishib qoladi… “To‘lapbergan, qissangizni o‘qidim. Menga ma’qul bo‘ldi. Agar ruxsat bersangiz, tarjimoningiz yoniga men ham nomimni qo‘yib, u yer-bu yeriga qalam urib tahrir qilardim. Tahrir oxiriga yetguncha shaharga tushsangiz birrov “Sharq yulduzi” jurnali tahririyatiga kirib bosh muharrir Asqad Muxtorga uchrashib: “Abdulla aka mening povestimni tahrirdan chiqaryapti, yaqin sonlaridan birida uni chop etishga joy topilarmikan, deb so‘rayaptilar”, deb ko‘ring-chi, nima der ekan”, dedi ustoz.

O‘sha kuni bir dasturxon atrofida o‘tirib tamaddi qildik, ko‘p narsalar to‘g‘risida gaplashdik. To‘g‘risini aytsam, mening tomog‘imdan ovqat o‘tmadi, qulog‘imga gap ham kirgani yo‘q. Faqat ustozga men yozgan qissa ma’qul kelganini bildim, xolos. Ertasi kuni shaharga tushib Asqad Muxtorga uchrashdim, unga omonat gapni yetkazdim. “Ie, To‘lapbergan, Abdulla aka qissangizni tahrir qilib beradiyu biz jurnaldan joy topmaymizmi?! Topiladi joy, shu soniga tushirib yuboramiz, tezda olib keling qissani!” deydi Asqad aka. Kelib Abdulla akaga Asqad Muxtorning javobini aytdim. “Unday bo‘lsa, To‘lapbergan, siz Toshkentda ishlaringizni bitirib Nukusga qaytavering. Men qissa tahririni tugatib, uni mashinkada oqqa ko‘chirtirib o‘zim “Sharq yulduzi”ga eltib beraman yoki birotasidan berib yuboraman. Agar tahrir chog‘ida muhim gaplar chiqib qolsa, sizga xat yozib yuboraman”, deydi ustoz. Men xijolat bo‘laman, Lekin u kishiga gap qaytarishga jur’at etolmayman. Shunday qilib, men Abdulla Qahhorning nazariga tushganman, inim”.

Ular o‘zaro xat yozishib turgan ekan. Yaqinda jonkuyar qahhorshunos do‘stimiz Otabek Jo‘raboyev ustoz uy-muzeyining fidokor direktori Nodira Jalolova bilan hamkorlikda “Abdulla Qahhor: shaxs va ijodkor. (Arxiv qo‘lyozmalari va xotiralar asosida maqolalar to‘plami)” nomli ibratli kitob (“Tamaddun” nashriyoti, 2013 yil) chiqardi. Undan ko‘chirma keltiraman:

“Abdulla Qahhor tarjimon sifatida ham o‘zbek adabiyotida sezilarli o‘rin egalladi. Adib qoraqalpoq yozuvchisi To‘lapbergan Qayipberganovning “Sovuq bir tomchi” qissasini o‘zbek tiliga o‘girdi. Yosh ijodkorning ikki va Abdulla Qahhorning bir qoralama maktubi arxivda saqlangan. Masalan, 1965 yil noyabr oyida yozilgan maktub T. Qayipberganovning Abdulla Qahhorga yozgan maktubi (KP. №51 hujjat). Bu maktub qoraqalpoqcha yozilgan.

1964 yil 27 dekabr sanasi bilan yozilgan Abdulla Qahhorning Qayipberganovga yozgan maktub qoralamasi saqlanib qolgan (KP. №51 hujjat). Mazkur xat matni havola etilmoqda:
“27-XII-1964
Do‘stim Qaipberganov
Yo‘llagan tabrik va sovg‘alaringiz uchun rahmat. Kelayotgan yangi yilingiz qutlug‘ bo‘lsin.
“Nomus”ni o‘sha kunlariyoq qo‘lga olmaganim chakki bo‘lgan ekan, er-xotin bog‘dan ko‘chish oldida kasallikka chalinganimizcha haligacha o‘zimizga kelolmaymiz.
Sizning oldingizda uyatli bo‘lib, biroz ishlash imkoniyati bo‘lishi bilanoq asarni qo‘lga oldim. Asarda yaxshi obrazlar ko‘zga ko‘rinib qolgan, lekin bularni yana ham yorqinroq qilish, asarni keraksiz tafsilotdardan tozalash zarurligi o‘zingizga ma’lum edi. Ish jarayonida birmuncha fikrlar tug‘ildi.
1. Kamol xoinvachcha bo‘lsa ham otasining bolasi emas; odam bolasi ekani ko‘rinib turganidan keyin unga kimdir quchog‘ini ochishi, uni hayotga yo‘llab yuborishi kerak. Hayot haqiqati shu.
2. San’at xodimi hozirgi turishida voqeadan chetda, modomiki bu obraz qolishi kerak ekan, uni voqea doirasiga tortish, unga xarakter berish zarur.
3. “Internatsionalizm”ni ko‘rsatuvchi oilalar bitta povestda ko‘p bo‘lishi shart emas, shuning uchun sartarosh xotin to‘g‘risidagi gaplar ehtimol zarur emasdir.
4. Kamolning mast bo‘lishi, Fevral bilan uchrashib go‘ristonga borishi, yakka go‘r to‘g‘risidagi gaplarni bir bob qilish zarur emas, bu bobdagi ayrim detallarni boshqa boblarda o‘rni bilan ishlatib yuborish mumkin.
Men bu yerda asosiy fikrlarni aytdim. Ikkinchi darajadagi boshqa mulohazalar ham bor. Shu fikr va mulohazalar asosidagi parchalarni yozib ham ko‘yganman. Agar siz rozi bo‘lsangiz, ishni shu yo‘sinda davom ettiraman.
Asar qoraqalpoq tilida chiqqan, o‘zbekchasi aslidan farq qilsa qandaq bo‘lar ekan, degan mulohazaga bormang, chunki biz ham asarimiz ruschaga tarjima qilingan vaqtda tarjimon ma’kul fikrlar aytsa katta-kichik o‘zgarishlar kirgizamiz, hatto uni qayta ishlaymiz. Buning misolini bizning ko‘p asarlarimizda ko‘rishingiz mumkin.
Sizga hurmat va salom bilan
Javobingizni kutaman.
Toshkent, Shelkovichnaya, 26”.

To‘lapbergan og‘aning Qahhorga jo‘natgan qoraqalpoqcha xatlari ular o‘rtasidagi munosabatlar naqadar samimiy, naqadar ijodiy ekanini yaqqol ko‘rsatadi…

Demak, ma’lum bo‘lyaptiki, qissaning dastlabki nomi “Nomus” bo‘lgan ekan; unga Abdulla Qahhor “Sovuq bir tomchi” deb yangi nom qo‘yadi. Bu nomga muallif ham rozi bo‘lgan.

Xo‘sh, nima uchun Abdulla Qahhor shu qissani qayta tahrir va tarjima qilishga qiziqib qoladi?

1933 yilda “O‘zadabiynashr”da Abdulla Qahhorning ikkinchi kitobi “Olam yasharadir” nomli hikoyalar to‘plami chop etiladi. Kitob tepasiga “Butun dunyo proletarlari, birlashingiz!” shiori yozib qo‘yilgan. Siyosiy muharrir – Yoqubof, adabiy muharrir – Muhamedof. Menimcha, gapning davomini Qahhorning o‘zidan eshitgan ma’qul:

“1933 yilda ikkinchi kitobim “Olam yasharadir” degan hikoyalar to‘plami bosilib chiqdi. Bu to‘plamga birinchi qilib qo‘yilgan hikoya “Olam yasharadir”da besh qiz, bir kampir va bir yigitning suhbati hikoya qilinadi. Burungi ertaklarda sohibjamol qiz xaridorlari oldiga afsonaviy shartlar qo‘yar edi, xaridorlardan qaysi biri shu shartlarni bajarsa, o‘shanga tegar edi. Mening qizlarim va kampirim yigitning oldiga afsonaviy emas, zamonaviy shartlar qo‘yishadi, har biri unga bittadan savol beradi.

1. Nima uchun biz paxta ekishga muncha ahamiyat beramiz?
2. SSSR nima uchun Millatlar ittifoqiga kirmaydi?
3. Nima uchun mushtumzo‘rni sinf sifatida bitirish kerak?
4. Sotsializm dinni sig‘dira oladimi?
5. Xalq xo‘jaligini taraqqiy qildirishda olti shartni aytib bering. Xo‘jalikni taraqqiy qildirish uchun nimalar qilish kerak?

Yigit gazetada o‘qiganlari, radio va leksiyalarda eshitganlari asosida bu savollarga to‘g‘ri javob beradi, ya’ni olti shartni aytib beradi.

Hozirgi yoshlarda qaysi biri adabiyotni va uning propaganda quroli ekanini shu xilda tushunadi?..

Bu hikoyani yozgani menga nima ilhom beribdi? Hamma gazetalarda bosilgan, majlislarda qayta-qayta izoh berilgan, hatto plakat qilib devorlarga yopishtirilgan “olti shart”ni ilhom bilan aynan ko‘chirib, ilhom bilan qahramonning og‘ziga solibmanmi?

To‘plamda ilhomsiz, dardsiz yozilgan, demak kitobxonning ta’bi tortmaydigan boshqa hikoyalar ham bor.

Bu hikoyalarni yozishda meni ishga solgan narsa ko‘ngil tug‘yoni – ilhom emas, birinchi muvaffaqiyatning kayfi bo‘ldi. Birinchi kitobim to‘g‘risida uncha-muncha yaxshi fikrlar bo‘lgandan keyin tezroq ikkinchi kitobni chiqarishga, to‘plamni mumkin qadar kattaroq qilishga, tezroq katta yozuvchi bo‘lishga, tezroq shuhrat qozonishga bel bog‘ladim. Biroq bu harakat aks natija berdi: birinchi kitobimga diqqati jalb bo‘lgan odamlarning ikkinchi kitobim bilan hafsalasini sovutib qo‘ydim. Shu hikoyalarga sarf qilgan vaqtimni, hafsalamni, to‘kkan ko‘z nurimni ilhom bilan yozilgan bitta hikoyaga sarf qilsam, kamolot yo‘lida ikkinchi qadamni bosgan bo‘lar edim.

Afsuski, shu “hikoya”larga uzoq-yaqin qarindosh asarlar hozir ham uchrab turadi…”

Abdulla Qahhor ikkinchi kitobidan o‘rin olgan deyarli barcha “hikoya”larini “brak”ka chiqarib tashlaydi. Deyarli deyapmiz, lekin hammasini demayapmiz. O‘sha ikkinchi kitobdan joy olgan “Gumroh” hikoyasi bunday boshlanadi:

“Uyqu ichida uning labiga sovuqqina bir narsa tekkanday bo‘ldi. Ko‘zini ochmay qo‘lini labiga olib kelgan edi, qo‘li ham o‘shanga uchradi. Ushlamoqchi bo‘lib paypaslagan edi, topolmadi. U uyqusini tamom qochirmaslikka tirishib, sekin ko‘zini ochdi. Yo‘g‘on boshli kishining qop-qora gavdasi uni pastlagan chirokdan to‘sar edi.
– Ota! – dedi u boshini ko‘tarib.

Javob bo‘lmagandan so‘ng uni vahima bosdi. Ko‘zlarida uyqudan hech asar qolmadi. U hatto pastlagan chiroqning xira shu’lasida ham juda yaxshi ko‘rar edi. Og‘zidan bir gaz yuqorida turgan to‘pponcha qorong‘idagi mushukning ko‘ziday yarqirab ko‘rindi. U yana boshini yostiqqa qo‘ydi”.

Demak, Abdulla Qahhor o‘ttiz yil oldin yozgan “Gumroh” hikoyasida kishi badaniga sovuq bir narsa tegsa, birdan seskanib ketishini ro‘y-rost tasvirlaydi. O‘ttiz yildan keyin esa To‘lapbergan Qaipberganov yozgan qissaning tanlama tarjimasida ham o‘sha holatga duch keladi, o‘sha holatni go‘yo qaytadan boshidan kechiradi.

“Sovuq bir tomchi” qissasi bunday boshlanadi: “Bu yigit bilan men Nukus hammomida tanishib qoldim.

Men hammomga kirganimda bu yigit chekkaroqdagi supaning burchagiga o‘tirib olib, muskullari eshilgan-buralgan bilaklariga shoshib-pishib sovun surtmoqda edi. Tosga suv to‘ldirib oldim-da, uning yonidagi bo‘sh joyga borib o‘tirdim. Tanishdik. Yigitning oti Kamol ekan. Xarchand qaramay desam ham, hadeb unga ko‘zim tushaverdi: qad-qomati kelishgan, vujudidan kuch-kuvvat yog‘ilib turgan, bir qarashda qadimiy Yunon tarixiy kitoblaridagi bahodir haykalini eslatadigan bunaqa yigitni umrimda ko‘rgan emasman…

Badanim lovullab, huzur qilib o‘tirganimda tepadan bir sovuq tomchi naq boshimga “chak” etib tushdi. Seskanib boshimni kirpiday ichkari tortdim. Kamol mening sovuq tomchidan seskanganimni paykab:
– Yorug‘ dunyoning ham ba’zan mana shunaqa sovuq tomchilari bo‘lar ekan, – dedi…”

Sezdingizmi, Qahhor o‘ttiz yil oldin boshidan kechirgan ruhiy holatni qayta boshidan kechiradi. Taglama tarjimadan ham To‘lapbergan Kaipberganovda yozuvchi nigohi borligini yaqqol payqaydi va “O‘tmshddan ertaklar”, “Muhabbat” kabi umrining oxirida yozishga asrab qo‘ygan asarlarini bir chetga yig‘ishtirib “Nomus” qissasining o‘zbekchasini — “Sovuq bir tomchi”ni yaratadi.

***

Dunyoda xalqning dardini badiiy haqiqat darajasiga ko‘targan yozuvchilar juda kam. Bizda buyuk Abdulla Qodiriy xalq qomusini yaratmoqchi bo‘lgan. Lekin zamon bunga yo‘l qo‘ymaydi. Abdulla Kahhorning o‘zi ham “Sarob” romanida boshlagan yaqin va yangi tarix fojialarini “Zilzila” romanida davom ettirmoqchi bo‘ladi. Biroq, u ham mo‘ljaldagi ishini oxiriga yetkaza olmadi. XX asrda birtalay iste’dodli o‘zbek adiblari dunyoga keladi. Hozir ularni nomma-nom sanab o‘tirishning mavridi emas. Afsuski, ular ham keyingi asrdagi xalq tarixini, xalq qiyofasini yorqin ifodaylaydigan yaxlit monumental badiiy asar yarata olmadi.

Xalq timsolini yaqqol ko‘rsatadigan keng qamrovli asarlarni To‘lapbergan Qaipberganov yaratdi. Uning nafaqat “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasi, balki “Ko‘z qorachig‘i”, “Rahmat muallif!”, “Sekretar”, “Sovuq bir tomchi”, “Qoraqalpoq qizi”, “So‘nggi hujum” kabi qissalari, romanlarida qoraqalpoq xalqining yuz ellik-ikki yuz yillik tarixi o‘zining badiiy ifodasini topgan.

Adibning o‘zi “Qoraqalpoq dostoni” trilogiyasi o‘zbek tilida nashr etila boshlaganda “Mamanbiy afsonasi”ning kirish qismida bunday degan edi: “Qoraqalpoq xalqining buguni va o‘tmishini qalamga olar ekanman otam va onam, akamning o‘gitlari doim quloqlarim ostida jaranglab turadi. Oradan yillar o‘tib asarlarim bir necha bor qayta nashr qilinib, elga tanilganimdan keyin ham ota-onam bilan akamning o‘gitlarini unutganim yo‘q. Tarixiy hodisalarni boy bo‘y-basti bilan tasvirlashga harakat qildim. Qoraqalpog‘istonning hamma burchaklarini kezib chiqdim; sahifalari sarg‘ayib ketgan qanchadan-qancha kitoblarni o‘qidim; gohida poyu piyoda, goh mashinada, goh samolyotda borib tarixiy joylarni ziyorat qildim… Bolaligimda eshitgan afsonalar bilan tarixiy voqealarni muqoyasa qildim, zarurlarini oldim, nozarurlarini tushirib qoldirdim. Zargar bo‘lmasam-da, harqalay, oltinni misdan farqlab olishga harakat qildim. Tarixiy mavzuga murojaat qilar ekanman, bugunning ahamiyatini chuqurroq ochishga e’tibor berdim…”

O‘sha so‘zboshida (muallifi P. Shermuhammedov) yana bunday deyilgan: “Har yili To‘lapbergan Qaipberganov aprel oyining so‘nggi kunlari o‘zi tug‘ilib o‘tgan ovuli Sho‘rtanboyga birrov kelib ketadi. Har doim adib biror yangi asarini boshlamoqchi bo‘lsa yoki o‘zga yurtlarga safar qilsa, yoki qissasi yo romaniga so‘nggi nuqtani qo‘ygan bo‘lsa, albatta Sho‘rtanboyga kelib ketadi…

Olisdan turib qaragan kishiga Sho‘rtanboy ovuli tepalikka qurilgan qal’aga o‘xshab ko‘rinadi. Ovulning atrofi nuqul to‘rong‘il va yulg‘inlar bilan qoplangan to‘qayzor, oqboshlar bilan qoplangan past-baland tepalar, tiniq ko‘llar, sal nariroqda ufqqa qadar cho‘zilib ketgan bepoyon paxta dalalari…”

Mana endi biz – To‘lapbergan og‘aning tutingan inilari, samimiy muxlislari ustoz izlarini izlab ilk bahor kunlari Sho‘rtanboyga safar qilamiz…

To‘lapbergan og‘a qoraqalpoq xalqining badiiy qomusini yaratadi. O‘zi ham hamisha barhayot qomusga o‘xshaydi.

To‘lepbergen Qaipbergenov. Qoraqalpoqnoma