Оташин шоир, сўзни оловлантирувчи публитсист, моҳир драматург, теран олим, уста таржимон, тенгсиз ташкилотчи, ўтли нотиқ бўлган Ҳамид Олимжон адабиётимиз тарихида қачондир яшаб ўтган ижодкор бўлмай, балки бугун ҳам миллатнинг маънавий дунёсини шакллантиришга таъсир кўрсата оладиган асарлар муаллифи ва айни шу сабабга кўра, элининг юрагида яшашга ҳақли санъаткордир.
Қозоқбой Йўлдош
ЭЛ ЮРАГИДАГИ ШОИР
Ўзбек адабиётида ижодий тақдири ғоят мураккаб кечган адабий шахсиятлардан бири Ҳамид Олимжондир. Кейинги давр адабиётшунослигида шўро даврида ижод қилиб, эътибор топган Ҳамид Олимжон адабий меросига нигилистик қараш бир қадар ўзини сездирмоқда. Бу ҳол шоир ижодига бағишланган илмий тадқиқотлар камайиб кетганлиги, унинг асарларини қайта босиш эҳтиёж даражасида эмаслиги ва мактабларда Ҳамид Олимжон битикларини ўрганишга ажратилган вақт миқдори сезиларли озайганида намоён бўлмоқда.
Бадиий адабиётга фақат бугуннинг талабларидан келиб чиқиб ёндашиш уни публитсистика даражасига туширади, нафис адабиётнинг миқёсини бугуннинг манфаати қадар торайтиради. Ҳолбуки, бугун яратилаётган бадиий яратиқ фақат бугунгагина тегишли эмас, у эртанинг ҳам эстетик мулки. Шунинг учун ҳам чинакам бадиият намуналарига ижтимоий-сиёсий конъюнктура талабларидан келиб чиқиб баҳо бериш нотўғридир. Аслан мангуликка, жуда бўлмаганда, умрзоқликка даъвогар адабий яратиқларнинг ўлчовлари ҳам баҳоланаётган эстетик ҳодисалар қадар миқиёсли бўлиши лозим. Олдин яшаб ўтган адибларнинг фаолиятига бизнинг бугунги ижтимоий манфаатларимизга мос келишига қараб эмас, балки бадиий асарларининг бетакрорлиги ва миллат маънавиятини юксалтиришга қанчалик яроқли эканидан келиб чиқиб баҳо бериш ақлга мувофиқ бўлади.
Ўтганлар биз истагандай эмас, ўзларига насиб қилганидай яшаш ҳуқуқига эга бўлганига кўникиш вақти келди. Ўтмишдан бугунни талаб этишдай носоғлом ёндашувдан жамият ва миллат катта зарар кўради. Шу маънода, бугун Ҳамид Олимжон ижоди етарлича тадқиқ қилинмаётган, битиклари кам чоп этилаётган, асарларини мактабларда ўқитишга ажратилган соатлар миқдори озайиб бораётган бўлса, бундан шоир эмас, балки ўзбек адабиёти, миллий адабиётшунослик илми, миллат маънавияти, болаларимизнинг бадиий тафаккури зарар кўради. Ўтмишга нигилистик муносабат миллатнинг ўзини жазолашгагина хизмат қилади, холос. Адабиёт илми учун бирор ёзувчининг қайси тузумга қанчалик хизмат қилгани ёки қилмаганини аниқлашдан кўра, унинг яратиқлари миллатнинг бугунги бадиий тафаккури ва маънавиятига нима бериши мумкинлигини текшириш кўпроқ наф келтиради.
Ҳамид Олимжоннинг айрим асарларидаги бадиий ўзига хосликни илмий тадқиқ этиш бу ижодкорнинг миллий адабиётимиздаги ўрнини кўрсатишга хизмат қилади. Ҳ. Олимжоннинг машҳур «Ўрик гуллаганда» шеъри адабий стереотиплардан холи равишда таҳлил этилса, шоирнинг бадиий маҳорати даражаси қанчалик юксак экани яққол намоён бўлади. Жуда оҳиста, жўнгина ахборотдан бошланган ушбу шеърда поетик тасвир хабар беришдан туйғулар жўшқинлиги, сезимлар жунбушини акс эттириш сари босқичма-босқич юксалиб боради. Шеърнинг биринчи байтида ҳиссиёт, туйғу, муносабат мутлақо акс этмайди, бу сатрлар фақат хабар ташийди, холос:
Теразамнинг олдида бир туп
Ўрик оппоқ бўлиб гуллади.
Шеърнинг кейинги бандларида гуллаб турган ўрикнинг латиф манзараси чизилади. Ўрик гуллашида гўзаллик борлиги шаксиз, аммо у ўз ҳолича поезия бўлолмайди. Лекин Ҳамид Олимжоннинг синчков поетик нигоҳи ўрик новдаларидаги гулларда шунчаки кўзни қувнатувчи чечакни эмас, балки тириклик ғунчаларини кўради ва буни ўқувчига ҳам кўрсата олади. Ўша мисраларда гулдан ғўра, ундан мева, мевадан мағиз, ўрикдан кўчат деганларидек, ҳаётнинг узлуксиз давомийлиги акс этади. Шу боис уларнинг «ҳаёт отини» айтаётгани тасвирида сунъийлик йўқ. Ҳаётнинг шундай бетакрор гўзаллигидан ўзгалар ҳам баҳраманд бўлишини истаган шоир гулнинг тотини олиб кетган «шаббода қурғур»дан ғашланмаслиги тасвирининг чинлиги ҳам шундан.
Шоирнинг гуллаган ўрикни кўриб тўзғиган хаёлига бахтлиманми деган ўйнинг келиши бир қараганда тасодифийга ўхшаб кўринсада, мантиқий асосга эгадир. Чунки одам гўзалликни туя олганлигининг ўзи билан бахтиёрдир. Бинобарин, гўзаллик оғушида қолган шоирнинг бахт ҳақида ўйлашида заррача ғайритабиийлик йўқ. Эндигина йигирма саккизга кирган истеъдодли, соғлом, келишган шоир йигитнинг бахтли эканлиги шеърда ишонарли ва тўғри акс этган. Айримлар: «Бутун мамлакатда шафқатсиз ва қонли қатағон кетаётган бир даврда шоир одам бахт ҳақида ёзиши мумкинми?» — дея Ҳ. Олимжондан ҳам хафагезаклик ва ижтимоий инкор акс этган асарлар талаб қиладилар. Айтиш керакки, бахт ҳам, бахтсизлик ҳам на оммавий, на узлуксиз ва на тузумга боғлиқ бўлади. Шўро тузумида ҳамма ҳамиша бахтсиз бўлган дейиш ҳам, мустақилликка эришилгандан кейин мамлакатда бирорта бахтсиз одам қолмади, дейиш ҳам, кам деганда, соддаликдир. Бахт ва бахтсизлик ғоят ўткинчи, ичкин ва шахсий ҳодисалардир. Ҳеч қачон в
а ҳеч қандай ҳолатда ҳамма ёппасига бахтли ҳам, бахтсиз ҳам бўлмайди. Инсоният алоҳида руҳиятга эга шахслардан ташкил топган экан, одамларнинг бахту бахтсизлиги ҳам алоҳида бўлаверадики, шеърда бу ҳолат ҳаққоний акс этган.
Тўғри, шеърда «Бунда толе ҳар нарсадан мўл, То ўлгунча шу ўлкада қол» типидаги «қизил»роқ бадиий тасвирлар ҳам бор. Лекин бу ифодага лаҳзалик кайфиятини мангуликка муҳрлаётган ёш ва омадёр санъаткорнинг янглиш, аммо самимий эътирофи сифатида қараш керак. Шеърда гул билан бахт мувозий кўрилади. Гулни бахтиёрлик тимсоли санаган, оппоқ гуллар оғушида қолганидан туйғулари жунбушга келган шоир ўз қувончини барчанинг туйғуси тарзида тақдим этади. Шу сабабли «Умрида ҳеч гул кўрмай йиғлаб Ўтганларнинг ҳаққи ҳам сенда. Ҳар баҳорни йиғлаб қаршилаб Кетганларнинг ҳаққи ҳам сенда…» мисралари ҳам самимий дил изҳори сифатида, ҳам тирикларнинг ўтганлар ёди олдидаги бурчдорлиги ифодаси тарзида қабул қилинади.
Шоирнинг поетик маҳорати шеърнинг бошида келтирилган икки мисрани шеър сўнггида ҳам ҳеч қандай ўзгаришсиз такрорлагани ҳолда кучли бадиий самарага эришганида кўринади. Шеърнинг бошида бу мисралар фақат хабар ташиган бўлса, охирида шоирнинг ҳиссиёт дунёсини долғага солган ҳолатнинг тимсоли даражасига кўтарилади.
Ҳамид Олимжон поетик маҳоратини намоён этишда унинг “Ҳолбуки тун” шеъри ҳам ўзига хос ўрин тутади. Ғоят жозибадор тилда битилган, гўзал ўхшатишлар, кутилмаган образли ифодаларга бой бу асар ўқувчини сеҳрлаб қўяди. Шеър, биринчи навбатда, ўзига хос мусиқийлиги билан эътиборни тортади. Бунда дастлабки беш мисранинг алоҳида ўрни бор:
Шағирлайди бетиним дарё,
Шағирлайди ваҳм тўлган жар.
Шағирлайди қоронғи дунё,
Шағирлайди водий, даралар.
Шағирлайди… Бермайди уйқу…
“Шағирлайди” сўзининг ҳар мисра бошида такрорланиши ўқувчида муайян кайфият уйғотиши билан бирга шеърнинг ички мусиқасини ҳам тайин этади. Бир сўздаги “ш”, “ғ”, “р”, “й” каби сирғалувчи ва сонор товушларнинг бир маромда беш бор қайтарилиши оҳанг орқали сув, тун, ҳаво каби ҳодисаларнинг сезилмас ички оқими динамикасини ифода этишга хизмат қилади.
“Шағирлаш”, яъни бутун очун ором оғушига чўмган тунда ҳам ҳаётнинг тўхтамаслиги шоирни безовта қилади. Унинг хаёллари паришон бўлиб, тинчи йўқолади. Беором тириклик унинг уйқусини ўчириб, мудроқ тушунчаларини сергак торттириб, вужудида, руҳида “бир изланиш” бошланишига олиб келади. Туннинг сокинлиги алоҳида таъкидланган учинчи банднинг сўз қурилиши жозибадорлигига эътибор қилиш лозим. Банддаги “Бутун борлиқ ухлардай сокин” мисраси тил қоидаларига мувофиқ “ухлаётгандай сокин” ёки “ухларди сокин” йўсинида берилса, шеърнинг бутун жозибаси йўқолган бўларди. Шеърни шеър қилиб турган энг ноёб ва топилмас ягона унсурни ўз вақти ҳамда ўз ўрнида ишлата билиш шоирнинг маҳоратини кўрсатади.
Шеърнинг кейинги бандидаги “Сойга тушдим, кўкка чиқди ой” тарзида қаҳрамон ҳаракати билан ойнинг ҳолати ўртасидаги зиддиятли ҳамоҳангликнинг сеҳрли ифодаси ўқувчини ром этади. Эътибор қилинг! Бирданига иккиланган, қўшоқ зидлаш: ҳам макон (сой ва кўк), ҳам ҳаракат (тушиш ва чиқиш) бир вақтнинг ўзида ёнма-ён ва қарама-қарши қўйилиши билан тасвир ўзгача жозиба, тиниқлик касб этган.
Кейинги бандда кўзларида юлдузлар акси порлаган қаҳрамон билан бағрига ойни сингдириб, ўзига сирдош қилган сойнинг зилол суви ҳолати янада жонли ва таъсирли чизилган. Олтинчи бандда ҳам “зилол” сўзи ишлатилади, лекин энди бу сифатлаш сувга эмас, булутга татбиқан қўлланилади. Одатда булутга нисбатан бундай ташбиҳ ишлатилмайди. Лекин шоир кўкдаги булутнинг сой сувида аксланаётганини тасвирлаганлиги учун ҳам ифода ҳаётий мантиқ ва бадиий жозиба касб этади.
Ўта романтик ва лирик йўналишдаги шеърга самолётнинг парвози тасвири ҳам бежиз киритилмаган. Учоқ тимсоли вақтнинг тиним билмаслиги, уни тизгинлаш учун одамнинг хаёлоти ва амалларига қарқин, яъни суръат кераклигини туйдиришга хизмат қилади. Шеърдаги “Қуршамишди уни ҳаяжон” тасвири ўқувчини ўйлантириб қўяди. Ҳаяжон нимага тегишли: кўзгами, қўлгами, қоғозгами? Айтилганларнинг бирортаси ҳам ҳаяжон қуршайдиган яратиқлар эмас. Фақат нарсани сезимга айлантирган, оламни кўнгилга жойлаган шоирона тасаввургина қаламни ҳаяжон қучоғида тасвирлай олади. Шеърнинг поетик мантиғига мувофиқ шоирнинг кўнглини эгаллаган ҳаяжон унинг қаламни ушлаган қўлларига, ундан қаламга ўтган. Натижада, “Бир интилиш, бир орзу” уни домига тортган. Шоирнинг бу кайфияти ўқувчига ҳам юқади. Абдулла Ориф: “…лирика руҳнинг сувратидир”, — деганида шунга ўхшаш ҳолат ифодасини кўзда тутади.
Шеърнинг бошида тасвир дарёнинг шағирлашидан дунёнинг шағирлаши томон борган бўлса, тугалловчи бандда оламнинг шағирлашидан дарёнинг шағирлаши сари қайтганлиги тасвири берилиши асарга сирлилик бахш этган.
«Ўрик гуллаганда» шеърида ёруғ нур қанчалик кўп бўлса, “Офелиянинг ўлими”да зулматга чўмган руҳият тафти шунчалик устувор. Ошиқ ҳам, маъшуқа ҳам пок, уларнинг ниятларига ғараз, амалларига ёвузлик аралашмаган. Лекин ҳаётнинг ўзи нопок ва шафқатсиз, одамлараро муносабатларда эса ёвузлик ҳукмрон. Шу сабаб севги топталади, гўзаллик ўлим топади. Шеърнинг лирик қаҳрамони — ақлга сиғмас адолатсизликни кўриб, саросимага тушган киши. «Ўрик гуллаганда» ўқувчини бахтдан энтиктирса, бу шеър бахтсизликдан нафасни қайтаради. Кўринадики, Ҳ. Олимжон фақат шодликни куйламаган, балки ҳамиша бахтга интилган инсоннинг умр йўлидаги қоронғи ва ёруғ бекатларни ҳаққоний акс эттирган.
Шоир лирикаси қиёфасини тайин этишда унинг тўрт байтдан иборат ихчамгина «Куйгай» ғазали ҳам алоҳида ўрин тутади. Ғазал жанридаги бу шеър, аслида, «Муқанна» мусиқали драмасидаги Муқанна ва Гулойин тимсоллари учун дует шаклида ёзилган. Таниқли хонандалар томонидан яккахон қўшиқ қилиб куйланган бадиий жиҳатдан юксак бу шеърга ғазал тарзида ёндашиш мақсадга мувофиқдир. Мусиқали драма либреттосида шеър қуйидаги кўринишда берилган:
Гулойин:
Сўзингни шарпаси текканда олам боб-боб куйгай,
Денгизлар, дарёлар, ҳаттоки кўлларда ҳубоб куйгай.
Муқанна:
Камондек қошларинг киприкларингдан ўқ отар доим,
Гулойин:
Сенинг ёдинг билан тинмай, ҳама нозу итоб куйгай.
Муқанна:
Ёниб ишқингда қалбим кулга айланса ажаб эрмас,
Кўзинг осмонга тушганда ловуллаб офтоб куйгай.
Гулойин:
Олай тоқатни қайдин кўзларингга ҳеч қаролмайман,
Муқанна, Гулойин:
Тушибдир учқунинг бағримгаки, гўё китоб куйгай.
Ғазалдаги дастлабки байт Гулойинга тегишли эканида катта ҳаётий мантиқ бор. Унда қиз тилидан Муқаннанинг эрк йўлидаги оташин сўзлари оламни куйдириши муболағали йўсинда арз этилади. Муқанна тилидан берилган мисрада сулув қизга маҳлиё йигитнинг иқрори бор, холос. Бу ўринларда ҳар икки тимсолнинг сўзларида руҳий ҳолатлари ҳаққоний акс этган. Иккинчи байтнинг иккинчи мисрасида Гулойин Муқанна кўрсатган эрк йўлида ҳамма нарсасини куйдирганини таъкидлайди. Ғазалнинг шоҳбайти Муқанна тилидан битилган. Унда Гулойиннинг чиройи ғулу даражасида ифода этилади. Яъниким, қизнинг кўзи осмонга тушиб қолса, сулувнинг жамолидан кўкдаги офтобнинг ловуллаб куйиб кетиши мумкинлиги айтилади. Бу шеърда бир-бирига муҳаббат қўйган ёшларнинг қалб изҳори улкан санъаткорлик билан акс эттирилган.
Ғазалда икки оташин қалб туйғулари тасвирида шоирнинг поетик маҳорати, инсон ҳиссиёти товланишларини бутун инжалиги билан бера олиш салоҳияти ёрқин намоён бўлган. Ҳ. Олимжоннинг маҳорати сабаб аслида икки қалб туғёнининг поетик ифодаси бўлмиш шеър бир кишининг яхлит ҳиссиёти, кечинмаси тасвиридай таассурот қолдиради. Байтлардаги бири-биридан келиб чиқувчи кўп босқичли тасвир силсиласи сабабли бу ғазал ошиқнинг маъшуқага мурожаати тарзида қабул этилади. Чин севги учун туйғунинг эгаси эмас, ўзи муҳим бўлганидек, ғазал мисраларидан бири Муқаннага, бошқаси Гулойинга тегишли экани ҳам деярли сезилмайди.
Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ҳамид Олимжоннинг шеърияти курашчан моҳият касб этди. Шоирнинг ўшандай асарларидан бири 1942 йилнинг май ойида ёзилиб, «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 29 октябр сонида босилиб чиққан «Севги» шеъридир. Шеърда фронтга кетаётган йигит ва севгилисини кузатаётган қиз ҳолати акс этган. Маълумки, муҳаббат жой ҳам, вақт ҳам танламайди. У жамиятдаги вазият, одамлар орасидаги муносабатлар билан ҳисоблашолмайди. Бинобарин, уруш ҳам севгига тўсиқ бўлолмайди. Лекин муҳаббат забт этган кўнгилнинг эгаси ҳам севги билан, ҳам уруш билан ҳисоблашиши керак.
Шеърнинг биринчи бандида хайрлашув онида ошиқ сўзларидан ўзини йўқотган маъшуқа ҳолати акс эттирилади. Йигитнинг: «Бутун ёшлигимиз жангдадир бу кун, Жангда ечилмоқда севги қисмати» сўзлари унинг шахсиятига хос белгиларни акс эттиради. Уруш доим катталар томонидан бошланади, лекин унинг азобини ёшлар тортади. Шу маънода, юқоридаги икки мисрада ҳам урушнинг, ҳам ҳаётнинг моҳияти ифода қилинган дейиш мумкин. Тасвирнинг самимияти шундаки, дунёда адолат ўрнатмоқ учун урушга отланган йигитнинг кўзларида нам кўриниши таъкидланади. Бу — табиий ҳол. Чунки унинг кўнглида: «Агарда қайтмасам шу мендан ёдгор» тарзидаги хавотир нақд турибди.
Шеърда тасвирланишича, маъшуқа ошиғининг гапларига жавоб бермайди. Эҳтимол, бу ўзбек қизига хос тортинчоқлик ифодасидир. Лекин қизнинг кўнглидан ўтаётган ўйлар тасвири жуда экспрессив, туйғулар ҳассос: «Сенсиз ололмасман асло мен нафас, Ўлимдан оғирдир сендан ажралиш». Қизнинг руҳий ҳолати акс эттирилган тўртинчи банд шеърий кашфиётга тўлалиги билан ажралиб туради. Қизнинг: «Торгина қалбимга кенг дунё қафас» иқрорида теран маъно ва улкан шеърий жозиба бор. Дунёнинг кенглиги, қалбнинг кичиклиги маълум тушунчалар. Лекин торгина қалбнинг кенг дунёга сиғмаётгани, дунёнинг унга қафас бўлиб кўринаётгани ифодаси бадиий кашфиётдир.
Шеърнинг кейинги бандларида ошиғи ортидан жангга жўнаган маъшуқа ҳолати: “Орқангдан қолмасдан жўнадим жангга, Қўзи кетган каби қўйнинг изидан. Гўё қуёш ойни кузатганидай, Ўт бўлиб орқангдан кезмакдаман ман”. Шеърда қиз қўллаган ўхшатишлар халқнинг достон ва қўшиқларидан олингандай туюлади. Қўзи қўйнинг изидан юриши бир умр элибойлик қилган ҳар бир ўзбекка таниш. Шунингдек, келишган ва кўркам йигит-қизларни ою қуёшга ўхшатиш ҳам ўзбекнинг дидига хос жиҳатлардир.
Шеърнинг олтинчи бандида жуда нозик руҳий товланишлар тасвирланган. Унда жанг қилаётган йигит элини ўйлаши айтилгани ҳолда қизнинг ҳолати: “Мен ҳам қасос олиб тўкмакдаман қон, Элим ва ёримнинг номи дилимда” тарзида ифодаланади. Бу сатрларда чиройли эстетик эффект билан бирга, кучли ҳаётий мантиқ ҳам акс этган. Йигит суюкли қизини алоҳида тилга олмайди. Чунки у эл деганда севгилисини ҳам назарда тутади. Сабабки, қизнинг фронтда эканидан хабарсиз йигитнинг назарида маъшуқаси ҳам эли билан йироқларда қолган. Эркаклар қатори жанг қилиб, душмандан қасос олаётган қиз эса суйганининг жангда эканини яхши билади. Бинобарин, у ёрининг номини дилида тутиши тасвири ишонарли ва асосли. Шеърнинг қуйидаги мисраларида муҳаббат ва уруш тимсоллари қоришиб кетган ҳолда тасвир этилади: “Сенга юборганим оташин бўса, Енгил шаббодадек учар ҳавода. Жанг бўлган жойлардан лабингни излар Ва баъзан дарбадар кезар самода”. Бу мисраларда уруш даврининг муҳаббати ҳам мавжуд шароитга мос ҳарбий йўсинда акс эттирилганини кўриш мумкин.
«Севги»нинг қаҳрамони — қалбига улкан эзгу туйғулар ҳоким шахс. Шунинг учун ҳам унинг: “Дунёда албатта бир ўлмоқ бор-ку, Ҳеч ажаб эмасдир ўлсак жанг аро. Ёв билан курашда оқса қонимиз, Бўлмай эл олдида юзимиз қаро”,— тарзидаги кўтаринки сўзлари кишига сунъий туюлмайди. Ишқ асарлаган юрак кўтаринки туйғуларга тўлиқ бўлади. Юксак инсоний фазилатларга эга кишилар учун шараф билан ўлиш, тубанлик билан яшашдан афзалдир. Шундай инсонларгина ўлимдан кейин ҳам ўлмасликка эриша оладилар. Шундайларгина қатъий ишонч билан:
Жисмимиз йўқолур, ўчмас номимиз,
Ғалаба тўйида бўлармиз биз ҳам.
Азиз дўстлар билан учрашиб хандон,
Қадрдон элларга қўярмиз қадам —
дея оладилар. Юқоридаги мисралардан асл одам учун жисмнинг тириклигидан кўра, руҳни покиза сақлаш муҳим экани англашилади. Шеърнинг қаҳрамони бурч туфайли бегона жойлар учун борган жангларда шаҳид бўлиши мумкин. Лекин у руҳан бўлсада, «қадрдон эллар», яъни ўз ота маконига қайтишни, «азиз дўстлар» билан учрашишни орзулайди. Севгидай ўта интим, фақат икки кишигагина тегишли туйғуни эзгулик, ҳақиқат, адолат, озодлик цингари юксак ижтимоий тушунчаларнинг қарор топишига эш ҳолда тасвир эта билиш шоир маҳоратидан далолатдир.
Ҳамид Олимжон ижодида «Муқанна» драмаси алоҳида ўрин тутади. Адиб песани 1937 йилда ёза бошлаган. Шу йили шоир боши устида ҳам қора булутлар тўплана бошлагач, асар устидаги иш тўхтаб қолган. Уруш даврида тарихий мавзуларга қўл уриш имконияти кенгайди. Чунки ўз шонли тарихидан хабардор бўлиш халқнинг фашизмга қарши курашиш истагини кучайтирар эди. Ҳ. Олимжон уруш берган имконият туфайли 1942 йилнинг бошларида асарга қайта киришиб, ўша йилнинг 12 февралида биринчи парданинг янги нусхасини, 31 майда эса, тўрт парда саккиз кўринишли песани тўлиқ тугаллаган. Уруш шароитида ноширлик имконияти ғоят ночор бўлгани учун асарни чоп этиб, ўқувчиларга етказиб бериш мушкул эди. Асардан олинган катта-кичик парчалар турли нашрларда босилди. Аммо уни тўлиқ чоп этишнинг имкони бўлмади. Асарнинг халққа тезроқ ва тўлароқ етиб боришини таъминлаш мақсадида унинг тўрт парда олти кўринишли мусиқали драма варианти тайёрланиб, саҳналаштирилган.
Тўлиғича қарашлар, эътиқодлар ўртасидаги кураш асосига қурилган бу асарда характерлар драматизми кучли. Маълумки, қараш ва ғоялар одам маънавиятига дахлдор қадрият бўлиб, қилич билан эмас, ақлу туйғу орқали сингдирилади. Қанчалик ботил бўлмасин бир эътиқоддан, қанчалик ҳақ бўлсада, бошқа эътиқодга ўтиш бир одам учун ҳам, бутун бошли халқ учун ҳам оғриқсиз кечмайди. Бунинг устига, ҳақ эътиқод билим ва тушунча орқали эмас, куч ҳам зўрлик билан сингдирилмоқчи бўлса. Эътиқодда зўрлаш йўқлиги, энг эзгу ниятлар билан ҳам инсон эркига дахл қилиш, унинг шахсиятига зулм ўтказиш мумкин эмаслиги драмада жуда таъсирли кўрсатилган.
Муқанна — ўз эрки ва эътиқодини ҳимоя қилмоқчи бўлаётган кишилар раҳнамоси. У билимдон, жасур ва ғурурли шахс сифатида зулмга кўниколмайди. Табиатидаги бўйсунмаслик, эркка ташналик туйғулари унга қуйидаги шаккокликни қилишга ҳуқуқ бергандай бўлади: “Сизни босган жароҳатларга малҳам, Агар худо керак бўлса, худо ҳам, Одам ҳам ман, озодликдир шиорим, Ҳурриятдир топинажак Оллоҳим!..” Аслида ҳурриятга эришмоқ Аллоҳга етишмоқдир. Шунинг учун ҳам Муқаннанинг сўзларини Аллоҳга қарши исён дебгина тушуниш бир ёқламалик бўлади. Асарда Муқанна қўзғолони зулм-зўрликка, озод бир халқ тақдирининг бегоналар томонидан ҳал этилишига қарши ҳаракат экани кўрсатилади. Ана шу ҳаракатнинг етакчисини Муқанна тарзида тассаввур этиш ва тасвирлашнинг ғайритабиий жиҳати йўқ. Тарихий воқеликка бир қадар эркин ёндашган драматург уни ўз мақсадига мувофиқ бадиий тадқиқ қилади.
Оммани тарихнинг ижодкори деб ҳисоблаган Ҳ. Олимжон Муқанна сиймосида зулмга бўйсунмаган одамни кўради. Шунинг учун ҳам бош қаҳрамоннинг: “Йўқ, мен сизман, худди сизнинг ўзингиз, Бу кўзларим худди сизнинг кўзингиз. …Мени кўрмак истасангиз сиз агар, Бир ташлангиз ўзларингизга назар” тарзидаги сўзлари орқали унинг халққа қанчалик сингишиб кетганлиги алоҳида таъкидланади. Песада Муқанна тириклигини ватан эрки йўлига тиккан шахс сифатида тасвирланади. “Ватан мендан бермоққа жон сўрайди…” йўсинидаги қараш унинг эътиқодини акс эттиради.
Муқаннанинг ёвқур ва бўйсунмас, эркка ихтисослашган шахсияти умрининг сўнгидаги ўта қалтис ҳолат тасвирида ёрқин акс эттирилган. Ҳамид Олимжон бу драмани яратишдан бир неча йил олдин: “Алпомиш” ўлим ўлдирмайдиган одам тўғрисидаги достондир”,— деб ёзган эди. У “Муқанна” драмасининг бош қаҳрамонини ҳам шундай одам сифатида тасвирлайди. Муқанна, ҳатто, ўлими ҳам оламни ёритиб, одамлар кўнглига ёруғлик олиб киришини истайди. У одамлар кўнглида мангу алангаланиб турадиган ўт бўлишни орзулайди:
Оловни ёқ, волидаи муҳтарам,
Оловни ёқ, ёрисин еру олам.
Бугун мен ҳам оловга қўшиламан,
Бугун мен ҳам мангулик ўт бўламан.
Муаллиф Муқанна тимсоли зиммасига жуда залворли бадиий-эстетик юк ортиб, уни инсон эрки учун жонидан кечган, шаънини жонидан ортиқ билгани боис ўлим ҳам ўлдиролмаган қаҳрамон сифатида тасвир этади. Асарда бош қаҳрамон романтик туйғулар оғушидаги фавқулодда шахс сифатида тасвирлангани сабаб унинг ўлим олдидан айтган оташин сўзлари ташвиқий чақириқ эмас, самимий дил изҳори тарзида қабул этилади:
Халққа айтинг, мен асло ўлганим йўқ,
Ёв қўлига таслим ҳам бўлганим йўқ.
Мен элимнинг юрагида яшайман,
Эрк деганнинг тилагида яшайман.
Драманинг таъсирчанлигини унинг мавзуси ёки биргина Муқанна образи эмас, балки Гулойин, Саид Баттол, Феруз цингари қатор бадиий тимсолларнинг ҳам ғоят пухта ишланганлиги таъминлагандир. Асардаги бу образлар эзгулик ёки ёмонлик каби муайян ғоя ёхуд инсоний хислатнинг шунчаки ифодаси, рупори эмас, балки тирик одамлар сифатида ўзларини намоён этадилар. Уларнинг табиатига хос қирралар руҳий жиҳатдан тўла асосланганлиги асарнинг ютуғини таъминлаган.
Асарда Гулойин ўз ҳаётидан қониқмайдиган изланувчан бир қиз сифатида намоён бўлади. Қизнинг жасорати ҳам, Муқаннани ёқтириб қолиши ҳам драмада унинг шахсиятига хос хусусиятларнинг табиий натижаси тарзида талқин этилади. Баттолга қарата айтган: “Севги доим ихтиёрни истайди” ёки “Ишқ ўлади қаерда бўлса занжир!” каби сўзларида қиз табиатининг асл жиҳатлари намоён бўлади. Унинг Муқаннага севгиси замирида ҳам фақат кўзни кўр, қулоқни кар қилгувчи сирли туйғуга асирликдан ташқари, ўзлигини англаш, ғурур ётади. Қизни ўз кўз ўнгида ҳам юксалтирувчи, унинг бетакрор шахсиятидаги баландликни таъкидлаб тургувчи бу жиҳат Муқаннага қаратилган: “Кўзим очдинг, мен дунёни кенг кўрдим, Ўзимни ҳам одамларга тенг кўрдим” иқрорида яққол кўринади.
Муқанна тарафдорлари қўлига тушиб қолган уч душманнинг бир-биридан кескин фарқ қиладиган уч хил табиати драматург томонидан усталик билан акс эттирилади. Ферузнинг: “Мени кечир, юзи қурсин худонинг, Худосиз ҳам эди менга дунё кенг”,— гапларида унинг чин эътиқоддан маҳрум, жонидан бўлак ташвиши йўқ ориятсиз киши экани маълум бўлади. Баттолнинг: “Шуни билки халқ мисоли бир пода, …Ҳайдай олиш келса агар қўлингдан, Пода юрар сен бошлаган йўлингдан”,— деган гаплари унинг одамларга паст назар билан қараб, уларга бошқариладиган тўда сифатида қарайдиган кимсалигини кўрсатади. Айни вақтда, унинг: “Қиличимдан қон оққанда мен борман, …Менга эрк бер, худойимдан тонаман”,— йўсинидаги иқрори у қандай аъмолларга таянганини яққол намоён этади. Ўшалардан бири бўлмиш Жалойирнинг эса: “Раҳму шафқат сўрамайман ҳеч қачон, Ном қолади, тўкилади қатра қон” тарзидаги сўзларида юртдошларига зулм ўтказган бу ёвуз шахснинг жасоратли экани англашилади.
Ҳ. Олимжоннинг достонлари, “Жиноят” драмаси, бир қатор балладалари тасвир ўйноқилиги, ифода равонлиги, тилнинг енгиллиги билан бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас.
У фақат ёзувчигина бўлиб қолмай, масаланинг асл моҳиятига етиб борадиган даражада синчков тадқиқотчи, билимдон олим ҳам эди. Адабиётнинг турли масалаларига бағишланган тадқиқотлари ҳанузгача ўз қимматини йўқотмай келяпти.
Хуллас, оташин шоир, сўзни оловлантирувчи публитсист, моҳир драматург, теран олим, уста таржимон, тенгсиз ташкилотчи, ўтли нотиқ бўлган Ҳамид Олимжон адабиётимиз тарихида қачондир яшаб ўтган ижодкор бўлмай, балки бугун ҳам миллатнинг маънавий дунёсини шакллантиришга таъсир кўрсата оладиган асарлар муаллифи ва айни шу сабабга кўра, элининг юрагида яшашга ҳақли санъаткордир.
«Ёшлик» журнали, 2009, № 4
Otashin shoir, so‘zni olovlantiruvchi publitsist, mohir dramaturg, teran olim, usta tarjimon, tengsiz tashkilotchi, o‘tli notiq bo‘lgan Hamid Olimjon adabiyotimiz tarixida qachondir yashab o‘tgan ijodkor bo‘lmay, balki bugun ham millatning ma’naviy dunyosini shakllantirishga ta’sir ko‘rsata oladigan asarlar muallifi va ayni shu sababga ko‘ra, elining yuragida yashashga haqli san’atkordir.
Qozoqboy Yo‘ldosh
EL YURAGIDAGI SHOIR
O‘zbek adabiyotida ijodiy taqdiri g‘oyat murakkab kechgan adabiy shaxsiyatlardan biri Hamid Olimjondir. Keyingi davr adabiyotshunosligida sho‘ro davrida ijod qilib, e’tibor topgan Hamid Olimjon adabiy merosiga nigilistik qarash bir qadar o‘zini sezdirmoqda. Bu hol shoir ijodiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar kamayib ketganligi, uning asarlarini qayta bosish ehtiyoj darajasida emasligi va maktablarda Hamid Olimjon bitiklarini o‘rganishga ajratilgan vaqt miqdori sezilarli ozayganida namoyon bo‘lmoqda.
Badiiy adabiyotga faqat bugunning talablaridan kelib chiqib yondashish uni publitsistika darajasiga tushiradi, nafis adabiyotning miqyosini bugunning manfaati qadar toraytiradi. Holbuki, bugun yaratilayotgan badiiy yaratiq faqat bugungagina tegishli emas, u ertaning ham estetik mulki. Shuning uchun ham chinakam badiiyat namunalariga ijtimoiy-siyosiy kon’yunktura talablaridan kelib chiqib baho berish noto‘g‘ridir. Aslan mangulikka, juda bo‘lmaganda, umrzoqlikka da’vogar adabiy yaratiqlarning o‘lchovlari ham baholanayotgan estetik hodisalar qadar miqiyosli bo‘lishi lozim. Oldin yashab o‘tgan adiblarning faoliyatiga bizning bugungi ijtimoiy manfaatlarimizga mos kelishiga qarab emas, balki badiiy asarlarining betakrorligi va millat ma’naviyatini yuksaltirishga qanchalik yaroqli ekanidan kelib chiqib baho berish aqlga muvofiq bo‘ladi.
O‘tganlar biz istaganday emas, o‘zlariga nasib qilganiday yashash huquqiga ega bo‘lganiga ko‘nikish vaqti keldi. O‘tmishdan bugunni talab etishday nosog‘lom yondashuvdan jamiyat va millat katta zarar ko‘radi. Shu ma’noda, bugun Hamid Olimjon ijodi yetarlicha tadqiq qilinmayotgan, bitiklari kam chop etilayotgan, asarlarini maktablarda o‘qitishga ajratilgan soatlar miqdori ozayib borayotgan bo‘lsa, bundan shoir emas, balki o‘zbek adabiyoti, milliy adabiyotshunoslik ilmi, millat ma’naviyati, bolalarimizning badiiy tafakkuri zarar ko‘radi. O‘tmishga nigilistik munosabat millatning o‘zini jazolashgagina xizmat qiladi, xolos. Adabiyot ilmi uchun biror yozuvchining qaysi tuzumga qanchalik xizmat qilgani yoki qilmaganini aniqlashdan ko‘ra, uning yaratiqlari millatning bugungi badiiy tafakkuri va ma’naviyatiga nima berishi mumkinligini tekshirish ko‘proq naf keltiradi.
Hamid Olimjonning ayrim asarlaridagi badiiy o‘ziga xoslikni ilmiy tadqiq etish bu ijodkorning milliy adabiyotimizdagi o‘rnini ko‘rsatishga xizmat qiladi. H. Olimjonning mashhur «O‘rik gullaganda» she’ri adabiy stereotiplardan xoli ravishda tahlil etilsa, shoirning badiiy mahorati darajasi qanchalik yuksak ekani yaqqol namoyon bo‘ladi. Juda ohista, jo‘ngina axborotdan boshlangan ushbu she’rda poyetik tasvir xabar berishdan tuyg‘ular jo‘shqinligi, sezimlar junbushini aks ettirish sari bosqichma-bosqich yuksalib boradi. She’rning birinchi baytida hissiyot, tuyg‘u, munosabat mutlaqo aks etmaydi, bu satrlar faqat xabar tashiydi, xolos:
Terazamning oldida bir tup
O‘rik oppoq bo‘lib gulladi.
She’rning keyingi bandlarida gullab turgan o‘rikning latif manzarasi chiziladi. O‘rik gullashida go‘zallik borligi shaksiz, ammo u o‘z holicha poyeziya bo‘lolmaydi. Lekin Hamid Olimjonning sinchkov poyetik nigohi o‘rik novdalaridagi gullarda shunchaki ko‘zni quvnatuvchi chechakni emas, balki tiriklik g‘unchalarini ko‘radi va buni o‘quvchiga ham ko‘rsata oladi. O‘sha misralarda guldan g‘o‘ra, undan meva, mevadan mag‘iz, o‘rikdan ko‘chat deganlaridek, hayotning uzluksiz davomiyligi aks etadi. Shu bois ularning «hayot otini» aytayotgani tasvirida sun’iylik yo‘q. Hayotning shunday betakror go‘zalligidan o‘zgalar ham bahramand bo‘lishini istagan shoir gulning totini olib ketgan «shabboda qurg‘ur»dan g‘ashlanmasligi tasvirining chinligi ham shundan.
Shoirning gullagan o‘rikni ko‘rib to‘zg‘igan xayoliga baxtlimanmi degan o‘yning kelishi bir qaraganda tasodifiyga o‘xshab ko‘rinsada, mantiqiy asosga egadir. Chunki odam go‘zallikni tuya olganligining o‘zi bilan baxtiyordir. Binobarin, go‘zallik og‘ushida qolgan shoirning baxt haqida o‘ylashida zarracha g‘ayritabiiylik yo‘q. Endigina yigirma sakkizga kirgan iste’dodli, sog‘lom, kelishgan shoir yigitning baxtli ekanligi she’rda ishonarli va to‘g‘ri aks etgan. Ayrimlar: «Butun mamlakatda shafqatsiz va qonli qatag‘on ketayotgan bir davrda shoir odam baxt haqida yozishi mumkinmi?» — deya H. Olimjondan ham xafagezaklik va ijtimoiy inkor aks etgan asarlar talab qiladilar. Aytish kerakki, baxt ham, baxtsizlik ham na ommaviy, na uzluksiz va na tuzumga bog‘liq bo‘ladi. Sho‘ro tuzumida hamma hamisha baxtsiz bo‘lgan deyish ham, mustaqillikka erishilgandan keyin mamlakatda birorta baxtsiz odam qolmadi, deyish ham, kam deganda, soddalikdir. Baxt va baxtsizlik g‘oyat o‘tkinchi, ichkin va shaxsiy hodisalardir. Hech qachon v
a hech qanday holatda hamma yoppasiga baxtli ham, baxtsiz ham bo‘lmaydi. Insoniyat alohida ruhiyatga ega shaxslardan tashkil topgan ekan, odamlarning baxtu baxtsizligi ham alohida bo‘laveradiki, she’rda bu holat haqqoniy aks etgan.
To‘g‘ri, she’rda «Bunda tole har narsadan mo‘l, To o‘lguncha shu o‘lkada qol» tipidagi «qizil»roq badiiy tasvirlar ham bor. Lekin bu ifodaga lahzalik kayfiyatini mangulikka muhrlayotgan yosh va omadyor san’atkorning yanglish, ammo samimiy e’tirofi sifatida qarash kerak. She’rda gul bilan baxt muvoziy ko‘riladi. Gulni baxtiyorlik timsoli sanagan, oppoq gullar og‘ushida qolganidan tuyg‘ulari junbushga kelgan shoir o‘z quvonchini barchaning tuyg‘usi tarzida taqdim etadi. Shu sababli «Umrida hech gul ko‘rmay yig‘lab O‘tganlarning haqqi ham senda. Har bahorni yig‘lab qarshilab Ketganlarning haqqi ham senda…» misralari ham samimiy dil izhori sifatida, ham tiriklarning o‘tganlar yodi oldidagi burchdorligi ifodasi tarzida qabul qilinadi.
Shoirning poyetik mahorati she’rning boshida keltirilgan ikki misrani she’r so‘nggida ham hech qanday o‘zgarishsiz takrorlagani holda kuchli badiiy samaraga erishganida ko‘rinadi. She’rning boshida bu misralar faqat xabar tashigan bo‘lsa, oxirida shoirning hissiyot dunyosini dolg‘aga solgan holatning timsoli darajasiga ko‘tariladi.
Hamid Olimjon poyetik mahoratini namoyon etishda uning “Holbuki tun” she’ri ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. G‘oyat jozibador tilda bitilgan, go‘zal o‘xshatishlar, kutilmagan obrazli ifodalarga boy bu asar o‘quvchini sehrlab qo‘yadi. She’r, birinchi navbatda, o‘ziga xos musiqiyligi bilan e’tiborni tortadi. Bunda dastlabki besh misraning alohida o‘rni bor:
Shag‘irlaydi betinim daryo,
Shag‘irlaydi vahm to‘lgan jar.
Shag‘irlaydi qorong‘i dunyo,
Shag‘irlaydi vodiy, daralar.
Shag‘irlaydi… Bermaydi uyqu…
“Shag‘irlaydi” so‘zining har misra boshida takrorlanishi o‘quvchida muayyan kayfiyat uyg‘otishi bilan birga she’rning ichki musiqasini ham tayin etadi. Bir so‘zdagi “sh”, “g‘”, “r”, “y” kabi sirg‘aluvchi va sonor tovushlarning bir maromda besh bor qaytarilishi ohang orqali suv, tun, havo kabi hodisalarning sezilmas ichki oqimi dinamikasini ifoda etishga xizmat qiladi.
“Shag‘irlash”, ya’ni butun ochun orom og‘ushiga cho‘mgan tunda ham hayotning to‘xtamasligi shoirni bezovta qiladi. Uning xayollari parishon bo‘lib, tinchi yo‘qoladi. Beorom tiriklik uning uyqusini o‘chirib, mudroq tushunchalarini sergak torttirib, vujudida, ruhida “bir izlanish” boshlanishiga olib keladi. Tunning sokinligi alohida ta’kidlangan uchinchi bandning so‘z qurilishi jozibadorligiga e’tibor qilish lozim. Banddagi “Butun borliq uxlarday sokin” misrasi til qoidalariga muvofiq “uxlayotganday sokin” yoki “uxlardi sokin” yo‘sinida berilsa, she’rning butun jozibasi yo‘qolgan bo‘lardi. She’rni she’r qilib turgan eng noyob va topilmas yagona unsurni o‘z vaqti hamda o‘z o‘rnida ishlata bilish shoirning mahoratini ko‘rsatadi.
She’rning keyingi bandidagi “Soyga tushdim, ko‘kka chiqdi oy” tarzida qahramon harakati bilan oyning holati o‘rtasidagi ziddiyatli hamohanglikning sehrli ifodasi o‘quvchini rom etadi. E’tibor qiling! Birdaniga ikkilangan, qo‘shoq zidlash: ham makon (soy va ko‘k), ham harakat (tushish va chiqish) bir vaqtning o‘zida yonma-yon va qarama-qarshi qo‘yilishi bilan tasvir o‘zgacha joziba, tiniqlik kasb etgan.
Keyingi bandda ko‘zlarida yulduzlar aksi porlagan qahramon bilan bag‘riga oyni singdirib, o‘ziga sirdosh qilgan soyning zilol suvi holati yanada jonli va ta’sirli chizilgan. Oltinchi bandda ham “zilol” so‘zi ishlatiladi, lekin endi bu sifatlash suvga emas, bulutga tatbiqan qo‘llaniladi. Odatda bulutga nisbatan bunday tashbih ishlatilmaydi. Lekin shoir ko‘kdagi bulutning soy suvida akslanayotganini tasvirlaganligi uchun ham ifoda hayotiy mantiq va badiiy joziba kasb etadi.
O‘ta romantik va lirik yo‘nalishdagi she’rga samolyotning parvozi tasviri ham bejiz kiritilmagan. Uchoq timsoli vaqtning tinim bilmasligi, uni tizginlash uchun odamning xayoloti va amallariga qarqin, ya’ni sur’at kerakligini tuydirishga xizmat qiladi. She’rdagi “Qurshamishdi uni hayajon” tasviri o‘quvchini o‘ylantirib qo‘yadi. Hayajon nimaga tegishli: ko‘zgami, qo‘lgami, qog‘ozgami? Aytilganlarning birortasi ham hayajon qurshaydigan yaratiqlar emas. Faqat narsani sezimga aylantirgan, olamni ko‘ngilga joylagan shoirona tasavvurgina qalamni hayajon quchog‘ida tasvirlay oladi. She’rning poyetik mantig‘iga muvofiq shoirning ko‘nglini egallagan hayajon uning qalamni ushlagan qo‘llariga, undan qalamga o‘tgan. Natijada, “Bir intilish, bir orzu” uni domiga tortgan. Shoirning bu kayfiyati o‘quvchiga ham yuqadi. Abdulla Orif: “…lirika ruhning suvratidir”, — deganida shunga o‘xshash holat ifodasini ko‘zda tutadi.
She’rning boshida tasvir daryoning shag‘irlashidan dunyoning shag‘irlashi tomon borgan bo‘lsa, tugallovchi bandda olamning shag‘irlashidan daryoning shag‘irlashi sari qaytganligi tasviri berilishi asarga sirlilik baxsh etgan.
«O‘rik gullaganda» she’rida yorug‘ nur qanchalik ko‘p bo‘lsa, “Ofeliyaning o‘limi”da zulmatga cho‘mgan ruhiyat tafti shunchalik ustuvor. Oshiq ham, ma’shuqa ham pok, ularning niyatlariga g‘araz, amallariga yovuzlik aralashmagan. Lekin hayotning o‘zi nopok va shafqatsiz, odamlararo munosabatlarda esa yovuzlik hukmron. Shu sabab sevgi toptaladi, go‘zallik o‘lim topadi. She’rning lirik qahramoni — aqlga sig‘mas adolatsizlikni ko‘rib, sarosimaga tushgan kishi. «O‘rik gullaganda» o‘quvchini baxtdan entiktirsa, bu she’r baxtsizlikdan nafasni qaytaradi. Ko‘rinadiki, H. Olimjon faqat shodlikni kuylamagan, balki hamisha baxtga intilgan insonning umr yo‘lidagi qorong‘i va yorug‘ bekatlarni haqqoniy aks ettirgan.
Shoir lirikasi qiyofasini tayin etishda uning to‘rt baytdan iborat ixchamgina «Kuygay» g‘azali ham alohida o‘rin tutadi. G‘azal janridagi bu she’r, aslida, «Muqanna» musiqali dramasidagi Muqanna va Guloyin timsollari uchun duyet shaklida yozilgan. Taniqli xonandalar tomonidan yakkaxon qo‘shiq qilib kuylangan badiiy jihatdan yuksak bu she’rga g‘azal tarzida yondashish maqsadga muvofiqdir. Musiqali drama librettosida she’r quyidagi ko‘rinishda berilgan:
Guloyin:
So‘zingni sharpasi tekkanda olam bob-bob kuygay,
Dengizlar, daryolar, hattoki ko‘llarda hubob kuygay.
Muqanna:
Kamondek qoshlaring kipriklaringdan o‘q otar doim,
Guloyin:
Sening yoding bilan tinmay, hama nozu itob kuygay.
Muqanna:
Yonib ishqingda qalbim kulga aylansa ajab ermas,
Ko‘zing osmonga tushganda lovullab oftob kuygay.
Guloyin:
Olay toqatni qaydin ko‘zlaringga hech qarolmayman,
Muqanna, Guloyin:
Tushibdir uchquning bag‘rimgaki, go‘yo kitob kuygay.
G‘azaldagi dastlabki bayt Guloyinga tegishli ekanida katta hayotiy mantiq bor. Unda qiz tilidan Muqannaning erk yo‘lidagi otashin so‘zlari olamni kuydirishi mubolag‘ali yo‘sinda arz etiladi. Muqanna tilidan berilgan misrada suluv qizga mahliyo yigitning iqrori bor, xolos. Bu o‘rinlarda har ikki timsolning so‘zlarida ruhiy holatlari haqqoniy aks etgan. Ikkinchi baytning ikkinchi misrasida Guloyin Muqanna ko‘rsatgan erk yo‘lida hamma narsasini kuydirganini ta’kidlaydi. G‘azalning shohbayti Muqanna tilidan bitilgan. Unda Guloyinning chiroyi g‘ulu darajasida ifoda etiladi. Ya’nikim, qizning ko‘zi osmonga tushib qolsa, suluvning jamolidan ko‘kdagi oftobning lovullab kuyib ketishi mumkinligi aytiladi. Bu she’rda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yoshlarning qalb izhori ulkan san’atkorlik bilan aks ettirilgan.
G‘azalda ikki otashin qalb tuyg‘ulari tasvirida shoirning poyetik mahorati, inson hissiyoti tovlanishlarini butun injaligi bilan bera olish salohiyati yorqin namoyon bo‘lgan. H. Olimjonning mahorati sabab aslida ikki qalb tug‘yonining poyetik ifodasi bo‘lmish she’r bir kishining yaxlit hissiyoti, kechinmasi tasviriday taassurot qoldiradi. Baytlardagi biri-biridan kelib chiquvchi ko‘p bosqichli tasvir silsilasi sababli bu g‘azal oshiqning ma’shuqaga murojaati tarzida qabul etiladi. Chin sevgi uchun tuyg‘uning egasi emas, o‘zi muhim bo‘lganidek, g‘azal misralaridan biri Muqannaga, boshqasi Guloyinga tegishli ekani ham deyarli sezilmaydi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Hamid Olimjonning she’riyati kurashchan mohiyat kasb etdi. Shoirning o‘shanday asarlaridan biri 1942 yilning may oyida yozilib, «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 29 oktyabr sonida bosilib chiqqan «Sevgi» she’ridir. She’rda frontga ketayotgan yigit va sevgilisini kuzatayotgan qiz holati aks etgan. Ma’lumki, muhabbat joy ham, vaqt ham tanlamaydi. U jamiyatdagi vaziyat, odamlar orasidagi munosabatlar bilan hisoblasholmaydi. Binobarin, urush ham sevgiga to‘siq bo‘lolmaydi. Lekin muhabbat zabt etgan ko‘ngilning egasi ham sevgi bilan, ham urush bilan hisoblashishi kerak.
She’rning birinchi bandida xayrlashuv onida oshiq so‘zlaridan o‘zini yo‘qotgan ma’shuqa holati aks ettiriladi. Yigitning: «Butun yoshligimiz jangdadir bu kun, Jangda yechilmoqda sevgi qismati» so‘zlari uning shaxsiyatiga xos belgilarni aks ettiradi. Urush doim kattalar tomonidan boshlanadi, lekin uning azobini yoshlar tortadi. Shu ma’noda, yuqoridagi ikki misrada ham urushning, ham hayotning mohiyati ifoda qilingan deyish mumkin. Tasvirning samimiyati shundaki, dunyoda adolat o‘rnatmoq uchun urushga otlangan yigitning ko‘zlarida nam ko‘rinishi ta’kidlanadi. Bu — tabiiy hol. Chunki uning ko‘nglida: «Agarda qaytmasam shu mendan yodgor» tarzidagi xavotir naqd turibdi.
She’rda tasvirlanishicha, ma’shuqa oshig‘ining gaplariga javob bermaydi. Ehtimol, bu o‘zbek qiziga xos tortinchoqlik ifodasidir. Lekin qizning ko‘nglidan o‘tayotgan o‘ylar tasviri juda ekspressiv, tuyg‘ular hassos: «Sensiz ololmasman aslo men nafas, O‘limdan og‘irdir sendan ajralish». Qizning ruhiy holati aks ettirilgan to‘rtinchi band she’riy kashfiyotga to‘laligi bilan ajralib turadi. Qizning: «Torgina qalbimga keng dunyo qafas» iqrorida teran ma’no va ulkan she’riy joziba bor. Dunyoning kengligi, qalbning kichikligi ma’lum tushunchalar. Lekin torgina qalbning keng dunyoga sig‘mayotgani, dunyoning unga qafas bo‘lib ko‘rinayotgani ifodasi badiiy kashfiyotdir.
She’rning keyingi bandlarida oshig‘i ortidan jangga jo‘nagan ma’shuqa holati: “Orqangdan qolmasdan jo‘nadim jangga, Qo‘zi ketgan kabi qo‘yning izidan. Go‘yo quyosh oyni kuzatganiday, O‘t bo‘lib orqangdan kezmakdaman man”. She’rda qiz qo‘llagan o‘xshatishlar xalqning doston va qo‘shiqlaridan olinganday tuyuladi. Qo‘zi qo‘yning izidan yurishi bir umr eliboylik qilgan har bir o‘zbekka tanish. Shuningdek, kelishgan va ko‘rkam yigit-qizlarni oyu quyoshga o‘xshatish ham o‘zbekning didiga xos jihatlardir.
She’rning oltinchi bandida juda nozik ruhiy tovlanishlar tasvirlangan. Unda jang qilayotgan yigit elini o‘ylashi aytilgani holda qizning holati: “Men ham qasos olib to‘kmakdaman qon, Elim va yorimning nomi dilimda” tarzida ifodalanadi. Bu satrlarda chiroyli estetik effekt bilan birga, kuchli hayotiy mantiq ham aks etgan. Yigit suyukli qizini alohida tilga olmaydi. Chunki u el deganda sevgilisini ham nazarda tutadi. Sababki, qizning frontda ekanidan xabarsiz yigitning nazarida ma’shuqasi ham eli bilan yiroqlarda qolgan. Erkaklar qatori jang qilib, dushmandan qasos olayotgan qiz esa suyganining jangda ekanini yaxshi biladi. Binobarin, u yorining nomini dilida tutishi tasviri ishonarli va asosli. She’rning quyidagi misralarida muhabbat va urush timsollari qorishib ketgan holda tasvir etiladi: “Senga yuborganim otashin bo‘sa, Yengil shabbodadek uchar havoda. Jang bo‘lgan joylardan labingni izlar Va ba’zan darbadar kezar samoda”. Bu misralarda urush davrining muhabbati ham mavjud sharoitga mos harbiy yo‘sinda aks ettirilganini ko‘rish mumkin.
«Sevgi»ning qahramoni — qalbiga ulkan ezgu tuyg‘ular hokim shaxs. Shuning uchun ham uning: “Dunyoda albatta bir o‘lmoq bor-ku, Hech ajab emasdir o‘lsak jang aro. Yov bilan kurashda oqsa qonimiz, Bo‘lmay el oldida yuzimiz qaro”,— tarzidagi ko‘tarinki so‘zlari kishiga sun’iy tuyulmaydi. Ishq asarlagan yurak ko‘tarinki tuyg‘ularga to‘liq bo‘ladi. Yuksak insoniy fazilatlarga ega kishilar uchun sharaf bilan o‘lish, tubanlik bilan yashashdan afzaldir. Shunday insonlargina o‘limdan keyin ham o‘lmaslikka erisha oladilar. Shundaylargina qat’iy ishonch bilan:
Jismimiz yo‘qolur, o‘chmas nomimiz,
G‘alaba to‘yida bo‘larmiz biz ham.
Aziz do‘stlar bilan uchrashib xandon,
Qadrdon ellarga qo‘yarmiz qadam —
deya oladilar. Yuqoridagi misralardan asl odam uchun jismning tirikligidan ko‘ra, ruhni pokiza saqlash muhim ekani anglashiladi. She’rning qahramoni burch tufayli begona joylar uchun borgan janglarda shahid bo‘lishi mumkin. Lekin u ruhan bo‘lsada, «qadrdon ellar», ya’ni o‘z ota makoniga qaytishni, «aziz do‘stlar» bilan uchrashishni orzulaydi. Sevgiday o‘ta intim, faqat ikki kishigagina tegishli tuyg‘uni ezgulik, haqiqat, adolat, ozodlik singari yuksak ijtimoiy tushunchalarning qaror topishiga esh holda tasvir eta bilish shoir mahoratidan dalolatdir.
Hamid Olimjon ijodida «Muqanna» dramasi alohida o‘rin tutadi. Adib pesani 1937 yilda yoza boshlagan. Shu yili shoir boshi ustida ham qora bulutlar to‘plana boshlagach, asar ustidagi ish to‘xtab qolgan. Urush davrida tarixiy mavzularga qo‘l urish imkoniyati kengaydi. Chunki o‘z shonli tarixidan xabardor bo‘lish xalqning fashizmga qarshi kurashish istagini kuchaytirar edi. H. Olimjon urush bergan imkoniyat tufayli 1942 yilning boshlarida asarga qayta kirishib, o‘sha yilning 12 fevralida birinchi pardaning yangi nusxasini, 31 mayda esa, to‘rt parda sakkiz ko‘rinishli pesani to‘liq tugallagan. Urush sharoitida noshirlik imkoniyati g‘oyat nochor bo‘lgani uchun asarni chop etib, o‘quvchilarga yetkazib berish mushkul edi. Asardan olingan katta-kichik parchalar turli nashrlarda bosildi. Ammo uni to‘liq chop etishning imkoni bo‘lmadi. Asarning xalqqa tezroq va to‘laroq yetib borishini ta’minlash maqsadida uning to‘rt parda olti ko‘rinishli musiqali drama varianti tayyorlanib, sahnalashtirilgan.
To‘lig‘icha qarashlar, e’tiqodlar o‘rtasidagi kurash asosiga qurilgan bu asarda xarakterlar dramatizmi kuchli. Ma’lumki, qarash va g‘oyalar odam ma’naviyatiga daxldor qadriyat bo‘lib, qilich bilan emas, aqlu tuyg‘u orqali singdiriladi. Qanchalik botil bo‘lmasin bir e’tiqoddan, qanchalik haq bo‘lsada, boshqa e’tiqodga o‘tish bir odam uchun ham, butun boshli xalq uchun ham og‘riqsiz kechmaydi. Buning ustiga, haq e’tiqod bilim va tushuncha orqali emas, kuch ham zo‘rlik bilan singdirilmoqchi bo‘lsa. E’tiqodda zo‘rlash yo‘qligi, eng ezgu niyatlar bilan ham inson erkiga daxl qilish, uning shaxsiyatiga zulm o‘tkazish mumkin emasligi dramada juda ta’sirli ko‘rsatilgan.
Muqanna — o‘z erki va e’tiqodini himoya qilmoqchi bo‘layotgan kishilar rahnamosi. U bilimdon, jasur va g‘ururli shaxs sifatida zulmga ko‘nikolmaydi. Tabiatidagi bo‘ysunmaslik, erkka tashnalik tuyg‘ulari unga quyidagi shakkoklikni qilishga huquq berganday bo‘ladi: “Sizni bosgan jarohatlarga malham, Agar xudo kerak bo‘lsa, xudo ham, Odam ham man, ozodlikdir shiorim, Hurriyatdir topinajak Ollohim!..” Aslida hurriyatga erishmoq Allohga yetishmoqdir. Shuning uchun ham Muqannaning so‘zlarini Allohga qarshi isyon debgina tushunish bir yoqlamalik bo‘ladi. Asarda Muqanna qo‘zg‘oloni zulm-zo‘rlikka, ozod bir xalq taqdirining begonalar tomonidan hal etilishiga qarshi harakat ekani ko‘rsatiladi. Ana shu harakatning yetakchisini Muqanna tarzida tassavvur etish va tasvirlashning g‘ayritabiiy jihati yo‘q. Tarixiy voqelikka bir qadar erkin yondashgan dramaturg uni o‘z maqsadiga muvofiq badiiy tadqiq qiladi.
Ommani tarixning ijodkori deb hisoblagan H. Olimjon Muqanna siymosida zulmga bo‘ysunmagan odamni ko‘radi. Shuning uchun ham bosh qahramonning: “Yo‘q, men sizman, xuddi sizning o‘zingiz, Bu ko‘zlarim xuddi sizning ko‘zingiz. …Meni ko‘rmak istasangiz siz agar, Bir tashlangiz o‘zlaringizga nazar” tarzidagi so‘zlari orqali uning xalqqa qanchalik singishib ketganligi alohida ta’kidlanadi. Pesada Muqanna tirikligini vatan erki yo‘liga tikkan shaxs sifatida tasvirlanadi. “Vatan mendan bermoqqa jon so‘raydi…” yo‘sinidagi qarash uning e’tiqodini aks ettiradi.
Muqannaning yovqur va bo‘ysunmas, erkka ixtisoslashgan shaxsiyati umrining so‘ngidagi o‘ta qaltis holat tasvirida yorqin aks ettirilgan. Hamid Olimjon bu dramani yaratishdan bir necha yil oldin: “Alpomish” o‘lim o‘ldirmaydigan odam to‘g‘risidagi dostondir”,— deb yozgan edi. U “Muqanna” dramasining bosh qahramonini ham shunday odam sifatida tasvirlaydi. Muqanna, hatto, o‘limi ham olamni yoritib, odamlar ko‘ngliga yorug‘lik olib kirishini istaydi. U odamlar ko‘nglida mangu alangalanib turadigan o‘t bo‘lishni orzulaydi:
Olovni yoq, volidai muhtaram,
Olovni yoq, yorisin yeru olam.
Bugun men ham olovga qo‘shilaman,
Bugun men ham mangulik o‘t bo‘laman.
Muallif Muqanna timsoli zimmasiga juda zalvorli badiiy-estetik yuk ortib, uni inson erki uchun jonidan kechgan, sha’nini jonidan ortiq bilgani bois o‘lim ham o‘ldirolmagan qahramon sifatida tasvir etadi. Asarda bosh qahramon romantik tuyg‘ular og‘ushidagi favqulodda shaxs sifatida tasvirlangani sabab uning o‘lim oldidan aytgan otashin so‘zlari tashviqiy chaqiriq emas, samimiy dil izhori tarzida qabul etiladi:
Xalqqa ayting, men aslo o‘lganim yo‘q,
Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q.
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman.
Dramaning ta’sirchanligini uning mavzusi yoki birgina Muqanna obrazi emas, balki Guloyin, Said Battol, Feruz singari qator badiiy timsollarning ham g‘oyat puxta ishlanganligi ta’minlagandir. Asardagi bu obrazlar ezgulik yoki yomonlik kabi muayyan g‘oya yoxud insoniy xislatning shunchaki ifodasi, rupori emas, balki tirik odamlar sifatida o‘zlarini namoyon etadilar. Ularning tabiatiga xos qirralar ruhiy jihatdan to‘la asoslanganligi asarning yutug‘ini ta’minlagan.
Asarda Guloyin o‘z hayotidan qoniqmaydigan izlanuvchan bir qiz sifatida namoyon bo‘ladi. Qizning jasorati ham, Muqannani yoqtirib qolishi ham dramada uning shaxsiyatiga xos xususiyatlarning tabiiy natijasi tarzida talqin etiladi. Battolga qarata aytgan: “Sevgi doim ixtiyorni istaydi” yoki “Ishq o‘ladi qayerda bo‘lsa zanjir!” kabi so‘zlarida qiz tabiatining asl jihatlari namoyon bo‘ladi. Uning Muqannaga sevgisi zamirida ham faqat ko‘zni ko‘r, quloqni kar qilguvchi sirli tuyg‘uga asirlikdan tashqari, o‘zligini anglash, g‘urur yotadi. Qizni o‘z ko‘z o‘ngida ham yuksaltiruvchi, uning betakror shaxsiyatidagi balandlikni ta’kidlab turguvchi bu jihat Muqannaga qaratilgan: “Ko‘zim ochding, men dunyoni keng ko‘rdim, O‘zimni ham odamlarga teng ko‘rdim” iqrorida yaqqol ko‘rinadi.
Muqanna tarafdorlari qo‘liga tushib qolgan uch dushmanning bir-biridan keskin farq qiladigan uch xil tabiati dramaturg tomonidan ustalik bilan aks ettiriladi. Feruzning: “Meni kechir, yuzi qursin xudoning, Xudosiz ham edi menga dunyo keng”,— gaplarida uning chin e’tiqoddan mahrum, jonidan bo‘lak tashvishi yo‘q oriyatsiz kishi ekani ma’lum bo‘ladi. Battolning: “Shuni bilki xalq misoli bir poda, …Hayday olish kelsa agar qo‘lingdan, Poda yurar sen boshlagan yo‘lingdan”,— degan gaplari uning odamlarga past nazar bilan qarab, ularga boshqariladigan to‘da sifatida qaraydigan kimsaligini ko‘rsatadi. Ayni vaqtda, uning: “Qilichimdan qon oqqanda men borman, …Menga erk ber, xudoyimdan tonaman”,— yo‘sinidagi iqrori u qanday a’mollarga tayanganini yaqqol namoyon etadi. O‘shalardan biri bo‘lmish Jaloyirning esa: “Rahmu shafqat so‘ramayman hech qachon, Nom qoladi, to‘kiladi qatra qon” tarzidagi so‘zlarida yurtdoshlariga zulm o‘tkazgan bu yovuz shaxsning jasoratli ekani anglashiladi.
H. Olimjonning dostonlari, “Jinoyat” dramasi, bir qator balladalari tasvir o‘ynoqiligi, ifoda ravonligi, tilning yengilligi bilan bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
U faqat yozuvchigina bo‘lib qolmay, masalaning asl mohiyatiga yetib boradigan darajada sinchkov tadqiqotchi, bilimdon olim ham edi. Adabiyotning turli masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlari hanuzgacha o‘z qimmatini yo‘qotmay kelyapti.
Xullas, otashin shoir, so‘zni olovlantiruvchi publitsist, mohir dramaturg, teran olim, usta tarjimon, tengsiz tashkilotchi, o‘tli notiq bo‘lgan Hamid Olimjon adabiyotimiz tarixida qachondir yashab o‘tgan ijodkor bo‘lmay, balki bugun ham millatning ma’naviy dunyosini shakllantirishga ta’sir ko‘rsata oladigan asarlar muallifi va ayni shu sababga ko‘ra, elining yuragida yashashga haqli san’atkordir.
«Yoshlik» jurnali, 2009, № 4
