ОНА ТУРКИСТОНДИР ТУРКЛАРНИНГ ТОЖИ
Олим ОЛТИНБЕК,
филология фанлари номзоди, доцент
Шоир Рауф Парфининг “Дорнинг оғочи” (1988) шеърида Она Туркистонга шундай таъриф берилган. Лекин, афсуски, турк миллатлари мана шу “тож”ни бой беришган эди. Рауф Парфи шеърларига эътибор берилса, мана шу йўқотишнинг аламу ҳасратларини, қайта қўлга олишга даъвату орзуларини туясан киши. Миллий шеъриятимизда Фитрату Чўлпонлардан кейин Туркистон бирлиги байроғини баланд кўтарган шоир Рауф Парфи бўлди. Бу борада Иброҳим Ғафуровнинг қуйидаги сўзлари айни ҳақиқат: “Унинг юраги Туркистон эди, унинг қайғуси Туркистон эди, унинг боласию маъшуқаси Онаси Туркистон эди. Оламга ҳам “Туркистон” деб, унинг учун ҳар нарсадан азиз ва муқаддас бўлган шу кўҳна тупроқ кўзи билан боқди, Туркистон сари дарё бўлиб оқди”.
Она Туркистон ҳасратининг Рауф Парфи қалбида пайдо бўлиши унинг болалик йилларига бориб тақалади. Бу ҳақда шоирнинг ўзи шундай хотирлайди: “Дадамнинг дўстлари кўп эди. Бари эски жадидлар. Ўлмай қолган… Ҳаммаси билимдон, саводли одамлар. Дунё миқёсида фикрлайди. Адабиёт билан шуғулланади. Аммо барчасининг бошига кулфат тушган: замон уларнинг қўлини кесиб ташлаган. Уларнинг барида шаклланган туркчилик туйғуси бор эди. Водилий ҳақида гапирдим. Унинг учун турк эканлигини англаш бахт эди. Абдал ака дегани бўларди. 1944 йил Қиримдан кўчирилган… Буларнинг бари онгимга кучли таъсир қилган. Энди билсам, кўнглимда ватан туйғусини шакллантирган нарса шуларнинг қисматлари ва ҳикоялари экан”. Бу даврада қувғинга учраган озарбайжон зиёлиси Наврасли ҳам бор эди (Рауф Парфи рубоб чалишни ундан ўрганган). Бу уч шахсни боғлаб турган икки жиҳат бор: биринчидан, улар “ўлмай қолган” туркчи жадидлар эди, бир-бировининг тилини яхши билишарди, маслакдош эдилар. Иккинчидан, “замон уларнинг қўлини кесиб ташлаган”, шунинг учун ҳам тузумдан аламзада – “антисовет” одамлар эди. Кўриниб турибдики, Рауф Парфи қалбида туркчилик туйғуси эрта кўз очган. Шоир ижодида бу туйғунинг ҳар хил қирралари бор. Шулардан энг йириги Туркистон бирлиги масаласидир.
Шоирнинг “Туркистон ёди” шеъри 1981 йилда ёзилган. Кейинчалик шоир ўзининг “Таржимаи ҳолим”ида бу ҳақда шундай дейди: “Шеър бутун Туркистонга аталган бўлсаям, мафкурачилар Туркистон шаҳри, деб ўйласин деган мақсадда, Миртемир домлага бағишлаб матбуотга чиқарганман. Бу Туркистон мавзуига биринчи кириш шеърим эди”. Қисқагина бу маълумот бизнинг идрокимизда кўп нарса уйғотади: биринчидан, шоир 80-йиллар бошида, худди жадидлардай, Туркистон бирлиги борасида қайғураётганини; иккинчидан, сиёсатчилар кўзини шамғалат қилиш учун адабий усул қўллаганини, учинчидан, “Туркистон ёди” шоир ижодида Туркистон мавзуидаги биринчи шеър эканлигини айтади. (Лекин шоир ижодига эътибор берсак, Туркистон ҳасрати бундан олдинги шеърларида ҳам учрашини кузатишимиз мумкин – О. О.) “Нақадар узундир, оғирдир бу йўл” деб бошланадиган бу шеърда Рауф Парфи бой берилган ва парчаланган Туркистонга олиб борадиган йўлнинг “нақадар узун”лиги ва “нақадар оғир”лигидан сўз очади. Осмон каби кенг далалари ястаниб ётибди. Бу далаларнинг эгаси йўқ, ботирлари йўқ. Шундан, чеки йўқ бу осмон лирик қаҳрамоннинг хотираларини тиғлайди, асабида тизгинсиз бир шиддат пайдо қилади. Бу кенгликлар ҳақидаги ўйлар уни ғижимлаб эзади, қалбини ўқ сингари тилади. Туркистон деганда шоирнинг кўз олдида бир саҳроий кенглик келди. Чунки бу саҳрода тирик жон йўқ. Она Туркистон теграсида “зич ҳаво”. Тўғри, “зич”, лекин у “ҳаво”, яъни ҳечлик ва йўқликдан иборат. Биринчи бўлиб уйғонган ва бу ҳолатни кўриб ҳайратга тушган лирик қаҳрамоннинг аҳволи ақлдан озар даражада:
Теграмда зич ҳаво – она Туркистон,
Ёргай томиримни, кўр ҳаяжоним.
Бу майдон ичинда мен тўкмаган қон,
Менинг уни дея аяган жоним.
Шоир чиқмаган жонинию тўкилмаган қонини фақат шу “майдон”да тикмоққа тайёр. Чунки бу “майдон”га “Ватан” тушунчаси келар етаклаб”. Улуснинг эса аҳволи ёмон: у нафақат Ватанидан “айрилган” (“айрилган” қўлдан бой берган, маъносида), айни пайтда ўз Ватанида “хўрланган” ҳам. Тирикларнинг аҳволи шу. Энди шоир эътиборни ўтганларнинг уйига – Яссавийнинг қабрига қаратади:
Яссавий мақбари мунғаймиш мағрур.
Товушга айланди ҳар бир ғишт ранги.
“Дунё менинг деганлар…” Нидо келур.
“Каркас қушдек…” Қадим сўзлар жаранги.
“Ёлғон даъво қилганлар…” Сўзлар шоир.
“Оқни қаро қилганлар…” Айтинг, кимлар?!
Мақбара бошимга йиқилар ҳозир.
Яна товуш: “Ҳаром еган ҳокимлар…”
Бу мисралар ортиқча изоҳга муҳтож эмас. Бундай ҳолдан Яссавий мақбараси мунғайган бўлиши мумкин, лекин у мағрур ва тирик ўликларга ўхшаган сукутдамас, ҳар бир ғишт жаранглаб, воқеликка муносабат билдириб турибди. Шунинг учун ҳам Рауф Парфи кейинги банднинг бир мисрасида “Хотирот мозори — Туркистон мангу”, дейди умид билан.
Шеърнинг сўнгги бандида шоир ўз кўзига мурожаат қилиб:
Йиғла, энди кўзим, сен-да йиғлаб ол,
Тўйсин кўз ёшингга бу туркий ситам.
Тўйсин, Ватан ёди чидар бемалол,
О, сабр дарахти – қутлуғ Туркистон.
дея тугаллайди. Тўғрироғи, тугаллайди, десам хато бўлади. Чунки бу банддан кейин яна бир мисра келади. Бу – шеърнинг биринчи мисраси “Нақадар узундир, оғирдир бу йўл”. Рауф Парфи бу билан шеърнинг боши билан охирини улаб, ўзига хос поэтик ҳалқа ясайди ва афсус билан Туркистон халқлари бирлиги йўлининг нақадар узун ва оғир эканлигига яна бир бор урғу беради.
Рауф Парфи “Қадимги туркулардан” (1981) шеърида ҳам Туркистондан сўз очади:
Туркистонни бўлдилар,
Парчаланди бемажол.
Устимиздан кулдилар
Ул ёвузлар бемалол…
Хўш, Туркистонни бўлган “ул ёвузлар” ким? Бу ҳақда сўзни яна шоирнинг ўзидан эшитамиз. “Зулм – башариятнинг муқаддас бешикларидан бўлмиш улуғ Туркистонга бостириб кирди. Милён-милён гуноҳсиз инсонларимизнинг пок қонларини тўкди, илоҳий масжидларимизга кўппакларини боғлади, мезаналарига қўнғироқлар осди, боғларимизга: “Итларга ва сартларга кириш манъ этилади”, деб ёзиб қўйди, жаҳоннинг кўрки бўлган обидаларга бомба ёғдирди, бир кечада минглаб ўзбекларни, эру хотин, болаларни, ҳомиладор аёлларнинг қорнидаги гўдаккача жаҳолат пичоғи билан сўйди, неки ҳалол бўлса барини ҳаром қилди, нажосатга тўлдирди”. Шоир “ул ёвузлар”нинг номини тилга олгиси ҳам келмайди ҳатто. Бу ерда босқинчи ўриснинг ҳар икки тоифаси – оқию қизили томонидан Туркистон халқлари бошида юргизилган зулм тегирмони ҳақида гап кетмоқда.
1924 йил ленинчилар ўзлари яратган қулай имкониятдан фойдаланиб, қадимий Туркистонни дастлаб учга, кейинчалик бешга бўлиб ташладилар ва бу ҳаракатга қарши турганларнинг боши танасидан жудо қилинди. “Туркистон” деган ном қатағонга учради. Ҳатто таклиф бўлганида ҳам янги тузилган бирор давлатга бу ном берилмади. Чунки Туркистон элатлари шу ном атрофида яна бирлашишлари ва унинг бутунлиги учун курашишлари тайин эди. Буни чуқур ҳис қилган Рауф Парфи мақолаларидан бирида шундай ёзади: “Чор империяси, кейинчалик қизил салтанат Туркистон мусулмонларининг, айниқса, турк халқларининг бирлашувидан қаттиқ қўрқарди, шунинг учун тиш-тирноғи билан қуролланиб туркчиларни, туркчи бўлмаганларни ҳам, умуман, тубчак аҳолидан чиққан мунавварларни тирик қолдирмасликка киришди. Ўғри, босқинчи, маккор, худосиз маҳлуқлар муқаддас Туркистон тупроғини таладилар, бўғдилар, қонга ботирдилар”.
Рауф Парфининг энг катта орзуси парчаланган мана шу Туркистонни яна бутун кўриш эди. У юртнинг фаровонлигини ва миллатнинг тараққиётини шунда кўрди. Бунинг учун, аввало, Туркистон кенгликларига баҳорий ҳаво бахш этиб, миллатни уйғотиш керак. Шоирнинг “Лутфихоним. “Уйғон, болам” шеъри шу мақсадда ёзилган. Рауф Парфи шеърда Туркистон болаларига мурожаат қилиб:
Ёлғиз сен ухлайсан, ёлғизим болам,
Майсалар шивирлар, ҳайқиради тоғ.
Шовуллар дарёлар, далалар уйғоқ,
Қасамга ботирар туби йўқ олам.
Дарҳақиқат, бутун борлиқ – майсалар, тоғлар, дарёлар, далалар, барча-барчаси уйғоқ, ёлғизгина Туркистон болалари ухлаб ётибди. Шунинг учун ҳам Туркистонни қайта барпо этаман деган лирик қаҳрамоннинг умид кўзлари кўр, фироғи аччиқ, алами чинқиртирадиган. Бунинг боиси она юрти истибдод исканжасида, эли қул, тупроғи душман оёғи остида топталган. Буни кўриш учун, англаш учун уйғонмоқ керак. Шунинг учун ҳам шоирнинг кейинги сўзлари “Уйғон!”дан иборат:
Уйғон, уйғон, болам, уйғонгил, эй дил,
Уйғондан иборат уйғотлик дунё.
Инон, сени ўйлаб кетмакдаман, бил.
Сенгадир, жон болам, мушкулот, ғавғо,
Уйғон, уйғон, дея инграйди наво,
Сенгадир бу Ватан, сенгадир бу тил.
Юрт миллатнинг моддий, тил эса маънавий Ватанидир. Бу иккиси бўлмаса, бу қавм миллат бўлолмайди. Уларни авайлаш учун эса қавмнинг болалари уйғоқ бўлиши керак. Шунинг учун ҳам шоир бир наво каби инграётир, Ватани ва Тилини уларга омонат қолдираётир.
Рауф Парфи “Қадимги туркулардан” шеърини “Чиқмасми қуёш балқиб?!” дея саволли хитоб билан тугатади. Шеърдаги фикр мантиғига эътибор берадиган бўлсак, Қуёшнинг балқиб чиқиши – Туркистоннинг ер саҳнида бутун бир давлат ўлароқ пайдо бўлишидир. “Ватан ҳақида Бернд Иентшга мактубим” (1973) шеърига диққат қилсак, парчаланган Туркистон дарди Рауф Парфи ижодида 1981 йилда ёзилган “Туркистон ёди” шеъридан ҳам илгарироқ бошланганини кузатиш мумкин. Аввало, савол туғилади, нега олмон шоирига? Французгамас, инглизгамас ёки бошқасигамас?.. Чунки Рауф Парфи Ватан масаласида айнан олмон шоири билан ҳамдард эди, тақдирдош эди. Негаки, Бернд Иентш Олмониясини иккига ва Рауф Парфи Туркистонини бешга бўлиб ташлаган ҳам битта ёвуз давлат эди. Айнан шунинг учун ҳам ўзбек шоирининг бу шеърий мактуби айнан олмон шоирига мурожаат тарзида ёзилган. Қуйидаги мисралар фикримизнинг яна бир тасдиғидир:
Хотирамнинг ичинда парчаланур, арраланур, кесилур,
Ўзбегим, тожигим, қозоғим, қирғизим, туркманим, уйғурим,
озорим – турким.
Хотирамнинг ичинда сўйилган Туркистон.
Мен шундай тушунаман Ватанни.
…Олмония, сен ул қора кунларда,
Қаерларда эдинг, кимларга бош эгдинг?
Кимларга қисматингни топшириб қўйдинг?
Мен шундай тушунаман Ватанни.
Унутишга арзир бахт, шон-шуҳрат, бошқа…
Унутилмас нарса фақат фожеъ Ватандир.
…Қор ёғмоқда. Тахайюл ёғар.
Унинг карвон-карвон булутларини қўлларим-ла
Ушлаб кўраман.
Улар милён-милён шаҳид номидан сўзлар.
Бу – буюк миллат эди. Бу – буюк давлат эди.
Дунёнинг севикли Ватани эди…
Йўқ энди. Йўқ энди. Йўқ энди.
Шоирнинг “Она Туркистон” деб номланган шеъри Абдулла Қодирий хотирасига бағишланган. Уч сонетдан иборат бу шеърга шоир Туркистон ҳақидаги бутун қайғу-ҳасратларини тўкиб солади. Лирик қаҳрамон хотирасининг қаър-қаъридан Тарих отли бир донишманд доим эзгин-эзгин ҳикоялар сўзлайди. Бу Тарих унинг қадим ўтмишдаги бир бобоси каби. Бобо бу эзгин ҳикоялари билан неварасини уйғотмоқ, ўзи билан боғлиқ фожеаларни англатмоқ истагида. Невара эса ўзини “Тутқун қуш сингари” ғариб ҳис қилади, руҳига ўзи англамас қандайдир булутлар соя ташлайди. Шеърдан алланечук бир ҳодисаларни англагандай бўласиз-да, лекин бу ҳодисанинг номини ҳар доим ҳам топавермайсиз. Шеърда лирик қаҳрамон баъзида шоирнинг ўзи, баъзида шеър бағишланган Абдулла Қодирий, кўп ҳолларда эса уларнинг иккаласини ҳам ўзида жамлаган туркистончи боболар образидир. Ким бўлганда ҳам унинг кўзига Ватан “Олисда милтираб сўнаётган шаъм”га ўхшатилади, айни пайтда, у “кўҳна ҳасрат”нинг “машъум яраси”. Лирик қаҳрамоннинг руҳий ҳолати яхши эмас: унинг бутун эътибори она Туркистонини тарих саҳнасига қайтаришга қаратилган, лекин у “сўнаётган шаъм”. Бу “сўнаётган шаъм” сўнаётган умид ҳам. Бу нажотсизликдан унинг қўллари кишанбанд қилинаётгандай, танаси эса жонини тарк этиб, тупроққа қоришаётгандай гўё. Иккинчи сонетнинг катренлари шундай жаранглайди:
Кўрингиз тарихни, эй туркий халқим,
Кўзимда эртанинг севинчи, холос.
Ул Турондир, Туркистондир? У балким
Ичимни кемирган қадимий қасос.
Кўрингиз тарихни. Кўз олдим парда.
Қўлимдан учмоқда бу ер, бу Ватан…
Ошно тутинардим пўлат ханжарга…
Жанг майдони сари отилардим ман…
Ҳа, Ватанни озод қилиш учун “бир кескир тошга”айланиб, “ўқ каби учиб” унинг қошига боришга ҳам тайёр лирик қаҳрамон. Лекин бундан бир натижа чиқадими? “Йўқ! Фармон кутарман, энг сўнгги фармон, Шакланиб қарарман қалққан қуёшга. Барибир, қасос деб ёнарман ҳамон”. Ҳозир қасос деб ёнишдан бошқа имкони йўқ шоирнинг. Чунки у – ёлғиз, у – нажотсиз, у – душман қаршисида ожиз. Лекин шундай ҳолатда ҳам она Туркистон учун қараб туриб бўлмайди…
Бу шеър, ҳар учала сонети билан, яхлит бир композицион бутунликка эга: биринчи сонет тезис, иккинчиси антитезис, учинчиси эса синтез. Синтез, яъни поэтик хулосани ўзида ифодалаган учинчи сонетнинг катренлари эса куйидагича:
Умр деганлари ўтмақда шошқин,
Тилла баргларини элаб йўлимга.
Сенинг мангулигинг беради таскин,
Эрта узилгувчи менинг умримга.
Ў, она Туркистон, куйлайман ёниб,
Дунё журъатини бердинг қўлимга.
Мен энди англадим Туркий Дунёни,
Мана, мен тайёрман энди ўлимга.
Кейинги сатрларда Рауф Парфи заҳматкаш туркий халқидан шунчаки куйламак ҳаққини эмас, “фақат куйиб куйламак ҳаққин”и сўрайди, унинг учун бу “топилган Бахт” шундай бахтки, “Ортиқ масъул этар” шоирни. Кейинги мисрада ҳазрат Навоийнинг “Ишқ сўзидан куйди булбул маскани” сўзлари беҳуда тазмин этилмаган. Чунки адабиётда шоир тимсоли бўлган булбулнинг ёниши учун она Туркистонига унинг ишқи бўлиши керак, муҳаббати бўлиши лозим. Чунки бу “она”ни шунчаки тил билангина куйлаб бўлмайди, уни ёниб куйлаш керак, куйиб куйлаш керак.
Рауф Парфи Туркистон ҳақидаги фикрларини “Абдулҳамид Чўлпонга мухаммас”ида янада оташинроқ, янада риторик саволлар оҳангини кучайтирган бир ҳолда давом эттиради:
Кўзимга, хоки Туроним, озодлик гарди инмасми?
Бу кунлардан умид йўқми? Йўлларинг қаро тунмасми?
Хазон бўлган баҳор сенми? Нишон ҳурлиқдан унмасми?
Ҳақорат дилни оғритмас, тубанлик мангу тинмасми?
Кишанлар парчаланмасми, қиличлар энди синмасми?
Тахмиснинг кейинги бандига мансуб аввалги уч сатрида Туркистон йиғлаётган, бағри куйган булутга ўхшатилади: “Оллоҳ-Оллоҳ, йиғлаюрсан, булутдек бағри сўзонсан, Мунавварсан, мукаррамсан, рисолат туғида шонсан, Сен Каъбамсан – Туркистонсан, хунимсан, сен ахир қонсан”. Дарҳақиқат, у – мунаввар, у – мукаррам, у – “рисолат туғида шон”, у ҳатто Каъба. Аммо у бой берилган Каъба. Унинг хунини олиш эса лирик қаҳрамоннинг бўйнида, “хунимсан”, дейди шунинг учун ҳам шоир.
Шоирнинг “Дорнинг оғочи” (1988) шеърида туркий қавмларнинг парокандалиги, ғафлатда ётгани, ўзлигини йўқотгани, дўсту душманини ажратолмагани, туркийлар орасида иттифоқнинг йўқлиги, аксинча, нифоқнинг устунлиги хақида куйиниб гапиради. Шунинг учун шоирнинг кўзи борлиқда фақат қоронғуликни, тутунни, ёлғиз боши узра увуллаган шамолни, кўзларини ғажиган аллақандай тунни кўради. Шундай кейингина ақлини ғижимлаган “яланғоч савол”ларни қўяди ўқувчи олдида. Мана, ўша саволлар:
Туркийлар, айтингиз бизда нима бор?
Бизда бор мутеълик, қуллик, озорлар,
Бизда бор қўллардан кетган ихтиёр,
Манҳус кимсаларнинг талон-тарожи.
Ҳайқириб ётибди буюк мозорлар –
Ассалому алайкум, дорнинг оғочи!
Туркийлар, айтингиз бизда нима йўқ?
Бизда йўқ иттифоқ, бизда йўқ бирлик,
Оёқ остиндадир инсоний ҳуқуқ,
Бу туркий оламнинг қутлуғ меърожи.
Оёқ остиндадир муқаддас ҳурлик,
Ассалому алайкум, дорнинг оғочи!
Шоирнинг фикрича ортиқ бундай яшаб бўлмайди. Чунки: “Ёвузлар кучларин тўплаб шайланар, Ичи тўла ғазаб, қўлларида тиғ”. Она Туркистон эса “туркларнинг тожи”. Бу тожни қўлимизга қайта олишимиз керак. Биз қандай миллатмиз, ахир?! Нон сўраб келганга жонимизни бердик, қон сўраб келганга шонимизни бердик, қаттоллар (қатл этувчилар)га хирож сифатида юртимизни ҳам бердик, ўлдирсак, (душманни эмас) ўзимизни ўлдирдик фақат. Бундан кўра ўзимизни дорга осганимиз яхши эмасми, дейди шоир. Магар сен шундай ғафлатда бўлсанг, Ватанга, миллатнинг келажагига бефарқ бўлсанг, уйғонмасанг – тўнкадай ухлаб ётсанг – унда хоҳласанг отангни от, онангни ўлдир, толесиз болаларингни бўғизла, оҳинг билан оламни тўлдир – барибир, “Тингламас Оллоҳинг нолаларингни!” Шунинг учун ҳам Рауф Парфи бир шеърида миллатни қатъиятли, жасоратли, кучли бўлишга чақиради:
Ўзингни аяма, бораётган илдиз,
Юлғичлар йўлда тутиб урсалар-да,
Қора совуқ юла кетган япроқларнинг юзига.
Шохларингни бўшатсалар-да,
қоқиб шамолларда ўғрилар.
Кўзларингга суқсалар-да палидлар
Ҳаром қўлларини,
Оғриқнинг ўзигача санчсалар-да пичоқларини,
Ўйиб ўз исмларин.
Ўзингни аяма бораётган Илдиз,
бораётган Ҳасрат,
бораётган Ватан,
Она Туркистон.
Бу “илдиз” “Сабр Дарахти” бўлмиш Она Туркистоннинг “илдизлари” – бугунги фарзандларидир. Шоир мана шундай матонатли бўлишини истайди миллатни.
Рауф Парфининг “Сўнмас руҳимизда матонат асло…” деб бошланган манзумаси Истиқлолдан бир йил олдин – 1990 йил ёзилган истиқлол ҳақидаги шеърдир. У Истиқлол мадҳияси каби янграйди. Шеърнинг сўнгги – учинчи бандида яна эски дардига қайтади шоир:
Уйғон, турк Дунёси, муқаддас Турон,
Қуёш, бошимиздан сочгил қутлуғ нур.
Асл Турк юрти бу, қадим, навқирон,
Темур умиди бу, Туркистон мағрур,
Уйғон, турк Дунёси, муқаддас Турон!
Бундан тўрт йил ўтиб, “Абдурауф Фитрат” (1994) шеърини шоир шундай якунлайди: Ай, улуғ тоғларим, ай, шонли Турон, Токай уйғонмассан, ай, қонли Турон! Айнан шу сонетнинг биринчи тўртлигида муаллиф “Уйқудан уйғотдим Туркистонимни”, деган бўлса-да, шеърни “токай уйғонмассан” деган сўзлар билан тугатади. Чунки ҳақиқат шу – кейинги сўзларда эди.
Шоирнинг “Туҳмат – 1985” шеъри шу санада юз берган “пахта иши” билан боғлиқ. Бу ўрис томонидан уюштирилган қатлиомнинг янгича тури эди. Шеър шу қатағоннинг жабрдийдаларидан бири Тоштемир Қаҳрамон ўғлига бағишланган. Мана ўша шеърдан баъзи сатрлар:
Келгинди, босқинчи, исқирт қартабон,
Юртимни қонларга ботирди, ё Раб.
Ботирлар, шоирлар бўксиб юзтубан,
Кўзларин чирт юмиб ўтирса, ё Раб.
Бу қонли ўйинни Аллоҳ кўрмасми?
Қутлуғ Туркистоним, имдодинг йўқми?
Сотқинлар кармасми? Хоин кўрмасми?
Дунёни бузғувчи фарёдинг йўқми?
Биринчи бандда шоир “Ё, Раб” дея, Яратганга мурожаат қилади ва “келгинди, босқинчи, исқирт қартабон”нинг юртни қонга ботираётганидан, миллат шоирлари ва ботирларининг эса кўзларини чирт юмиб, гўёки ҳеч нарсани кўрмагандай юзтубан ётишидан шикоят қилади. Иккинчи бандда шоир ўз мурожаатини Қутлуғ Туркистонга қаратади: унинг имдоди – ёрдамчиси, қўллаб-қувватловчиси йўқлигидан, сотқинлари карга, хоинлари кўрга айланганидан, бу ҳам етмагандай, “дунёни бузгувчи фарёди” йўқлигидан надоматлар чекади ва шеърни“Муқаддас Туроним, сесканиб тўлғон, Қўлларингни узат, чирпаниб уйғон!” деган исёнкор бир руҳдаги мисралари билан тугаллайди. Рауф Парфи миллат бошига тушган ҳар қандай мусибат сабаб Туркистон номини тилга олаверади. Гўё унинг Она Туркистони бўлмагани учун ҳам шундай кўргуликлар юз бераётгандай. Масалага теранроқ ёндошсак, аслида ҳам шундай.
Рауф Парфининг “Адашган руҳ” шеърида Турон (Туркистон) фожеалари билан боғлиқ қуйидаги сатрларда дуч келамиз:
Билингиз, бу Турон диёри,
Қонлари кўкларга сочилган.
Йўқ эрки, йўқ дўсти, Ҳақ ёри,
Боблари кенгликка очилган.
Экилган ёлғонлар, гумонлар,
Бергайдир машаққат мевасин.
Бу тунлар, бу кунлар, бу тонглар,
Мен ва Сен, Мен ва Сен, Мен ва Сен.
Дарҳақиқат, шеърда Турон билан боғлиқ фожеий ҳолат чизилган. Лекин шоир умидсиз эмас. “Бу тунлар”ни кун ва тонгларга эвириш мумкин. Бунинг учун “мен ва сен” бирикиб, “биз”га айланишимиз керак, деган бадиий хулосани илгари суради шоир. Бу борада турк адабиётшуноси Ҳусайн Ўзбойнинг ушбу сўзлари ҳам фикримизни қувватлайди: “Рауф аканинг Туркистони бой берилган гўзал Ватаннинг, Нигер каби юртда юртсиз қолдирилган инсонларнинг оҳу зорларидир. Йўргакка ўралган мурғак гўдак бешикка эҳтиёж сезганидек ҳолат бу. Туркистон йўқотилган жаннатдир… Парфи (…) умр бўйи Туркистон учун курашди. Курашчи сифатида У доимо некбин эди… Уни “Туркистон шоири” десак, ярашади”. Рауф Парфи, ҳақиқатан, некбин эди. У бир шеърида “Олдинда кўринур баҳорлар, Бу – туркий Дунёнинг баҳори”, дея, умид билан ва, айни пайтда, “Туркий Дунёнинг баҳори” келажагига ишонч билан ўтди оламдан.
Бугун Туркистонгина эмас, бутун Туркий халқлар бирлиги миллий сиёсатимизнинг кун тартибида турибди. Афсус, Шоиримиз бу кунларни кўрмай ўтиб кетди. Лекин у Сўзи билан шу Кунларни чорлаб, шу Кунларнинг хизматини қилиб ўтди.
Uning yuragi Turkiston edi, uning qayg‘usi Turkiston edi, uning bolasiyu ma’shuqasi Onasi Turkiston edi. Olamga ham “Turkiston” deb, uning uchun har narsadan aziz va muqaddas bo‘lgan shu ko‘hna tuproq ko‘zi bilan boqdi, Turkiston sari daryo bo‘lib oqdi…
ONA TURKISTONDIR TURKLARNING TOJI
Olim OLTINBЕK,
filologiya fanlari nomzodi, dotsent
Shoir Rauf Parfining “Dorning og‘ochi” (1988) she’rida Ona Turkistonga shunday ta’rif berilgan. Lekin, afsuski, turk millatlari mana shu “toj”ni boy berishgan edi. Rauf Parfi she’rlariga e’tibor berilsa, mana shu yo‘qotishning alamu hasratlarini, qayta qo‘lga olishga da’vatu orzularini tuyasan kishi. Milliy she’riyatimizda Fitratu Cho‘lponlardan keyin Turkiston birligi bayrog‘ini baland ko‘targan shoir Rauf Parfi bo‘ldi. Bu borada Ibrohim G‘afurovning quyidagi so‘zlari ayni haqiqat: “Uning yuragi Turkiston edi, uning qayg‘usi Turkiston edi, uning bolasiyu ma’shuqasi Onasi Turkiston edi. Olamga ham “Turkiston” deb, uning uchun har narsadan aziz va muqaddas bo‘lgan shu ko‘hna tuproq ko‘zi bilan boqdi, Turkiston sari daryo bo‘lib oqdi”.
Ona Turkiston hasratining Rauf Parfi qalbida paydo bo‘lishi uning bolalik yillariga borib taqaladi. Bu haqda shoirning o‘zi shunday xotirlaydi: “Dadamning do‘stlari ko‘p edi. Bari eski jadidlar. O‘lmay qolgan… Hammasi bilimdon, savodli odamlar. Dunyo miqyosida fikrlaydi. Adabiyot bilan shug‘ullanadi. Ammo barchasining boshiga kulfat tushgan: zamon ularning qo‘lini kesib tashlagan. Ularning barida shakllangan turkchilik tuyg‘usi bor edi. Vodiliy haqida gapirdim. Uning uchun turk ekanligini anglash baxt edi. Abdal aka degani bo‘lardi. 1944 yil Qirimdan ko‘chirilgan… Bularning bari ongimga kuchli ta’sir qilgan. Endi bilsam, ko‘nglimda vatan tuyg‘usini shakllantirgan narsa shularning qismatlari va hikoyalari ekan”. Bu davrada quvg‘inga uchragan ozarbayjon ziyolisi Navrasli ham bor edi (Rauf Parfi rubob chalishni undan o‘rgangan). Bu uch shaxsni bog‘lab turgan ikki jihat bor: birinchidan, ular “o‘lmay qolgan” turkchi jadidlar edi, bir-birovining tilini yaxshi bilishardi, maslakdosh edilar. Ikkinchidan, “zamon ularning qo‘lini kesib tashlagan”, shuning uchun ham tuzumdan alamzada – “antisovet” odamlar edi. Ko‘rinib turibdiki, Rauf Parfi qalbida turkchilik tuyg‘usi erta ko‘z ochgan. Shoir ijodida bu tuyg‘uning har xil qirralari bor. Shulardan eng yirigi Turkiston birligi masalasidir.
Shoirning “Turkiston yodi” she’ri 1981 yilda yozilgan. Keyinchalik shoir o‘zining “Tarjimai holim”ida bu haqda shunday deydi: “She’r butun Turkistonga atalgan bo‘lsayam, mafkurachilar Turkiston shahri, deb o‘ylasin degan maqsadda, Mirtemir domlaga bag‘ishlab matbuotga chiqarganman. Bu Turkiston mavzuiga birinchi kirish she’rim edi”. Qisqagina bu ma’lumot bizning idrokimizda ko‘p narsa uyg‘otadi: birinchidan, shoir 80-yillar boshida, xuddi jadidlarday, Turkiston birligi borasida qayg‘urayotganini; ikkinchidan, siyosatchilar ko‘zini shamg‘alat qilish uchun adabiy usul qo‘llaganini, uchinchidan, “Turkiston yodi” shoir ijodida Turkiston mavzuidagi birinchi she’r ekanligini aytadi. (Lekin shoir ijodiga e’tibor bersak, Turkiston hasrati bundan oldingi she’rlarida ham uchrashini kuzatishimiz mumkin – O. O.) “Naqadar uzundir, og‘irdir bu yo‘l” deb boshlanadigan bu she’rda Rauf Parfi boy berilgan va parchalangan Turkistonga olib boradigan yo‘lning “naqadar uzun”ligi va “naqadar og‘ir”ligidan so‘z ochadi. Osmon kabi keng dalalari yastanib yotibdi. Bu dalalarning egasi yo‘q, botirlari yo‘q. Shundan, cheki yo‘q bu osmon lirik qahramonning xotiralarini tig‘laydi, asabida tizginsiz bir shiddat paydo qiladi. Bu kengliklar haqidagi o‘ylar uni g‘ijimlab ezadi, qalbini o‘q singari tiladi. Turkiston deganda shoirning ko‘z oldida bir sahroiy kenglik keldi. Chunki bu sahroda tirik jon yo‘q. Ona Turkiston tegrasida “zich havo”. To‘g‘ri, “zich”, lekin u “havo”, ya’ni hechlik va yo‘qlikdan iborat. Birinchi bo‘lib uyg‘ongan va bu holatni ko‘rib hayratga tushgan lirik qahramonning ahvoli aqldan ozar darajada:
Tegramda zich havo – ona Turkiston,
Yorgay tomirimni, ko‘r hayajonim.
Bu maydon ichinda men to‘kmagan qon,
Mening uni deya ayagan jonim.
Shoir chiqmagan joniniyu to‘kilmagan qonini faqat shu “maydon”da tikmoqqa tayyor. Chunki bu “maydon”ga “Vatan” tushunchasi kelar yetaklab”. Ulusning esa ahvoli yomon: u nafaqat Vatanidan “ayrilgan” (“ayrilgan” qo‘ldan boy bergan, ma’nosida), ayni paytda o‘z Vatanida “xo‘rlangan” ham. Tiriklarning ahvoli shu. Endi shoir e’tiborni o‘tganlarning uyiga – Yassaviyning qabriga qaratadi:
Yassaviy maqbari mung‘aymish mag‘rur.
Tovushga aylandi har bir g‘isht rangi.
“Dunyo mening deganlar…” Nido kelur.
“Karkas qushdek…” Qadim so‘zlar jarangi.
“Yolg‘on da’vo qilganlar…” So‘zlar shoir.
“Oqni qaro qilganlar…” Ayting, kimlar?!
Maqbara boshimga yiqilar hozir.
Yana tovush: “Harom yegan hokimlar…”
Bu misralar ortiqcha izohga muhtoj emas. Bunday holdan Yassaviy maqbarasi mung‘aygan bo‘lishi mumkin, lekin u mag‘rur va tirik o‘liklarga o‘xshagan sukutdamas, har bir g‘isht jaranglab, voqelikka munosabat bildirib turibdi. Shuning uchun ham Rauf Parfi keyingi bandning bir misrasida “Xotirot mozori — Turkiston mangu”, deydi umid bilan.
She’rning so‘nggi bandida shoir o‘z ko‘ziga murojaat qilib:
Yig‘la, endi ko‘zim, sen-da yig‘lab ol,
To‘ysin ko‘z yoshingga bu turkiy sitam.
To‘ysin, Vatan yodi chidar bemalol,
O, sabr daraxti – qutlug‘ Turkiston.
deya tugallaydi. To‘g‘rirog‘i, tugallaydi, desam xato bo‘ladi. Chunki bu banddan keyin yana bir misra keladi. Bu – she’rning birinchi misrasi “Naqadar uzundir, og‘irdir bu yo‘l”. Rauf Parfi bu bilan she’rning boshi bilan oxirini ulab, o‘ziga xos poetik halqa yasaydi va afsus bilan Turkiston xalqlari birligi yo‘lining naqadar uzun va og‘ir ekanligiga yana bir bor urg‘u beradi.
Rauf Parfi “Qadimgi turkulardan” (1981) she’rida ham Turkistondan so‘z ochadi:
Turkistonni bo‘ldilar,
Parchalandi bemajol.
Ustimizdan kuldilar
Ul yovuzlar bemalol…
Xo‘sh, Turkistonni bo‘lgan “ul yovuzlar” kim? Bu haqda so‘zni yana shoirning o‘zidan eshitamiz. “Zulm – bashariyatning muqaddas beshiklaridan bo‘lmish ulug‘ Turkistonga bostirib kirdi. Milyon-milyon gunohsiz insonlarimizning pok qonlarini to‘kdi, ilohiy masjidlarimizga ko‘ppaklarini bog‘ladi, mezanalariga qo‘ng‘iroqlar osdi, bog‘larimizga: “Itlarga va sartlarga kirish man’ etiladi”, deb yozib qo‘ydi, jahonning ko‘rki bo‘lgan obidalarga bomba yog‘dirdi, bir kechada minglab o‘zbeklarni, eru xotin, bolalarni, homilador ayollarning qornidagi go‘dakkacha jaholat pichog‘i bilan so‘ydi, neki halol bo‘lsa barini harom qildi, najosatga to‘ldirdi”. Shoir “ul yovuzlar”ning nomini tilga olgisi ham kelmaydi hatto. Bu yerda bosqinchi o‘risning har ikki toifasi – oqiyu qizili tomonidan Turkiston xalqlari boshida yurgizilgan zulm tegirmoni haqida gap ketmoqda.
1924 yil leninchilar o‘zlari yaratgan qulay imkoniyatdan foydalanib, qadimiy Turkistonni dastlab uchga, keyinchalik beshga bo‘lib tashladilar va bu harakatga qarshi turganlarning boshi tanasidan judo qilindi. “Turkiston” degan nom qatag‘onga uchradi. Hatto taklif bo‘lganida ham yangi tuzilgan biror davlatga bu nom berilmadi. Chunki Turkiston elatlari shu nom atrofida yana birlashishlari va uning butunligi uchun kurashishlari tayin edi. Buni chuqur his qilgan Rauf Parfi maqolalaridan birida shunday yozadi: “Chor imperiyasi, keyinchalik qizil saltanat Turkiston musulmonlarining, ayniqsa, turk xalqlarining birlashuvidan qattiq qo‘rqardi, shuning uchun tish-tirnog‘i bilan qurollanib turkchilarni, turkchi bo‘lmaganlarni ham, umuman, tubchak aholidan chiqqan munavvarlarni tirik qoldirmaslikka kirishdi. O‘g‘ri, bosqinchi, makkor, xudosiz mahluqlar muqaddas Turkiston tuprog‘ini taladilar, bo‘g‘dilar, qonga botirdilar”.
Rauf Parfining eng katta orzusi parchalangan mana shu Turkistonni yana butun ko‘rish edi. U yurtning farovonligini va millatning taraqqiyotini shunda ko‘rdi. Buning uchun, avvalo, Turkiston kengliklariga bahoriy havo baxsh etib, millatni uyg‘otish kerak. Shoirning “Lutfixonim. “Uyg‘on, bolam” she’ri shu maqsadda yozilgan. Rauf Parfi she’rda Turkiston bolalariga murojaat qilib:
Yolg‘iz sen uxlaysan, yolg‘izim bolam,
Maysalar shivirlar, hayqiradi tog‘.
Shovullar daryolar, dalalar uyg‘oq,
Qasamga botirar tubi yo‘q olam.
Darhaqiqat, butun borliq – maysalar, tog‘lar, daryolar, dalalar, barcha-barchasi uyg‘oq, yolg‘izgina Turkiston bolalari uxlab yotibdi. Shuning uchun ham Turkistonni qayta barpo etaman degan lirik qahramonning umid ko‘zlari ko‘r, firog‘i achchiq, alami chinqirtiradigan. Buning boisi ona yurti istibdod iskanjasida, eli qul, tuprog‘i dushman oyog‘i ostida toptalgan. Buni ko‘rish uchun, anglash uchun uyg‘onmoq kerak. Shuning uchun ham shoirning keyingi so‘zlari “Uyg‘on!”dan iborat:
Uyg‘on, uyg‘on, bolam, uyg‘ongil, ey dil,
Uyg‘ondan iborat uyg‘otlik dunyo.
Inon, seni o‘ylab ketmakdaman, bil.
Sengadir, jon bolam, mushkulot, g‘avg‘o,
Uyg‘on, uyg‘on, deya ingraydi navo,
Sengadir bu Vatan, sengadir bu til.
Yurt millatning moddiy, til esa ma’naviy Vatanidir. Bu ikkisi bo‘lmasa, bu qavm millat bo‘lolmaydi. Ularni avaylash uchun esa qavmning bolalari uyg‘oq bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham shoir bir navo kabi ingrayotir, Vatani va Tilini ularga omonat qoldirayotir.
Rauf Parfi “Qadimgi turkulardan” she’rini “Chiqmasmi quyosh balqib?!” deya savolli xitob bilan tugatadi. She’rdagi fikr mantig‘iga e’tibor beradigan bo‘lsak, Quyoshning balqib chiqishi – Turkistonning yer sahnida butun bir davlat o‘laroq paydo bo‘lishidir. “Vatan haqida Bernd Iyentshga maktubim” (1973) she’riga diqqat qilsak, parchalangan Turkiston dardi Rauf Parfi ijodida 1981 yilda yozilgan “Turkiston yodi” she’ridan ham ilgariroq boshlanganini kuzatish mumkin. Avvalo, savol tug‘iladi, nega olmon shoiriga? Fransuzgamas, inglizgamas yoki boshqasigamas?.. Chunki Rauf Parfi Vatan masalasida aynan olmon shoiri bilan hamdard edi, taqdirdosh edi. Negaki, Bernd Iyentsh Olmoniyasini ikkiga va Rauf Parfi Turkistonini beshga bo‘lib tashlagan ham bitta yovuz davlat edi. Aynan shuning uchun ham o‘zbek shoirining bu she’riy maktubi aynan olmon shoiriga murojaat tarzida yozilgan. Quyidagi misralar fikrimizning yana bir tasdig‘idir:
Xotiramning ichinda parchalanur, arralanur, kesilur,
O‘zbegim, tojigim, qozog‘im, qirg‘izim, turkmanim, uyg‘urim,
ozorim – turkim.
Xotiramning ichinda so‘yilgan Turkiston.
Men shunday tushunaman Vatanni.
…Olmoniya, sen ul qora kunlarda,
Qayerlarda eding, kimlarga bosh egding?
Kimlarga qismatingni topshirib qo‘yding?
Men shunday tushunaman Vatanni.
Unutishga arzir baxt, shon-shuhrat, boshqa…
Unutilmas narsa faqat foje’ Vatandir.
…Qor yog‘moqda. Taxayyul yog‘ar.
Uning karvon-karvon bulutlarini qo‘llarim-la
Ushlab ko‘raman.
Ular milyon-milyon shahid nomidan so‘zlar.
Bu – buyuk millat edi. Bu – buyuk davlat edi.
Dunyoning sevikli Vatani edi…
Yo‘q endi. Yo‘q endi. Yo‘q endi.
Shoirning “Ona Turkiston” deb nomlangan she’ri Abdulla Qodiriy xotirasiga bag‘ishlangan. Uch sonetdan iborat bu she’rga shoir Turkiston haqidagi butun qayg‘u-hasratlarini to‘kib soladi. Lirik qahramon xotirasining qa’r-qa’ridan Tarix otli bir donishmand doim ezgin-ezgin hikoyalar so‘zlaydi. Bu Tarix uning qadim o‘tmishdagi bir bobosi kabi. Bobo bu ezgin hikoyalari bilan nevarasini uyg‘otmoq, o‘zi bilan bog‘liq fojealarni anglatmoq istagida. Nevara esa o‘zini “Tutqun qush singari” g‘arib his qiladi, ruhiga o‘zi anglamas qandaydir bulutlar soya tashlaydi. She’rdan allanechuk bir hodisalarni anglaganday bo‘lasiz-da, lekin bu hodisaning nomini har doim ham topavermaysiz. She’rda lirik qahramon ba’zida shoirning o‘zi, ba’zida she’r bag‘ishlangan Abdulla Qodiriy, ko‘p hollarda esa ularning ikkalasini ham o‘zida jamlagan turkistonchi bobolar obrazidir. Kim bo‘lganda ham uning ko‘ziga Vatan “Olisda miltirab so‘nayotgan sha’m”ga o‘xshatiladi, ayni paytda, u “ko‘hna hasrat”ning “mash’um yarasi”. Lirik qahramonning ruhiy holati yaxshi emas: uning butun e’tibori ona Turkistonini tarix sahnasiga qaytarishga qaratilgan, lekin u “so‘nayotgan sha’m”. Bu “so‘nayotgan sha’m” so‘nayotgan umid ham. Bu najotsizlikdan uning qo‘llari kishanband qilinayotganday, tanasi esa jonini tark etib, tuproqqa qorishayotganday go‘yo. Ikkinchi sonetning katrenlari shunday jaranglaydi:
Ko‘ringiz tarixni, ey turkiy xalqim,
Ko‘zimda ertaning sevinchi, xolos.
Ul Turondir, Turkistondir? U balkim
Ichimni kemirgan qadimiy qasos.
Ko‘ringiz tarixni. Ko‘z oldim parda.
Qo‘limdan uchmoqda bu yer, bu Vatan…
Oshno tutinardim po‘lat xanjarga…
Jang maydoni sari otilardim man…
Ha, Vatanni ozod qilish uchun “bir keskir toshga”aylanib, “o‘q kabi uchib” uning qoshiga borishga ham tayyor lirik qahramon. Lekin bundan bir natija chiqadimi? “Yo‘q! Farmon kutarman, eng so‘nggi farmon, Shaklanib qararman qalqqan quyoshga. Baribir, qasos deb yonarman hamon”. Hozir qasos deb yonishdan boshqa imkoni yo‘q shoirning. Chunki u – yolg‘iz, u – najotsiz, u – dushman qarshisida ojiz. Lekin shunday holatda ham ona Turkiston uchun qarab turib bo‘lmaydi…
Bu she’r, har uchala soneti bilan, yaxlit bir kompozitsion butunlikka ega: birinchi sonet tezis, ikkinchisi antitezis, uchinchisi esa sintez. Sintez, ya’ni poetik xulosani o‘zida ifodalagan uchinchi sonetning katrenlari esa kuyidagicha:
Umr deganlari o‘tmaqda shoshqin,
Tilla barglarini elab yo‘limga.
Sening manguliging beradi taskin,
Erta uzilguvchi mening umrimga.
O‘, ona Turkiston, kuylayman yonib,
Dunyo jur’atini berding qo‘limga.
Men endi angladim Turkiy Dunyoni,
Mana, men tayyorman endi o‘limga.
Keyingi satrlarda Rauf Parfi zahmatkash turkiy xalqidan shunchaki kuylamak haqqini emas, “faqat kuyib kuylamak haqqin”i so‘raydi, uning uchun bu “topilgan Baxt” shunday baxtki, “Ortiq mas’ul etar” shoirni. Keyingi misrada hazrat Navoiyning “Ishq so‘zidan kuydi bulbul maskani” so‘zlari behuda tazmin etilmagan. Chunki adabiyotda shoir timsoli bo‘lgan bulbulning yonishi uchun ona Turkistoniga uning ishqi bo‘lishi kerak, muhabbati bo‘lishi lozim. Chunki bu “ona”ni shunchaki til bilangina kuylab bo‘lmaydi, uni yonib kuylash kerak, kuyib kuylash kerak.
Rauf Parfi Turkiston haqidagi fikrlarini “Abdulhamid Cho‘lponga muxammas”ida yanada otashinroq, yanada ritorik savollar ohangini kuchaytirgan bir holda davom ettiradi:
Ko‘zimga, xoki Turonim, ozodlik gardi inmasmi?
Bu kunlardan umid yo‘qmi? Yo‘llaring qaro tunmasmi?
Xazon bo‘lgan bahor senmi? Nishon hurliqdan unmasmi?
Haqorat dilni og‘ritmas, tubanlik mangu tinmasmi?
Kishanlar parchalanmasmi, qilichlar endi sinmasmi?
Taxmisning keyingi bandiga mansub avvalgi uch satrida Turkiston yig‘layotgan, bag‘ri kuygan bulutga o‘xshatiladi: “Olloh-Olloh, yig‘layursan, bulutdek bag‘ri so‘zonsan, Munavvarsan, mukarramsan, risolat tug‘ida shonsan, Sen Ka’bamsan – Turkistonsan, xunimsan, sen axir qonsan”. Darhaqiqat, u – munavvar, u – mukarram, u – “risolat tug‘ida shon”, u hatto Ka’ba. Ammo u boy berilgan Ka’ba. Uning xunini olish esa lirik qahramonning bo‘ynida, “xunimsan”, deydi shuning uchun ham shoir.
Shoirning “Dorning og‘ochi” (1988) she’rida turkiy qavmlarning parokandaligi, g‘aflatda yotgani, o‘zligini yo‘qotgani, do‘stu dushmanini ajratolmagani, turkiylar orasida ittifoqning yo‘qligi, aksincha, nifoqning ustunligi xaqida kuyinib gapiradi. Shuning uchun shoirning ko‘zi borliqda faqat qorong‘ulikni, tutunni, yolg‘iz boshi uzra uvullagan shamolni, ko‘zlarini g‘ajigan allaqanday tunni ko‘radi. Shunday keyingina aqlini g‘ijimlagan “yalang‘och savol”larni qo‘yadi o‘quvchi oldida. Mana, o‘sha savollar:
Turkiylar, aytingiz bizda nima bor?
Bizda bor mute’lik, qullik, ozorlar,
Bizda bor qo‘llardan ketgan ixtiyor,
Manhus kimsalarning talon-taroji.
Hayqirib yotibdi buyuk mozorlar –
Assalomu alaykum, dorning og‘ochi!
Turkiylar, aytingiz bizda nima yo‘q?
Bizda yo‘q ittifoq, bizda yo‘q birlik,
Oyoq ostindadir insoniy huquq,
Bu turkiy olamning qutlug‘ me’roji.
Oyoq ostindadir muqaddas hurlik,
Assalomu alaykum, dorning og‘ochi!
Shoirning fikricha ortiq bunday yashab bo‘lmaydi. Chunki: “Yovuzlar kuchlarin to‘plab shaylanar, Ichi to‘la g‘azab, qo‘llarida tig‘”. Ona Turkiston esa “turklarning toji”. Bu tojni qo‘limizga qayta olishimiz kerak. Biz qanday millatmiz, axir?! Non so‘rab kelganga jonimizni berdik, qon so‘rab kelganga shonimizni berdik, qattollar (qatl etuvchilar)ga xiroj sifatida yurtimizni ham berdik, o‘ldirsak, (dushmanni emas) o‘zimizni o‘ldirdik faqat. Bundan ko‘ra o‘zimizni dorga osganimiz yaxshi emasmi, deydi shoir. Magar sen shunday g‘aflatda bo‘lsang, Vatanga, millatning kelajagiga befarq bo‘lsang, uyg‘onmasang – to‘nkaday uxlab yotsang – unda xohlasang otangni ot, onangni o‘ldir, tolesiz bolalaringni bo‘g‘izla, ohing bilan olamni to‘ldir – baribir, “Tinglamas Ollohing nolalaringni!” Shuning uchun ham Rauf Parfi bir she’rida millatni qat’iyatli, jasoratli, kuchli bo‘lishga chaqiradi:
O‘zingni ayama, borayotgan ildiz,
Yulg‘ichlar yo‘lda tutib ursalar-da,
Qora sovuq yula ketgan yaproqlarning yuziga.
Shoxlaringni bo‘shatsalar-da,
qoqib shamollarda o‘g‘rilar.
Ko‘zlaringga suqsalar-da palidlar
Harom qo‘llarini,
Og‘riqning o‘zigacha sanchsalar-da pichoqlarini,
O‘yib o‘z ismlarin.
O‘zingni ayama borayotgan Ildiz,
borayotgan Hasrat,
borayotgan Vatan,
Ona Turkiston.
Bu “ildiz” “Sabr Daraxti” bo‘lmish Ona Turkistonning “ildizlari” – bugungi farzandlaridir. Shoir mana shunday matonatli bo‘lishini istaydi millatni.
Rauf Parfining “So‘nmas ruhimizda matonat aslo…” deb boshlangan manzumasi Istiqloldan bir yil oldin – 1990 yil yozilgan istiqlol haqidagi she’rdir. U Istiqlol madhiyasi kabi yangraydi. She’rning so‘nggi – uchinchi bandida yana eski dardiga qaytadi shoir:
Uyg‘on, turk Dunyosi, muqaddas Turon,
Quyosh, boshimizdan sochgil qutlug‘ nur.
Asl Turk yurti bu, qadim, navqiron,
Temur umidi bu, Turkiston mag‘rur,
Uyg‘on, turk Dunyosi, muqaddas Turon!
Bundan to‘rt yil o‘tib, “Abdurauf Fitrat” (1994) she’rini shoir shunday yakunlaydi: Ay, ulug‘ tog‘larim, ay, shonli Turon, Tokay uyg‘onmassan, ay, qonli Turon! Aynan shu sonetning birinchi to‘rtligida muallif “Uyqudan uyg‘otdim Turkistonimni”, degan bo‘lsa-da, she’rni “tokay uyg‘onmassan” degan so‘zlar bilan tugatadi. Chunki haqiqat shu – keyingi so‘zlarda edi.
Shoirning “Tuhmat – 1985” she’ri shu sanada yuz bergan “paxta ishi” bilan bog‘liq. Bu o‘ris tomonidan uyushtirilgan qatliomning yangicha turi edi. She’r shu qatag‘onning jabrdiydalaridan biri Toshtemir Qahramon o‘g‘liga bag‘ishlangan. Mana o‘sha she’rdan ba’zi satrlar:
Kelgindi, bosqinchi, isqirt qartabon,
Yurtimni qonlarga botirdi, yo Rab.
Botirlar, shoirlar bo‘ksib yuztuban,
Ko‘zlarin chirt yumib o‘tirsa, yo Rab.
Bu qonli o‘yinni Alloh ko‘rmasmi?
Qutlug‘ Turkistonim, imdoding yo‘qmi?
Sotqinlar karmasmi? Xoin ko‘rmasmi?
Dunyoni buzg‘uvchi faryoding yo‘qmi?
Birinchi bandda shoir “Yo, Rab” deya, Yaratganga murojaat qiladi va “kelgindi, bosqinchi, isqirt qartabon”ning yurtni qonga botirayotganidan, millat shoirlari va botirlarining esa ko‘zlarini chirt yumib, go‘yoki hech narsani ko‘rmaganday yuztuban yotishidan shikoyat qiladi. Ikkinchi bandda shoir o‘z murojaatini Qutlug‘ Turkistonga qaratadi: uning imdodi – yordamchisi, qo‘llab-quvvatlovchisi yo‘qligidan, sotqinlari karga, xoinlari ko‘rga aylanganidan, bu ham yetmaganday, “dunyoni buzguvchi faryodi” yo‘qligidan nadomatlar chekadi va she’rni“Muqaddas Turonim, seskanib to‘lg‘on, Qo‘llaringni uzat, chirpanib uyg‘on!” degan isyonkor bir ruhdagi misralari bilan tugallaydi. Rauf Parfi millat boshiga tushgan har qanday musibat sabab Turkiston nomini tilga olaveradi. Go‘yo uning Ona Turkistoni bo‘lmagani uchun ham shunday ko‘rguliklar yuz berayotganday. Masalaga teranroq yondoshsak, aslida ham shunday.
Rauf Parfining “Adashgan ruh” she’rida Turon (Turkiston) fojealari bilan bog‘liq quyidagi satrlarda duch kelamiz:
Bilingiz, bu Turon diyori,
Qonlari ko‘klarga sochilgan.
Yo‘q erki, yo‘q do‘sti, Haq yori,
Boblari kenglikka ochilgan.
Ekilgan yolg‘onlar, gumonlar,
Bergaydir mashaqqat mevasin.
Bu tunlar, bu kunlar, bu tonglar,
Men va Sen, Men va Sen, Men va Sen.
Darhaqiqat, she’rda Turon bilan bog‘liq fojeiy holat chizilgan. Lekin shoir umidsiz emas. “Bu tunlar”ni kun va tonglarga evirish mumkin. Buning uchun “men va sen” birikib, “biz”ga aylanishimiz kerak, degan badiiy xulosani ilgari suradi shoir. Bu borada turk adabiyotshunosi Husayn O‘zboyning ushbu so‘zlari ham fikrimizni quvvatlaydi: “Rauf akaning Turkistoni boy berilgan go‘zal Vatanning, Niger kabi yurtda yurtsiz qoldirilgan insonlarning ohu zorlaridir. Yo‘rgakka o‘ralgan murg‘ak go‘dak beshikka ehtiyoj sezganidek holat bu. Turkiston yo‘qotilgan jannatdir… Parfi (…) umr bo‘yi Turkiston uchun kurashdi. Kurashchi sifatida U doimo nekbin edi… Uni “Turkiston shoiri” desak, yarashadi”. Rauf Parfi, haqiqatan, nekbin edi. U bir she’rida “Oldinda ko‘rinur bahorlar, Bu – turkiy Dunyoning bahori”, deya, umid bilan va, ayni paytda, “Turkiy Dunyoning bahori” kelajagiga ishonch bilan o‘tdi olamdan.
Bugun Turkistongina emas, butun Turkiy xalqlar birligi milliy siyosatimizning kun tartibida turibdi. Afsus, Shoirimiz bu kunlarni ko‘rmay o‘tib ketdi. Lekin u So‘zi bilan shu Kunlarni chorlab, shu Kunlarning xizmatini qilib o‘tdi.
