Ёзувчи ўзи ҳис қилмаган нарса тўғрисида ёзса, буни ўқиган ўқувчи ҳам ҳеч нарса ҳис қилмайди, – деган эди Абдулла Қаҳҳор, – демак, куйдириш учун куйиш, ардоқлаш учун ардоқланиш шарт. Ҳис қилинмай ёзилган нарса қоғоздан ясалган гулга ўхшайди.
Муҳаммад Сиддиқ
МАДДОҲЛИК «САНЪАТИ»
Шахсий мулоҳазалар
– Ёзувчи ўзи ҳис қилмаган нарса тўғрисида ёзса, буни ўқиган ўқувчи ҳам ҳеч нарса ҳис қилмайди, – деган эди Абдулла Қаҳҳор, – демак, куйдириш учун куйиш, ардоқлаш учун ардоқланиш шарт. Ҳис қилинмай ёзилган нарса қоғоздан ясалган гулга ўхшайди.
Ҳозирги кунда ижтимоий тармоқлардан мақсадсиз фойдаланадиганлар камдан кам учрайди ва ана шу тармоқларда бевосита турли муаллифлар номи остида ижод намуналарига кўзингиз тушади. Бу жуда ажойиб, айниқса, китобхонлик тарғиботларида юртимизнинг қай бир чеккасида бўлмасин ўқувчилар кўп ва жуда фаолдирлар.
Бироқ, аксар ижод намуналарини ўқисангиз адиб таъкидлаган “қоғоз гул”дек туюлади. Бу жуда ачинарли ҳолат. Бунга сабаб нимада, биринчидан, ўша муаллифларнинг ёзган ижод намуналари китоб қилиб босишга, ёки газета-журналларда чоп этишга арзимайди, иккинчидан, бунинг оқибатида улар ёзганларини беихтиёр ижтимоий тармоқларда тарғиб қилишга одатланиб қолишади. Бу эса жуда катта фожиа!
Нега? Чунки, китобхонлардан кўра интернетдан фойдаланувчи аҳолининг миқдори салмоқлироқ ва бу томондан олиб қаралганда, улар ҳам ўқувчилар – адабий истеъмолчилардир. “Қоғоз гул” ясовчи ҳунармандлар эса, ўзбекнинг бадияти-ю савиясини, қўпол қилиб айтганда, булғаяпти, соддароқ тушунтирсам, адабиётга қуртдек тушиб, уни жонлантириш ўрнига тинимисиз кемирмоқдалар.
Қай бир сунъий муаллифнинг “ижоди”га назар ташламанг, “Ватан”, “Юртбоши” каби манфаат келтирувчи мавзуларда турли шеърларга дуч келасиз. Масалан, муаллифларини айнан келтирмайман, “Ватан дея куйиб-ёнар юртбошим, / Ишончини оқланг, олға, юртдошим” каби баландпарвоз ҳайқириқлар узлуксиз тақдим этилмоқда. Ватанни севиш барчамизнинг бурчимиз, албатта. Лекин, бу унга сунъий мадҳия тўқиб, дилизҳор қилиш керак дегани эмас. Ҳар қандай дилдаги гаплар тилга чиққандан кейин табиийлигини йўқотади, қоғозга тушгандан кейин оҳори тўкилади. Юртга муҳаббатни, юртбошига меҳрни иложи борича қалбан ҳис қилиб, юракда сақласангиз мақсадга мувофиқ бўларди, менимча.
Ёзувчи дилидагини айтмаса руҳан фалокатга учрайди ҳам дерсиз, аммо айтилган гап юракдан чиқмаса ва юракка етиб бормаса, уни жар солиб айтишдан нима наф? Бу ҳақда яна адибнинг бир гапи бор, – талант, билим, ҳунар жиҳатидан бир даражада бўлган икки ёзувчи муҳаббат тўғрисида ёзса, шу муҳаббат ҳиссини бошидан кечиргани яхшироқ ёзади, – бу мисол билан нима демоқчиман, қўлига қалам олган ҳар бир шахс фақат ҳис қилганини ёзса, адабиёт кундан кунга бўй кўрсатиб бораверарди.
Барчамизга маълум, ҳар қандай ижодкор замон билан ҳамнафасликда ижод қилади, бу эса уни даврнинг ҳодисотларига бағишлаб қалам тебратишга ҳам ундайди. Албатта, ушбу вазифани ўз иқтидорини теран англаганлар аъло даражада бажариб келмоқда. Аммо, кўпчилик ҳар қандай ижтмиоий воқеликка бағишлаб дарҳол қоғоз қоралаши, қоралаганда ҳам ҳис этмай ёзиши аянчли ҳолат.
Масалан, алҳол рўй бераётган кўнгилсизликларни четдан кузатиб турган, аммо қўлидан ҳеч нима келмайдиганлар “Тур, йўқол, ўзбекдан умидингни уз, / Вирус, вирусжоним, коронавирус”, каби битикларни ҳам уялмай ўқирманларга ҳавола этмоқда. Яна яқинда намойиш этилган “Илҳақ” фильмини кўрган қаламкашлар “Сени битта ўполмадим…” сингари шеърлар ҳам ёзишди. Бу каби ёзишмаларнинг ўқувчилар дидига таъсири қандай кечмоқда? Улар ўзи билмаган ҳолда дид инқирозига учраётганларини билармикан? Афсуски, адабиётни шу дид чегараси билан ўлчаётганларидан ўзлари бехабар.
Яна адибдан иқтибос келтираман, – умумий савияси паст бўлган киши ҳеч вақт ижтимоий ҳодисаларни тўғри таҳлил қила олмайди, демак, илҳомлана олмайди. Ёзувчи турмуш ҳодисаларини таҳлил қилгандан сўнг унга маълум бир муносабатда бўлади, бу муносабат унинг қаноти бўлади, – айнан, ҳозирги кунга келиб эса, айрим қўлига қалам олганлар ўз муносабатидан ясаган қаноти нақадар бачканалигини тушунмаяпти, шу билан бирга, ўқивчиларнинг ҳам қанотларини қирқмоқдалар.
Сўзимни яна Қаҳҳор домла таъбири билан якунлайман, ҳурматли маддоҳ “санъаткор”лар, адабиётга болта кўтариб киришни бас қилинг. Ўқувчилар онгини заҳарлаб, раҳматли устоз шоирларнинг руҳини безовта қилманг! Яхшиси, халққа фойда келтирадиган бошқа бир соҳанинг этагидан маҳкам тутиб, карамшўрвангизни вақтида йиғиштирганингиз маъқул.
P.S. Мақолада ҳеч қандай иддао ёки мен яхшироқ ёзаман деган таъма йўқ, бу бир кузатувчи сифатидаги фикрларим. Юқоридаги каби ёзарманларга умумий коментарийим. Агар, ҳамма истаганини ёзишга ҳақли, ҳеч ким хўжайин эмас демомоқчи бўлсангиз, марҳамат, тўйгунингизча ёзаверинг. Фақат ўқувчиларга ҳавола этиб уларни онгини заҳарламанг. Буни ҳам таклиф, ҳам илтимос деб қабул қилишингизни истардим.
Ҳурмат билан, ғойибона ўқувчингиз
Yozuvchi o’zi his qilmagan narsa to’g’risida yozsa, buni o’qigan o’quvchi ham hech narsa his qilmaydi, – degan edi Abdulla Qahhor, – demak, kuydirish uchun kuyish, ardoqlash uchun ardoqlanish shart. His qilinmay yozilgan narsa qog’ozdan yasalgan gulga o’xshaydi.
Muhammad Siddiq
MADDOHLIK «SAN’ATI»
Shaxsiy mulohazalar
Muhammad Siddiq 2000-yil Farg’ona viloyati Toshloq tumanida tug’ilgan. “Respublika yosh ijodkorlar forumi”, “Zomin seminari”, “Samarqand she’r oqshomlari” kabi anjumanlar ishtirokchisi. Ijod namunalari respublika matbuotlarida e’lon qilinib kelinmoqda.
– Yozuvchi o’zi his qilmagan narsa to’g’risida yozsa, buni o’qigan o’quvchi ham hech narsa his qilmaydi, – degan edi Abdulla Qahhor, – demak, kuydirish uchun kuyish, ardoqlash uchun ardoqlanish shart. His qilinmay yozilgan narsa qog’ozdan yasalgan gulga o’xshaydi.
Hozirgi kunda ijtimoiy tarmoqlardan maqsadsiz foydalanadiganlar kamdan kam uchraydi va ana shu tarmoqlarda bevosita turli mualliflar nomi ostida ijod namunalariga ko’zingiz tushadi. Bu juda ajoyib, ayniqsa, kitobxonlik targ’ibotlarida yurtimizning qay bir chekkasida bo’lmasin o’quvchilar ko’p va juda faoldirlar.
Biroq, aksar ijod namunalarini o’qisangiz adib ta’kidlagan “qog’oz gul”dek tuyuladi. Bu juda achinarli holat. Bunga sabab nimada, birinchidan, o’sha mualliflarning yozgan ijod namunalari kitob qilib bosishga, yoki gazeta-jurnallarda chop etishga arzimaydi, ikkinchidan, buning oqibatida ular yozganlarini beixtiyor ijtimoiy tarmoqlarda targ’ib qilishga odatlanib qolishadi. Bu esa juda katta fojia!
Nega? Chunki, kitobxonlardan ko’ra internetdan foydalanuvchi aholining miqdori salmoqliroq va bu tomondan olib qaralganda, ular ham o’quvchilar – adabiy iste’molchilardir. “Qog’oz gul” yasovchi hunarmandlar esa, o’zbekning badiyati-yu saviyasini, qo’pol qilib aytganda, bulg’ayapti, soddaroq tushuntirsam, adabiyotga qurtdek tushib, uni jonlantirish o’rniga tinimisiz kemirmoqdalar.
Qay bir sun’iy muallifning “ijodi”ga nazar tashlamang, “Vatan”, “Yurtboshi” kabi manfaat keltiruvchi mavzularda turli she’rlarga duch kelasiz. Masalan, mualliflarini aynan keltirmayman, “Vatan deya kuyib-yonar yurtboshim, / Ishonchini oqlang, olg’a, yurtdoshim” kabi balandparvoz hayqiriqlar uzluksiz taqdim etilmoqda. Vatanni sevish barchamizning burchimiz, albatta. Lekin, bu unga sun’iy madhiya to’qib, dilizhor qilish kerak degani emas. Har qanday dildagi gaplar tilga chiqqandan keyin tabiiyligini yo’qotadi, qog’ozga tushgandan keyin ohori to’kiladi. Yurtga muhabbatni, yurtboshiga mehrni iloji boricha qalban his qilib, yurakda saqlasangiz maqsadga muvofiq bo’lardi, menimcha.
Yozuvchi dilidagini aytmasa ruhan falokatga uchraydi ham dersiz, ammo aytilgan gap yurakdan chiqmasa va yurakka yetib bormasa, uni jar solib aytishdan nima naf? Bu haqda yana adibning bir gapi bor, – talant, bilim, hunar jihatidan bir darajada bo’lgan ikki yozuvchi muhabbat to’g’risida yozsa, shu muhabbat hissini boshidan kechirgani yaxshiroq yozadi, – bu misol bilan nima demoqchiman, qo’liga qalam olgan har bir shaxs faqat his qilganini yozsa, adabiyot kundan kunga bo’y ko’rsatib boraverardi.
Barchamizga ma’lum, har qanday ijodkor zamon bilan hamnafaslikda ijod qiladi, bu esa uni davrning hodisotlariga bag’ishlab qalam tebratishga ham undaydi. Albatta, ushbu vazifani o’z iqtidorini teran anglaganlar a’lo darajada bajarib kelmoqda. Ammo, ko’pchilik har qanday ijtmioiy voqelikka bag’ishlab darhol qog’oz qoralashi, qoralaganda ham his etmay yozishi ayanchli holat.
Masalan, alhol ro’y berayotgan ko’ngilsizliklarni chetdan kuzatib turgan, ammo qo’lidan hech nima kelmaydiganlar “Tur, yo’qol, o’zbekdan umidingni uz, / Virus, virusjonim, koronavirus”, kabi bitiklarni ham uyalmay o’qirmanlarga havola etmoqda. Yana yaqinda namoyish etilgan “Ilhaq” filьmini ko’rgan qalamkashlar “Seni bitta o’polmadim…” singari she’rlar ham yozishdi. Bu kabi yozishmalarning o’quvchilar didiga ta’siri qanday kechmoqda? Ular o’zi bilmagan holda did inqiroziga uchrayotganlarini bilarmikan? Afsuski, adabiyotni shu did chegarasi bilan o’lchayotganlaridan o’zlari bexabar.
Yana adibdan iqtibos keltiraman, – umumiy saviyasi past bo’lgan kishi hech vaqt ijtimoiy hodisalarni to’g’ri tahlil qila olmaydi, demak, ilhomlana olmaydi. Yozuvchi turmush hodisalarini tahlil qilgandan so’ng unga ma’lum bir munosabatda bo’ladi, bu munosabat uning qanoti bo’ladi, – aynan, hozirgi kunga kelib esa, ayrim qo’liga qalam olganlar o’z munosabatidan yasagan qanoti naqadar bachkanaligini tushunmayapti, shu bilan birga, o’qivchilarning ham qanotlarini qirqmoqdalar.
So’zimni yana Qahhor domla ta’biri bilan yakunlayman, hurmatli maddoh “san’atkor”lar, adabiyotga bolta ko’tarib kirishni bas qiling. O’quvchilar ongini zaharlab, rahmatli ustoz shoirlarning ruhini bezovta qilmang! Yaxshisi, xalqqa foyda keltiradigan boshqa bir sohaning etagidan mahkam tutib, karamsho’rvangizni vaqtida yig’ishtirganingiz ma’qul.
P.S. Maqolada hech qanday iddao yoki men yaxshiroq yozaman degan ta’ma yo’q, bu bir kuzatuvchi sifatidagi fikrlarim. Yuqoridagi kabi yozarmanlarga umumiy komentariyim. Agar, hamma istaganini yozishga haqli, hech kim xo’jayin emas demomoqchi bo’lsangiz, marhamat, to’yguningizcha yozavering. Faqat o’quvchilarga havola etib ularni ongini zaharlamang. Buni ham taklif, ham iltimos deb qabul qilishingizni istardim.
Hurmat bilan, g’oyibona o’quvchingiz
