Ойбек улуғ Навоийни бутун умри давомида тавоф этгани, унинг ўлмас сиймосини шоир ва адиб сифатида ҳам, адабиётшунос олим сифатида яратгани, халқ қалбидаги унга бўлган муҳаббат туйғуларини ўзининг фараҳбахш ижодий меҳнати билан мавжлантириб юборгани учунгина эмас, балки ўзининг инсоний камолоти, руҳий гўзаллиги, ҳотамтойлиги ва ўта меҳнатсеварлиги билан ҳам бошқа барча ижодкорларга инсбатан “ўзбек шеъриятининг қуёши”га яқиндир.

Наим КАРИМОВ
ҚУЁШ БИЛАН ОЙ

Ўзбек адабий самосини бир-биридан ёрқин ва кўркам юлдузлар аста-аста безата бошлаган эди. Ниҳоят, унинг қуёши ҳам кўтарилди. Бу – Алишер Навоий; ўзбек халқиннг гениал шоири ва мутафаккири Навоийнинг ижодиёти бутун ўзбек классик адабиётининг гултожи бўлди.
О й б е к.

   Улуғ шоирларнинг улуғ мухлислари бўлади. ХV аср билан ХХ аср орасида ҳазрат Навоийга эътиқод қўйган, унинг асарларини меҳр билан ўқиган, ғазалларига назиралар боғлаган шоирлар беҳисоб. Аммо бу мухлислар сони қанчалик кўп бўлмасин, улар орасида Муса Тошмуҳаммад ўғли Ойбек алоҳида эътиборга лойиқ.

Ойбек улуғ Навоийни бутун умри давомида тавоф этгани, унинг ўлмас сиймосини шоир ва адиб сифатида ҳам, адабиётшунос олим сифатида яратгани, халқ қалбидаги унга бўлган муҳаббат туйғуларини ўзининг фараҳбахш ижодий меҳнати билан мавжлантириб юборгани учунгина эмас, балки ўзининг инсоний камолоти, руҳий гўзаллиги, ҳотамтойлиги ва ўта меҳнатсеварлиги билан ҳам бошқа барча ижодкорларга инсбатан “ўзбек шеъриятининг қуёши”га яқиндир.

Хўш, бу ажиб уйғунликнинг манбаи қаерда, сабаблари нимада?

Биринчи поғона

Совет даврида Шарқ мамлакатларидаги мадраса таълими тўғрисида жуда кўп туҳмат гаплар ёзилди. Аммо ўтмишда қандай буюк олимлар, шоирлар, меъморлар, муҳандислар етишган бўлса, уларнинг бари мадрасадан чиққан. Ҳатто ўзбек мумтоз адабиётини теран ва нозик ҳис этган, араб ва форс тилларини мукаммал билган замондошларимиз ҳам мадраса таълими туфайли шу даражага эришишган.

Мадраса тўғрисида сўз борганда, Ойбек домла бу билим ўчоғига нисбатан баъзан илиқ ва самимий сўзларни айтишга ийманган. Давр ва сиёсат уни шунга мажбур этган. Лекин у “Қисқача таржимаи ҳолим” деган хасби ҳолида: “Мусулмон мактабларида фақат қадимги классиклар ўқитиларди”, деган сўзни айтганки, шу биргина жумланинг тагида қандай маъно ётганини билиш учун адибнинг “Болалик хотираларим” қиссасини варақлаш жоиз бўлади.

Қиссада “эски мактаб” ҳаётидан олинган бундай лавҳа бор:
“…Бир вақт Сўфи Оллоёрни ўқиётганимда, зимдан қулоқ солиб ўтирган домлам:
— Сувдай силлиқ ўқийсан, балли-балли, ўғилчам! – дейди кулиб.
— Сўфи Оллоёрни уч марта ўқиб туширдим, кўп ғазалларини ёддан ҳам биламан! — жавоб бераман уялиб.

— Ростданми? – сўрайди домлам таажжубланиб. Пишиқсан-да ўзинг ҳам, боракалло! Эртага Навоийдан бошлаймиз. Лекин шарт шуки, ёғлиқ ош, бир сават нон, кейин сурати каттакон пул, уқдингми? – илжаяди у…
…Эртаси бир сават нон билан, хотиримда йўқ, беш сўмми пул беради онам… Жилдимга Навоий ғазалиётини солиб, мактабга хушнуд жўнайман.

Домлам қўлимдан китобни олиб, олдидаги пастак тахта курси устига қўяди-да:
— Қани, бошлаймиз, бисмилло! – дейди ва салмоқ билан битта-битта ўқий бошлайди.
Мен эргашаман…

…Кўнглим ёришиб, равшан бўлиб кетади, рамзлари, ҳикматлари, пишиқ, рангдор қофиялари гўё кўнглимга тўлади. Байтлари ишқий, фалсафий, чуқур мазмунли.

— Навоийнинг ғазаллари ишқий, аммо у Оллонинг ошиқи, шу сабабданким, байтлари пок муҳаббатни куйлайди. Ўқий бер, бориб-бориб тушунасан, — дейди домлам.

Ҳақиқатан, Навоий менда пок севги яратади. Унинг шеърларини завқ билан, чуқур ҳис билан ўқийман. Пок муҳаббатни, чуқур маънони, ёқимли ҳисни илк дафъа Навоийдан ўрганаман”.

Бу лавҳада тасвирланган воқеанинг ҳаққонийлигига шубҳаланмаса ҳам бўлади. Ойбек гарчанд давр талабларидан келиб чиққан ҳолда домла образининг “нафс балоси” сифатидаги қиррасини четлаб ўтмаган бўлса-да, “эски мактаб”да Навоийга меҳр-муҳаббатнинг уйғотилиш жараёнини гўзал бир тарзда кўрсатган. Бу лавҳани ўқир эканмиз, бўлажак адибнинг Навоий билан илк бор учрашуви уни бутун умрга севиб қолишида муҳим омил бўлганига ишонч ҳосил қиламиз.

1917 йил воқеаларидан кейин Ойбек “Намуна” мактабида, сўнг Навоий номидаги таълим ва тарбия техникумида таҳсилини давом эттирди. Техникумда Эсон афанди, Иброҳим афанди сингари Туркияда таҳсил кўрган билимдон домлалар ундаги ана шу учқуннинг аланга олишига кўмаклашдилар.

Тарихнавис адиб Миркарим Осим Ойбек билан бирга техникумда ўқиган йилларини бундай хотирлаган эди:
“Ўзбек тили ва адабиёти дарсларида Навоий ва Фузулийнинг ижоди билан таниша бошладик. Ҳаммамиз озми-кўпми эски мактабда ўқиган, эскича саводхон эдик, аммо Ойбек классикларимизни ҳаммамиздан яхшироқ тушунар эди. Унинг Навоий ижоди ҳақидаги мақоласи деворий газетамизда чиққан эди. Унда Ойбек Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достонидан мисоллар келтириб. Уларнинг фасоҳат ва балоғатга мисол бўла олишини кўрсатган, хусусан:

Бир наъшга солдилар иковни,
Жонсиз келину ўлик куёвни —

сатрларининг соддалиги, гўзаллигини қайд этиб ўтган эди. Ўша вақтдаёқ Ойбекда улуғ шоиримизнинг ҳаёти ва ижодига қизиқиш уйғонганди. Кейинчалик мен ундан:
— Сен эски адабиётни қаёқдан бунча зўр биласан? – деб сўраганимда, у:
— Онам раҳматлик саводхон эдилар. Сўфи Оллоёр, Машрабни кўп ўқир эдилар. Ўша ғазалларнинг жаранги қулоғимда қолган, — деб жавоб берган эди”.

Миркарим Осимнинг бу хотираси бизни Ойбекни Навоий чўққиси сари элтган яна бир поғона билан, аниқроғи, биринчи ва энг муҳим поғона билан таништиради.

“Асрларга элтиб хаёлни…”

Ойбек 1926 йилда таҳсил манзилини Ленинград (ҳозирги Санкт-Петербург) га кўчириб, Плеханов номидаги Халқ хўжалиги институтида бир неча йил таълим олди. Ленинград ўша йилларда Европадаги йирик фан ва маданият марказларидан бири эди. Шарқшунослик институтидан ташқари, шу ерда Жонли Шарқ тиллари институти ҳам бўлиб, Ойбек айни пайтда шу илмий марказда ўзбек тили ва адабиётидан машғулотлар ҳам олиб борди. Атоқли рус шарқшунослари билан мулоқот, улар билан ўзбек мумтоз адабиёти ва унинг Алишер Навоийдек буюк чўққиси тўғрисидаги суҳбатлар ҳар икки томон учун фойдали бўлган. Ойбек шу йилларда Навоий ижодига қизиқиш Ўзбекистонга қараганда “Шимолий Венеция”да кучли эканини кўриб, улуғ шоир меросини юқори илмий-назарий савияда ўрганиш лозимлигини тушунди.

“Буюк шоир Навоий ҳақида материалларни 1928 йилдан йиға бошлаганман”, — деб ёзганида, Ойбек ўз ҳаётининг Ленинград даврини кўзда тутган эди.

Ойбек Ленинграддан қайтганидан кейин ҳам Навоий ҳаёти ва ижоди билан шуғулланишда давом этиб, жуда кўп қадимий манбаларни кўздан кечирди. Айниқса, у 1929 йилда Зарифа Саидносировага уйланганидан сўнг, унда қайнотаси, Мунаввар қори ва Чўлпон сингари ХХ аср ўзбек маданияти титанларининг муносиб сафдоши, машҳур маърифатпарвар ва тадбиркор Саидносир Миржалил ўғлининг кутубхонасидан фойдаланиш имконияти туғилди. Аллома куёвининг Навоий ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиши Саидносир Миржалил ўғлига манзур бўлди шекилли, у бозорма-бозор юриб ноёб қўлёзма ва босма китобларни сотиб оладиган бўлди. Бу китобларни титиб, Навоийга оидларини куёвига ажратиб берди. Зарифахонимнинг хотирлашига қараганда, Саидносир Миржалил ўғли баъзан оқшомлари Ойбек билан бирга эски китобларни варақлаб, Навоий ҳаётига оид янги маълумотларни топишар, шоир ҳаёти ва ижодининг кўпчиликка номаълум саҳифаларини кашф этишар экан.

Хуллас, Ойбек орадан беш аср ўтгач, тинимсиз изланишлари ва катта ихлоси туфайли Навоий ҳаётини кўз ўнгида тиклаб, яққол гавдалантирди, унинг асарлари қатида ётган нозик мушоҳадалар ва буюк башарий фикрларни зукколик билан илғади ва бу борада ўзига қадар бўлган навоийхонлардан ўзиб кетди. Навоий ижодига бағишланган тадқиқотлари билан навоийшунослик фанига тамал тошини қўйди. Шубҳасиз, бу даврда унинг ёнида Садриддин Айний, Абдураҳмон Саъдий, Олим Шарафиддинов сингари Навоий ижодининг билимдонлари ҳам бор эди. Лекин, барибир, уларнинг пешқадами ва буюк шоир ижодини ўрганишга салмоқли ҳисса қўшаётгани, навоийшанослик фани олдида турган вазифаларни белгилаб бергани ва бу вазифаларни энг кўп адо этгани Ойбек эди.

1937 йил майида Москвада ўзбек санъатининг биринчи ўнкунлиги бўлиб ўтди. 21-30 май кунлари ўзбек маданияти арбоблари турли-туман учрашувларда иштирок этиб, байрам иқлимида яшадилар. Чамамда, шу кунларда фақат Ойбеккина кечалари тинимсиз ижод билан, иш билан машғул бўлди. У дастлаб “Литературная газета” таҳририятининг илтимоси билан ўзбек мумтоз адабиёти тўғрисида мақола ёзиб чиқарди. Сўнг ўзининг сўлим достонларидан бирини шу ерда қоғозга туширди. Бу достон қўлёзмасининг сўнгги саҳифасида “24/V 1937. Москва”, деган сана бор. “Асрларга элтиб хаёлни, Баъзан ёрқин кўраман чолни…” байти билан бошланган бу асар ўзбек бадиий навоийномасининг қалдиғоч асари сифатида тарихда қолади.

“Асрларга элтиб хаёлни…” Мен бу сатрни такрорлар эканман, хаёл оғушига чўмган Ойбекнинг Тошкент кўчаларида юргани кўз одимга келади. Назаримда, у Москвада, ҳамма биродарлари тантанавор кайфият оғушида яшаган пайтда ҳам хаёлан ХV асрда, Навоий билан бирга яшаб, бирга нафас олган.

Ойбек мазкур достонда Навоий сиймосини бундай тасаввур этган:

…Нуроний юз, нуроний соқол,
Кўзларида муҳаббат, малол.

Даҳо порлар пешонасидан
Гўё қуёш булут ичидан.

Буюк кўнгил ва буюк фикр
Мавжи каби чизгиларда сир.

Кўркам, мағрур, оз эгик боши,
Қуюқ, жиддий киприги, қоши.

Нигоҳининг маъноси нодир:
Шундай боқар файласуф шоир.

Чеҳрасида ҳаёт мазмуни,
Тажрибалар ясамиш уни.

Гўзал, оппоқ салла бошида,
Келишганди қадди ёшига.

Донишманд чол, улуғ руҳга хос
Бир табассум – тавсифга сиғмас.

Тавозеи самимий, илиқ,
Ҳаракати нозик ва силлиқ,

Нафис бутун сиймоси, саси,
Нафис ишқи, ғами, ғуссаси…

Ойбек улуғ шоир сиймосини шундай ёрқин тасаввур этибгина қолмай, унинг қандай ижод этгани, Ҳиротнинг қайси кўчаларидан ўтиб, саройга ёхуд мавлоно Жомийнинг, ёки бошқа бир замондошининг уйига борганини-да аниқ ҳис этган. Ва ана шу ҳис бутун достон бўйлаб баҳор чечакларидек уфор таратиб туради.

Бундан ўттиз беш йил аввал ёзилган бу гўзал достонни бугун ҳам ўқир экансиз, ундаги ажиб туйғулар тароватидан, олис асрда яшаган устод билан учрашув нашидасидан сархуш бўлмай иложингиз йўқ. “Навоий” достони сатрларига жон ва қон берган Ойбек юраги — шу юракдан юзиб чиққан сўзда, туйғуда ҳали ҳам зарб бериб тургандек бўлади.

Илмий изланишлар

Ойбек Навоий мавзуига қўл урган пайтда адабий меросга муносабат яхши бўлмаган. ХХ асрнинг 20-йилларига қадар рус ва Ғарб шарқшунослари Навоийни Шарқ адабиёти даҳоларининг тақлидчиси сифатида баҳолаб келганлар ва шундай ғайриилмий қараш ҳали ҳам айрим мақолаларда бўртиб турарди. 1926 йили Бокуда чоп қилинган “Навоий” тўпламига кирган Исмоил Ҳикматнинг “Амир Алишер Навоий” деган мақоласида ҳам шундай фикр етакчилик қилган. Гарчанд шу тўпламдан Жомийнинг Навоий тўғрисидаги мунаввар фикрлари ҳам ўрин олган бўлса-да, илм аҳлининг назари кўпроқ Исмоил Ҳикмат мақоласига тушди. Ҳолбуки, бу мақола улуғ бобокалонимиз номига соя ташловчи мақола эди. 20-йилларнинг иккинчи ярмида тарих саҳнасига чиққан йўқсил ёзувчиларнинг уюшмалари шу мақоладан “илҳомланиб”, адабий ажамоатчиликни Навоий, Машраб, Муқимий, Турди сингари мумтоз шоирларимизни “ҳозирги замон кемаси”дан улоқтириб ташлашга чақирди. Уюшма раҳбарлари Навоий сингари классиклар манглайига “феодализм ва капитализм шоирлари” ёрлиғини ёпиштириб, улар ижодини ўрганишга киришган олимларга маломат тошларини отдилар.

Ойбек худди шу даврда, йўқсил ёзувчилардан фарқли ўлароқ, Навоий ижодини катта ихлос билан ўргана бошлади.

Адиб архивида иккита “умумий дафтар” бор. Бу дафтарларни варақлар экансиз, Ойбекнинг Шарафиддин Али Яздий, Восифий, Мирхонд сингари машҳур Шарқ муаррихлари, Ибн Батута, Рюи Гонзалес де-Клавихо сингари сайёҳлар ва бошқа муаллифларнинг Темурийлар даврига, хусусан Навоий ҳаёти ва ижодига оид тарихий асарларини, шунингдек, В.В. Бартольд, Н.И. Вавилов каби рус олимларининг тадқиқотларини синчковлик билан мутолаа қилганини, ҳатто унинг назаридан Навоий замонасидаги солиқларга оид рисолалар ҳам четда қолмаганини кўрамиз.

Адиб Навоий ва у яшаган даврни шу қадар қунт билан ўргандики, ҳатто Ҳусайн Бойқаронинг тантанабозлик, дабдабабозлик авж олган саройидаги катта харажатларни қоплаш учун турли солиқлар ўйлаб чиқарилганлиги ҳам, мамлакатда зулм, муттаҳамлик, порахўрлик ҳоллари ортганлиги ҳам, Навоий ҳузурида хизмат қилган кимсаларнинг шу ерда бўлаётган ҳар бир учрашув ва ҳар бир ишни ал-котибдек ёзиб, султонга махфий равишда етказиб турганлиги ҳам Ойбек эътиборидан четда қолмади. Адиб фақат Навоий ва у яшаган давр ҳақидаги манбаларни симирибгина қолмай, улуғ шоир асарларининг мағиз-мағизини ҳам чақишга уринди. Шундай теран билимга эга бўлгандан кейингина (1935-1936 йиллардан бошлаб) Навоий ҳаёти ва ижодига бағишланган йирик тадқиқотлар ёза бошлади. У 1941 йилга қадар “Навоий ҳақида”, “Навоийнинг таржимаи ҳоли”, “Хамса”нинг асосий образлари”, “Навоийнинг дунёқараши масаласига доир” сингари талай илмий ишлар яратдики, улар навоийшунослик илмининг олтин фондидан ўрин олган.

Ойбек “Қисқача таржимаи ҳол”ида: “Ўз халқимнинг тақдири ҳақида ўйлаб юриб, менда янги-янги темалар туғилди. Болалигимдан асарларини севиб ўқиганим ўзбек халқининг улуғ классик шоири Алишер Навоий ҳақида асар ёзишни кўпдан бери орзу қилардим”, деб ёзган.

Хўш, Ойбек ўз халқининг тақдири тўғрисида ўйлар экан, ним учун Навоий ва у яшаган даврни билиши ва у ҳақда ёзиши даркор бўлди?

Адиб “Чексиз умр” деган мақоласида бундай ёзади: “Навоийдан илгари ҳам она тилида жўшқин лиризм билан тўла ғазаллар яратилган. Лирик шеърлар ва фикрий чўнг, мусиқаси салобатли қасидалар берган шоирлар оз эмасди; ораларида “сўз подшоси” унвонини олган Лутфий каби донгдор санъаткорлар ҳам бор эди. Лекин Навоий ижоди қоялар узра кўкнинг бепоён гумбази сари юксалган чўққи бўлди. Навоийга қадар девонлар бор эди. Лекин “Чор девон” йўқ эди. Айрим достонлар бор эди, лекин “Хамса” йўқ эди. “Чор девон” ва “Хамса”ни жаҳон бадиий фикрининг хазинасига Навоий даҳоси бахш этди”.

Адиб бошқа бир тадқиқотида “Хамса” тўғрисидаги мушоҳадаларини баён қилгач, бундай хулосага келади: “Шоирнинг гигант меҳнатининг маҳсули бўлган ажойиб китоб – “Хамса” ўз замонига қадар инсоният фикрий тараққиётининг жуда асл, жуда қимматли қуймаларини ўзида тўплаган хазинадир. Унинг ҳар саҳифаси шоирона даҳо билан нафас олади. Унинг буюк шоирона илҳом билан суғорилган ҳар бир мисраси, абадий сўлмас жонли гул каби, ўқувчини ҳамма вақт мафтун этади”.

Ойбек Навоий асарларидаги фикрнинг теранлиги, образларнинг рангдорлиги, ҳис ва туйғуларнинг нафислиги, каҳрамонларнинг кишилик юксак интилишларини ташиган ёрқин тимсоллар эканлигини алоҳида қайд этиб, ана шу фазилатлар халқнинг руҳий гўзаллиги ва маънавий софлигига таъсир ўтказувчи омиллар бўлганидан завқланади. “Бу асарлари билан, — деб ёзади у, — Навоий ўз даврининг фикрий ва маданий савиясидан анча баланд эканини кўрсатди. У фикрларни бадиий ифодалашда дунёнинг энг улуғ шоирлари билан бир қаторда туради”. Бошқача айтганда, Ойбек Навоийнинг улуғлигини ўз даврининг фикрий ва маданий савиясини баланд босқичга олиб чиққанида, халқининг заковат даражасини кўтарганида кўради. Навоийнинг шу хизматлари халқ тақдирида, жамият тақдирида катта ижодий роль ўйнагани учун унга айрича меҳр қўяди. Яна шу нарса муҳимки, Навоий, Ойбек назарида, ўз даврининг фикрий ва маданий тараққиётига катта туртки (импульс) берибгина қолмай, асарларида завол билмас умумбашарий ғояларни олға сурди, баркамол инсонлар образини яратиб берди. Навоий ижодида олға сурилган бу ғоя ва образлар ўша даврдаги халқ тақдири билан боғлиқ бўлибгина қолмай, ҳозирги давр учун ҳам катта аҳамиятга эга эди. Масаланинг худди шу томони Ойбекни Навоий ҳақида роман ёзишга раҳбатлантирди.

Адибнинг шоҳ асари

Ойбек Навоийни олим сифатида ўрганиш жараёнида уни шу қадар яққол ва ёрқин тасаввур этдики, энди илмий тадқиқот имкониятлари уни қаноатлантирмай қолди. 1937 йилда ёзилган достон ҳам ундаги Навоий ва у яшаган давр ҳақидаги билимнинг тўла рўёбга чиқишига имкон бермади. Адиб “Қутлуғ қон” романини ёзиб тугатар-тугатмас, улуғ шоир ҳақида йирик насрий асарни ёзишга чоғланди. Бу воқеа 1939 йилда рўй берди. Аммо Ойбек ўз қаламидан чиққан романнинг дастлабки бобидан қаноат ҳиссини туймай, уни ташлаб қўйди. У “азамат мавзу” (Ойбек ифодаси) ни ёритишга ҳали тайёр эмаслигини сезди. Бироқ унинг хаёлини бир умрга банд этган шоир сиймоси унга ҳаловат бермади. Ва у 1940 йил 6 январда романни қайта ёза бошлади.

Адиб асарнинг яратилиш тарихи тўғрисида сўз юритиб, ёзган эди: “Кўп тарихий фактлар, материалларни йиғдим, уларни таҳлил этиб, мағзини чақиш учун чуқур ҳис этишга, ўйлашга бошладим. Бу ишга шу қадар ғарқ бўлган эдимки, романнинг иш плани қоғозда йўқ эди… Юрсам-турсам, ҳамиша Навоийни ўйлар эдим. Унинг маънодор, ақлли кўзлари, хушфеъл, раҳмдил, олижаноб қиёфаси, асл, пок, улуғ қалбини ҳис этардим, кўз ўнгимда кўрардим”.
1941 йил 1 январь куни “Правда Востока” газетасида эълон қилинган Ойбекнинг ижодий режаларидан маълум бўлишича, у ўша йилиёқ асарни тугатмоқчи бўлган. Аммо 22 июнда бошланган уруш бу қутлуғ ниятга раҳна солди. Адиб ҳарбий даврнинг долзарб юмушларидан ҳоли бўлган чоғларидагина роман устида ишлашда давом этди.

Тошкентга вақтинча кўчиб келган москвалик ёзувчи ва мунаққид Лидия Бать Ойбекнинг шу кезларда Навоий билан бирга яшаб, Навоий билан бирга нафас олаётганининг кўп гувоҳи бўлган. “Ойбек Навоий ҳақида гапирганида, — деб ёзган эди у, — кўзлари, айниқса, чақнаб кетарди. У ўзини кўҳна бир даврга кириб қолгандек, Ҳиротни ўз уйидек, қадрдон Тошкент кўчаларидек ҳис қилар, хаёлан ўша замон муҳитида яшар эди”.
Ўша йилларда Тошкентда оиласи билан яшаган москвалик ёзувчи ва олим Александр Дейч эса хотираларида бундай ҳикоя қилади:

“Кунлардан бирида биз Ойбек билан Асака майдонида кетиб борардик. Ғуж-ғуж бўлиб ўсган ям-яшил тераклар майдон ҳуснини очиб турарди. Ойбек ўша тераклар соясида бораётган гавдали, соч-соқоли оқарган, мўйловдор бир мўйсафидни кўриб қолди-ю, азбаройи хурсанд бўлганидан у томон югурди. Улар маҳкам қучоқлашиб, узоқ дийдорлашишди. Кейин Ойбек болалик чоғидан танийдиган бу чолни менга ўзбекларнинг Тарас Бульбаси, деб таништирди. Чиндан ҳам, бу одамнинг қиёфасида Гоголь тасвирлаган запорожьеликларга хос аломатлар бор эди.

Йўлда давом этдик, лекин Ойбек ҳамон ҳаяжонини босолмасди. Тасодифий учрашув унга қаттиқ таъсир қилган эди. У кутилмаганда:
— Романимдаги кекса навкар ана шундай киши бўлиши керак, деди. Бир оздан сўнг эса: — Йўқ, навкар эмас, ундан бек ҳам чиқиши мумкин, унда куч-қувват ҳам, ўзига ишонч ҳам ошиб-тошиб ётибди, — деб қўйди.
Ойбек тарихий роман қаҳрамонлари билан яшар экан, бугунги Ўзбекистондан ўзига керакли характерларни ахтарарди”.

Адиб архивидаги роман учун тўпланган санадлар орасида “Ҳирот”, “Ҳиротдаги гўзал жавлонгоҳ”, “Самарқанд” сингари лавҳалар мавжуд бўлиб, улардаги айрим тасвирлар асарга ажойиб бир тарзда сингдириб юборилган.
Клавихонинг Самарқанд хотираларида бир олтин дарахт тилга олинган. Ойбек Хадичабегим ҳузурида бўлган бир зиёфатни тасвирлар экан, испан элчисини ҳайратга солган шу тафсилдан усталик билан фойдаланган. “Букун ҳамманинг кўзини ўзига қадаган нарса Хадичабегим ёнидаги хонтахтада катта кумуш баркаш устига ўтқазилган дарахт эди, — деб ёзган адиб. – Баландлиги, чамаси, уч газ, танасининг йўғонлиги одам болдиридай бўлган бу дарахт тамом олтиндан ишланган эди. Кумуш баркашдан ўсиб чиққан олтин дарахт ҳар ёққа шохлар, ингичка-ингичка новдалар отганди. Унинг ҳар япроқлари кўк забаржаддан, новдаларининг учларида сарғиш дурдан, ёқутдан ўнтача йирик, юмалоқ ва порлоқ мевалари бор эди. Олтин дарахтнинг бутоқларида кичкина чиройли қушчалар қўниб туради. Қушчалар оёқларидан тумшуқларига қадар ранг-баранг қимматбаҳо тошлардан, худди жонлидай, ишланган. Баъзи қушчаларнинг қанотлари ёзилган – улар гўё учиб тушмоқчидай… Баъзилари эса тумшуқлари билан порлоқ меваларни чўқиб туради”.

Ойбек Ҳусайн Бойқаро саройини тасвир этганида ҳам тарихий манбаларга суянган ҳолда қалам тебратади.

Мана, Клавихо тасвиридаги Амир Темур саройи: “Темурнинг “Дилкушо” номли саройи бор. Бу боғда ипакдан ва бошқа материллардан ясалган жуда кўп чодирлар бор. Бошқа бир боғида гулдор гилам чодирлар. Боғнинг ўртасида уй. Пардалари жуда гўзал. Темур майда ипак ёстиқлардан иборат тўшакда ўтиради. Уйнинг девори олтиндан ишланган қат-қат шокилали ипак пардалар билан қопланган. Шокилалар ерга тегиб туради. Иданда (полда, ерда) гиламлар. Уйнинг ўртасида олтин стол. Буларнинг устида еттита кўзача. Иккитасига йирик марваридлар, зумрадлар, ферузалар қадалган. Ҳар бирининг жўмраги оғзида ёқут. Олтита олтин пиёла”.

Амир Темур саройидага оид бундай тарихий лавҳалар билан танишар эканмиз, Навоий ва унинг замондошлари асарларидаги бадиий жозиба, кўтаринки руҳ шу лавҳаларда мужассамланган гўзаллик, ҳашамдорлик ва порлоқликдан ўсиб чиққанига амин бўламиз. Аммо Навоийнинг улуғлиги шунда эдики, у ўз асарларида шу порлоқликни сақлабгина қолмай, унга катта ва умумбашарий маъно бағишлаган.

Афсуски, Клавихо хотираларида муҳрланган шоҳона ва маиший ҳаёт манзаралари ХV асрдаги ўзбек муаррихларининг асарларида мутлақо учрамайди. Шунинг учун ҳам Ойбек Клавихо кундаликларидан ўрин олган қимматбаҳо тарихий факт ва маълумотлардан унумли фойдаланган.

Хуллас, адиб романда тарихий фонни, ХV асрдаги Хуросон манзараларини, шу давр нафасини, шу давр кишиларининг қиёфаларини чизишда тарих ҳақиқатига тўла риоя қилган. Аммо у Навоийннг шоир, давлат арбоби, донишманд ва инсонпарвар шахс сифатидаги образини яратиш, унинг туркий халқлар маданияти тарихидаги ўрнини ёритиш мақсадида асарга, бир томондан, тарихий шахслар, иккинчи томондан, ўз хаёлининг меваси бўлган тўқима қаҳрамонлар образини олиб киради. Шу икки қутбдаги образлар ўзаро яқин муносабатда ҳаракат этадилар ва Навоий ҳақидаги, ХV асрдаги Ҳирот ҳақидаги ҳақиқатни очиб берадилар.

Тарихий манбаларда Навоийнинг шахсий ҳаёти, хусусан муҳаббати масаласи очиқ қолган. Ғазал ва достонларида ишқ ва муҳаббатни баланд пардаларда куйлаган шоир тўғрисидаги асарда эса муҳаббат мавзуини четлаб ўтиш иложсиздир. Шунинг учун адиб асарга Дилдор – Арслонқул сюжет чизиғини киритган. Бу бахтсиз ошиқ ва маъшуқалар қисматига Навоийнинг яқиндан аралашиши, уларга ҳомийлик қилиши мазкур сюжет чизиғининг романга киритилиши зарурлигини асослабгина қолмай, романга ўзгача бадиий тароват ва ўзгача драматизм бағишлаган. Маълум бўлишича, Ойбек қизнинг исмини дастлаб Дилнавоз деб атаган. Лекин у бу ниятидан қайтиб, унга Ойбадоқ деб ном берган. Бу иккинчи ном ҳам ХХ аср китобхонларига яқин бўлмагани сабабли, адиб уни Дилдор деб аташни маъқул кўрган.

Ойбек гарчанд “романнинг иш плани қоғозда йўқ эди”, деб ёзган бўлса-да, ижодий жараён чоғида ён дафтарига баъзи бир қайдларни ёзиб борган. Бу қайдларнинг аксари Навоий билан халқ ўртасидаги муносабатни очишга қаратилган. Чунончи, у ўз қайдларида: “Навоий Ҳиротга тартиб ўрнатиш учун келганда, унга Ойбадоқнинг йигити арзи ҳолга кирсин”, “Навоийнинг уйига одамлар арзи ҳол ва ҳар нав ёрлам учун доимо келиб туришларини кўрсатиш керак”, “Навоий Ҳиротдан қайтганда, эшикда тўпланган халқ ундан нима кутганлигини сўрасин”, “Навоий: “Токи тирикман, эл манфаати учун ишлайман”, десин ва ҳоказо”, “Инсон номи баланд ва улуғвордир — бу фикрни бошқа шаклда бериш керак…”, деб ёзганки, бу сўзлар унинг романда Навоийнинг, энг аввало, инсонпарвар ва халқпарвар арбоб бўлганини кўрсатишга интилганидан шаҳодат беради.

Хуллас, ўз олдига улкан ва мураккаб вазифани қўйган адиб 1942 йилда асарни қўлдан чиқарди. “Романни уруш йили, қиш фаслида, совуқ хонада, жинчироқнинг титроқ шуъласида ёзганман”, — дейди у таржимаи ҳолида.
Яна шуни қайд этиш керакки, Ойбек асар тили ва услубида, умуман, бадиий қурилмасида Навоий ижодидан, ундаги нафосат ва ҳикмат булоғидан катта маҳорат билан фойдаланган. Муаллиф тили ҳам, қаҳрамонлар нутқи ҳам нафис сўз дурлари билан музайян этилган. Масалан, роман тилида қуйидагидек ҳикматли сўзлар бисёр: “Ғазални юз шоир татаббу этиб қалам сурсалар, юз ғазал вужудга келади; Бир туп гул юз ғунча очади”; “Гулнинг тўни қирқ парча бўлса ҳам у гулдир”; “Шоҳ боласига юрт ва сипоҳ, дарвеш боласига масжиду хонақоҳ керак!”; “Халқ шундай бир дарёйи азимки, у тошса, унинг мавжидан на шоҳнинг қасри, на дарвешнинг кулбаси қолур, у шундай бир ўтки, унинг бир учқуни туташса, на хашакни қўяр, на фалакни”… Бундай сержило ва сермаъно ифодалар бутун роман бўйлаб олтин кукунларидек порлаб туради.

Ойбек ўз романи билан Навоий сиймосини ҳар бир ўзбек хонадонига олиб кирди, унинг қалбига “шоирлар амири”га нисбатан сўнмас муҳаббат чечакларини экди. Унда адолат ва ҳақиқат қуёшининг, албатта, чиқажагига умид ва ишонч уйғотди.

Романда шундай гўзал ибора бор: “Китоблар одамзоднинг фикр дурларини тўплаб, уларни асрларга қолдирадилар”. Умид қилиш мумкинки, Ойбекнинг бу асари ҳам ана шундай ўлмас китоблар сирасидан жой олган.

Бир мактубдан сатрлар

Ойбек уй-музейи экспозициясида “Навоий” романининг 1944 йилда чоп этилган, ажойиб тарихли бир нусхаси бор. 1966 йилда Қишлоқ хўжалик инстититутининг домлаларидан бири Абдураҳмон Раҳимов томонидан совға қилинган бу китоб урушдан кейинги йилларда кўпгина лагерларда бўлиб, маҳбусларнинг оғир ва азоб-уқубатдан иборат қисматига шерик ва гувоҳ бўлган. Келинг, яхшиси, Абдураҳмон Раҳимов шу китобга илова қилган хатига назар ташлайлик:

“…Бу китоб биз, каторжанлар, учун ниҳоятда мўътабар китобдир.
Китоб инсоният дунёсининг энг улуғ кишиси, генийси, буюк мутафаккир мавлоно Алишер Навоий жаноби олий ҳазратлари ҳақида ёзилган; ҳозирги замондаги қалам эгалари бундан ошириб ёзолмасдилар ва коинотда шул таҳлитда ёзиши мумкин эди бир улуғ инсон. У ҳам бўлса, А.Навоийнинг ўзлари. Ўзгаларни(нг) қўлидан келмайди. Буни фақат Ойбек эплади.

Қўлингиздаги 4-5 маротаба муқоваси янгиланган, эски, чирик китоб кўп кишиларни ўлим чангалидан олиб қолган. Шоир эмасман-да, бу билан муболаға қилиб юборганга ўхшаб қолдим. Аслида эса, ҳеч қандай муболағасиз, айни бир ҳақиқатни ёзяпман.

Ҳурматли ўқувчи! Сиз ёзувчи Александр Солженицинни(нг) “Иван Денисовичнинг бир куни” деган повестини ўқигансиз. Унда ёзувчи бир куннигина ёзган, холос. Локин қўлингиздаги китоб шунақанги кунларнинг 3 630 тасини пўлат чидам билан ўтказди. Иван Денисовични(нг) фақат биргина яхши лагердаги куни тасвирланган. Китоб эса ундан анча маротаба ёмон лагерларни(нг) кўпида бўлди, уни бутун азоб-уқубатлари, қийноқ, оч-яланғочликлари, хўрлашлари, уни инсон (деб) эмас, қўлларидаги овчарка итларидан минг марта паст кўришлари… – ҳаммасини ўз кўзи билан кўрди. Ул ердаги ҳар бир лагерь бошлиғи: “Мен совет ҳукуматиман”, деб истаганича, айниқса, текин ароқ ичиб олиб, хоҳлаган номаъқулчилигини қилганларни, боқувда қутуриб ётган овчаркаларни бегуноҳ, зўрға оёғини судрат кетаётган маҳбуслар устига, ҳатто баъзан ит бормаганда, мажбур қилиб қопдиришлар, соқчилар бир-бирлари билан кимни(нг) ити кучли ўйнашиб, итни қўйиб юбориб, кўкраги билан жим кетаётган маҳбусларни орқасидан уриб йиқитишлар… Бир бурда нонга оч маҳбусларни бир неча марталаб пешонаси ерга теккунча таъзим қилдиришлар, мабодо салом бермаса, роса сўкиш, уриш, хўрлаш, қамаш… — шуларни(нг) ҳаммасини кўрди.

“Иван Денисовичнинг бир куни” китобидан маълумким, бараклар жуда катта, унда юзлаб ҳар хил миллат кишилари ётади. Ҳамма бараклар тунда қулфланиб қўйилади. Ҳар хил одам бор. Шунинг учун ҳамма нарсани бекитиб юриш керак. Хусусан, нонни. Китоб ўқиш, уни ўзи билан олиб юриш қатъий ман этилган. Келадирган ва юбориладирган хатлар, албатта, текширувдан ўтади.

Ҳар бир барак кунига, албатта, тинтувдан ўтади. Шунда назоратчилар қўлига нима тушса, олиб ўртага ташлайдилар. Айниқса, тахта чорпояни(нг) II қаватидан отиб улоқтирилган нарсалар чил-чил бўлиб кетади. Этап вақтларида ҳам адабиёт олиб юриш ман этилганди. (Тўғри, кейинги йилларда рухсат этилди.) Этап вақтида жуда синчиклаб тинтилади, ҳатто нина, тўғноғичлар ҳам совуқ қурол ҳисобланади. Бинобарин, дарҳол олиниб, буюм эгаси, шубҳасиз, жазоланади. Қалам-қоғоз, матбуотлар тортиб олиниб, четга отиб юборилар эди… Бас, шул зикр этилган тинтувларни ҳаммасидан 3 630 кун мобайнида сабр-матонат билан, баъзан нон бўлса, нон ичида… китоб сақланиб, баъзан қўлга тушса, ялиниб, ёлвориб, бирор яхши нарса бериб… сақлаб келинди. Оч қолдик, калтак едик, хўрландик, сўкиш эшитдик, ўнлаб Навоий мухлислари бориб, назоратчи, бошлиқларга ялиндик, “Навоий”ни қайтиб олдик.

Бизлар нонни азиз тутгувчиларданмиз. Бинобарин, ҳамма вақт нонимиз бўлди, локин бўлмаганда, оч қолдик, тиз чўкмадик, сабабсиз қийнаганларида ҳатто ялинмадик, мардонавор тик туриб, ўртоғимизни сақладик, сотмадик, мағрур бардош бердик… Локин “Навоий” учун уялмадик.

Ҳурматли ўқувчи сабабини сўрар. Албатта, бесабаб ҳеч нарса бўлмайди…

Маълумки, маҳбусларни(нг) кўпчилиги урушдан қайтиб ёки қайтмай қамоққа олинган, ёш, ҳали ҳаёт нима эканини билмай, 18 ёшида аскарга бориб, ул ерда қуршовда ёки бошқа сабабли, масалан, оғир ярадор бўлиб… асирга тушган. Ул ерда роса фашистлар қўлида эзилган, хор бўлган, сўнгра Мустафо Чўқай, Вали Қаюмхон ва бошқалар томонидан (жуҳудлардан фарқ қилиб) ажратиб олинган, унда ҳам ҳаёт кўрмаган йигитлар эдилар. Бундай йигитлар учун, айниқса, азоб-уқубат ичида “Навоий”ни ўқиш, зулматдан туриб қуёш нурини кўриш… Шимолнинг зулматлик қаттиқ қишидан бирдан 3-4 соат ичида самолётда бирданига қуёш нурини аямай тўкиб турган, ҳамма ерларда гуллар очилиб, уни(нг) анбар ҳидлари ҳар ёнга сочилиб турган, булбуллар сайраб, ариқларда зилол сувлар шарқираб оқиб турган гўзал Тошкент диёрига келиб қолгандек, ғариб кўнгиллари ўзига бир оз бўлса-да, шу зулматдан чеккага, она-ватанга, ўсиб унган ўлкага ва хусусан адабиётга, унинг шу қадар пок қалблик мутафаккири Навоийга интилар эди.

Бу ёш, ғариб, эзилган, хўрланган, ҳаёт ҳақидаги маълумоти жуда саёз бўлган йигитлар 25 йил ўтиришларини эсласалар… ҳамма нарсадан, шу жумладан, азиз нондан ҳам воз кечар эдилар. Худди шул вақтда улар “Навоий”дан мадад олишар, яна яшашга кўникишар, яна сабр қилишар, яна чидашар эди. Бинобарин, Ойбекни(нг) китоби шу қадар яхши ёзилганким, у инсонларни жонни, ватанни, уни(нг) одамларинигина эмас, ноёб асарлари ва Навоийдек улуғ инсонни, тилини, асарини сақлашга ундаган…

Бул зулматда ҳам асар одамга маънавий куч-қувват, сабр-матонат, чидам… берди. Туб маъноси билан қоп-қора кўзларни ўлимдан олиб қолди…”

Бу, баъзи жойлари ҳаяжондан ғализ, норавон, тушунарсиз ёзилган мактубни изтиробсиз ўқиш мумкин эмас. Аммо унда тасвирланган фожиали ҳақиқат — Ойбекнинг ўлмас асари бир гуруҳ маҳбуслар ҳаётини бамисоли қуёш янглиғ ёритгани ва уларнинг мудҳиш кунларида содиқ ҳамроҳ бўлиб хизмат қилганидан нақл этади.

Қуёш билан Ой

Ойбек бу романи билан ҳам кўнглидаги гапларни айтиб тугата олмади. У умрининг сўнгги йилларида яна севдиги Навоий мавзуига қайтиб, “Бола Алишер” қиссаси ҳамда “Гули ва Навоий” достонини ёзди. Шу икки асар романда мавжуд бўлмаган, аммо китобхонларни қизиқтирган шоирнинг болалиги ва муҳаббати ҳақида ҳам ўз сўзини айтиб кетди.

Адибнинг бисотида қолган чала асарлари орасида яна иккита тугалланмаган, анироғи, дастлабки ўн-ўн беш саҳифасигина ёзилган достон бор. Булар — “Темур” ва “Бобур” достонларидир. Агар худо адибга яна озроқ умр берганида, у мазкур асарларни тугатган бўлармиди. Натижада унинг бутун ижодий меҳнати сафарбар этилган мавзу – туркий халқлар тарихидаги Уйғониш даври ва Навоийнинг шу тарихий жараёндаги ўрни тўлароқ очилган бўлармиди… Аммо шунга қарамай, Ойбек бутун бир авлод бажариши мумкин бўлган ишни ёлғиз ўзи амалга оширди.

Ойбек улуғ Навоий сиймосига мурожаат этар экан, ўзбек адабиётининг қуёши таратган нурни бамисоли ой бўлиб ўз замондошларига акс эттириб турди. Бундан ўзи ҳам мунаввар бўлди, китобхон халқи ҳам.
Арманистонлик бир китобхон адибга ёзган мактубида “Навоий”ни завқ-шавқ билан ўқигани тўғрисида сўзлаб: “Агар Сизда улуғ Навоийга хос юксак фазилатлар бўлмаганида, асарни шу қадар қойилмақом қилиб ёзмаган бўлар эдингиз”, деган. Чиндан ҳам, Ойбекда Навоий ҳазратларидан асрлар ва насллар оша ўтган улуғ фазилатлар оз эмас эди. Мазкур романни, шунингдек, “Навоий”, “Гули ва Навоий” достонларини ўқир эканмиз, бунга яна бир карра ишонч ҳосил қиламиз.

Икки улуғ сиймо турар ним кулиб,
Бири қуёш, бир эса ой бўлиб.

Гарчанд улар орасида беш аср
Ётса ҳамки, улуғ шоир ва вазир —

Кўрганларин бўзлаб дермиш Ойбекка,
Дил асрорин сўзлаб дермиш Ойбекка:

“Бу дунёда улуғ зот бор — “Халқ” деган,
Бирим икки бўлсин, деган, Ҳақ, деган.

Шаҳар қурган, хирмон уйган ўртада,
Ёв келганда қалқон бўлган юртига…

Аммо унинг ғамин еган кимса йўқ,
Оч қолганда ҳолин сўрган кимса йўқ…”

Ойбек дермиш: “Сиз бўлгансиз ҳомийси,
Ҳаётига нур пуркаган доҳийси.

Ҳануз Сиздан мадад олиб яшар у,
Гоҳ адашган, гоҳ йўл топган башар у.

Шояд тарих сабоқларин ёд тутса,
Душмани не, дўсти недир – у билса”.

…Икки улуғ сиймо турар ним кулиб,
Бири қуёш, бири эса ой бўлиб.

Naim KARIMOV
QUYOSH BILAN OY

O’zbek adabiy samosini bir-biridan yorqin va ko’rkam yulduzlar asta-asta bezata boshlagan edi. Nihoyat, uning quyoshi ham ko’tarildi. Bu – Alisher Navoiy; o’zbek xalqinng genial shoiri va mutafakkiri Navoiyning ijodiyoti butun o’zbek klassik adabiyotining gultoji bo’ldi.
O y b ye k.

 Ulug’ shoirlarning ulug’ muxlislari bo’ladi. XV asr bilan XX asr orasida hazrat Navoiyga e’tiqod qo’ygan, uning asarlarini mehr bilan o’qigan, g’azallariga naziralar bog’lagan shoirlar behisob. Ammo bu muxlislar soni qanchalik ko’p bo’lmasin, ular orasida Musa Toshmuhammad o’g’li Oybek alohida e’tiborga loyiq.

Oybek ulug’ Navoiyni butun umri davomida tavof etgani, uning o’lmas siymosini shoir va adib sifatida ham, adabiyotshunos olim sifatida yaratgani, xalq qalbidagi unga bo’lgan muhabbat tuyg’ularini o’zining farahbaxsh ijodiy mehnati bilan mavjlantirib yuborgani uchungina emas, balki o’zining insoniy kamoloti, ruhiy go’zalligi, hotamtoyligi va o’ta mehnatsevarligi bilan ham boshqa barcha ijodkorlarga insbatan “o’zbek she’riyatining quyoshi”ga yaqindir.

Xo’sh, bu ajib uyg’unlikning manbai qaerda, sabablari nimada?

Birinchi pog’ona

Sovet davrida Sharq mamlakatlaridagi madrasa ta’limi to’g’risida juda ko’p tuhmat gaplar yozildi. Ammo o’tmishda qanday buyuk olimlar, shoirlar, me’morlar, muhandislar yetishgan bo’lsa, ularning bari madrasadan chiqqan. Hatto o’zbek mumtoz adabiyotini teran va nozik his etgan, arab va fors tillarini mukammal bilgan zamondoshlarimiz ham madrasa ta’limi tufayli shu darajaga erishishgan.

Madrasa to’g’risida so’z borganda, Oybek domla bu bilim o’chog’iga nisbatan ba’zan iliq va samimiy so’zlarni aytishga iymangan. Davr va siyosat uni shunga majbur etgan. Lekin u “Qisqacha tarjimai holim” degan xasbi holida: “Musulmon maktablarida faqat qadimgi klassiklar o’qitilardi”, degan so’zni aytganki, shu birgina jumlaning tagida qanday ma’no yotganini bilish uchun adibning “Bolalik xotiralarim” qissasini varaqlash joiz bo’ladi.

Qissada “eski maktab” hayotidan olingan bunday lavha bor:
“…Bir vaqt So’fi Olloyorni o’qiyotganimda, zimdan quloq solib o’tirgan domlam:
— Suvday silliq o’qiysan, balli-balli, o’g’ilcham! – deydi kulib.
— So’fi Olloyorni uch marta o’qib tushirdim, ko’p g’azallarini yoddan ham bilaman! — javob beraman uyalib.

— Rostdanmi? – so’raydi domlam taajjublanib. Pishiqsan-da o’zing ham, borakallo! Ertaga Navoiydan boshlaymiz. Lekin shart shuki, yog’liq osh, bir savat non, keyin surati kattakon pul, uqdingmi? – iljayadi u…
…Ertasi bir savat non bilan, xotirimda yo’q, besh so’mmi pul beradi onam… Jildimga Navoiy g’azaliyotini solib, maktabga xushnud jo’nayman.

Domlam qo’limdan kitobni olib, oldidagi pastak taxta kursi ustiga qo’yadi-da:
— Qani, boshlaymiz, bismillo! – deydi va salmoq bilan bitta-bitta o’qiy boshlaydi.
Men ergashaman…

…Ko’nglim yorishib, ravshan bo’lib ketadi, ramzlari, hikmatlari, pishiq, rangdor qofiyalari go’yo ko’nglimga to’ladi. Baytlari ishqiy, falsafiy, chuqur mazmunli.

— Navoiyning g’azallari ishqiy, ammo u Olloning oshiqi, shu sababdankim, baytlari pok muhabbatni kuylaydi. O’qiy ber, borib-borib tushunasan, — deydi domlam.

Haqiqatan, Navoiy menda pok sevgi yaratadi. Uning she’rlarini zavq bilan, chuqur his bilan o’qiyman. Pok muhabbatni, chuqur ma’noni, yoqimli hisni ilk daf’a Navoiydan o’rganaman”.

Bu lavhada tasvirlangan voqeaning haqqoniyligiga shubhalanmasa ham bo’ladi. Oybek garchand davr talablaridan kelib chiqqan holda domla obrazining “nafs balosi” sifatidagi qirrasini chetlab o’tmagan bo’lsa-da, “eski maktab”da Navoiyga mehr-muhabbatning uyg’otilish jarayonini go’zal bir tarzda ko’rsatgan. Bu lavhani o’qir ekanmiz, bo’lajak adibning Navoiy bilan ilk bor uchrashuvi uni butun umrga sevib qolishida muhim omil bo’lganiga ishonch hosil qilamiz.

1917 yil voqealaridan keyin Oybek “Namuna” maktabida, so’ng Navoiy nomidagi ta’lim va tarbiya texnikumida tahsilini davom ettirdi. Texnikumda Eson afandi, Ibrohim afandi singari Turkiyada tahsil ko’rgan bilimdon domlalar undagi ana shu uchqunning alanga olishiga ko’maklashdilar.

Tarixnavis adib Mirkarim Osim Oybek bilan birga texnikumda o’qigan yillarini bunday xotirlagan edi:
“O’zbek tili va adabiyoti darslarida Navoiy va Fuzuliyning ijodi bilan tanisha boshladik. Hammamiz ozmi-ko’pmi eski maktabda o’qigan, eskicha savodxon edik, ammo Oybek klassiklarimizni hammamizdan yaxshiroq tushunar edi. Uning Navoiy ijodi haqidagi maqolasi devoriy gazetamizda chiqqan edi. Unda Oybek Navoiyning “Layli va Majnun” dostonidan misollar keltirib. Ularning fasohat va balog’atga misol bo’la olishini ko’rsatgan, xususan:

Bir na’shga soldilar ikovni,
Jonsiz kelinu o’lik kuyovni —

satrlarining soddaligi, go’zalligini qayd etib o’tgan edi. O’sha vaqtdayoq Oybekda ulug’ shoirimizning hayoti va ijodiga qiziqish uyg’ongandi. Keyinchalik men undan:
— Sen eski adabiyotni qayoqdan buncha zo’r bilasan? – deb so’raganimda, u:
— Onam rahmatlik savodxon edilar. So’fi Olloyor, Mashrabni ko’p o’qir edilar. O’sha g’azallarning jarangi qulog’imda qolgan, — deb javob bergan edi”.

Mirkarim Osimning bu xotirasi bizni Oybekni Navoiy cho’qqisi sari eltgan yana bir pog’ona bilan, aniqrog’i, birinchi va eng muhim pog’ona bilan tanishtiradi.

“Asrlarga eltib xayolni…”

Oybek 1926 yilda tahsil manzilini Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) ga ko’chirib, Plexanov nomidagi Xalq xo’jaligi institutida bir necha yil ta’lim oldi. Leningrad o’sha yillarda Yevropadagi yirik fan va madaniyat markazlaridan biri edi. Sharqshunoslik institutidan tashqari, shu yerda Jonli Sharq tillari instituti ham bo’lib, Oybek ayni paytda shu ilmiy markazda o’zbek tili va adabiyotidan mashg’ulotlar ham olib bordi. Atoqli rus sharqshunoslari bilan muloqot, ular bilan o’zbek mumtoz adabiyoti va uning Alisher Navoiydek buyuk cho’qqisi to’g’risidagi suhbatlar har ikki tomon uchun foydali bo’lgan. Oybek shu yillarda Navoiy ijodiga qiziqish O’zbekistonga qaraganda “Shimoliy Venetsiya”da kuchli ekanini ko’rib, ulug’ shoir merosini yuqori ilmiy-nazariy saviyada o’rganish lozimligini tushundi.

“Buyuk shoir Navoiy haqida materiallarni 1928 yildan yig’a boshlaganman”, — deb yozganida, Oybek o’z hayotining Leningrad davrini ko’zda tutgan edi.

Oybek Leningraddan qaytganidan keyin ham Navoiy hayoti va ijodi bilan shug’ullanishda davom etib, juda ko’p qadimiy manbalarni ko’zdan kechirdi. Ayniqsa, u 1929 yilda Zarifa Saidnosirovaga uylanganidan so’ng, unda qaynotasi, Munavvar qori va Cho’lpon singari XX asr o’zbek madaniyati titanlarining munosib safdoshi, mashhur ma’rifatparvar va tadbirkor Saidnosir Mirjalil o’g’lining kutubxonasidan foydalanish imkoniyati tug’ildi. Alloma kuyovining Navoiy hayoti va ijodiga bo’lgan qiziqishi Saidnosir Mirjalil o’g’liga manzur bo’ldi shekilli, u bozorma-bozor yurib noyob qo’lyozma va bosma kitoblarni sotib oladigan bo’ldi. Bu kitoblarni titib, Navoiyga oidlarini kuyoviga ajratib berdi. Zarifaxonimning xotirlashiga qaraganda, Saidnosir Mirjalil o’g’li ba’zan oqshomlari Oybek bilan birga eski kitoblarni varaqlab, Navoiy hayotiga oid yangi ma’lumotlarni topishar, shoir hayoti va ijodining ko’pchilikka noma’lum sahifalarini kashf etishar ekan.

Xullas, Oybek oradan besh asr o’tgach, tinimsiz izlanishlari va katta ixlosi tufayli Navoiy hayotini ko’z o’ngida tiklab, yaqqol gavdalantirdi, uning asarlari qatida yotgan nozik mushohadalar va buyuk bashariy fikrlarni zukkolik bilan ilg’adi va bu borada o’ziga qadar bo’lgan navoiyxonlardan o’zib ketdi. Navoiy ijodiga bag’ishlangan tadqiqotlari bilan navoiyshunoslik faniga tamal toshini qo’ydi. Shubhasiz, bu davrda uning yonida Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Sa’diy, Olim Sharafiddinov singari Navoiy ijodining bilimdonlari ham bor edi. Lekin, baribir, ularning peshqadami va buyuk shoir ijodini o’rganishga salmoqli hissa qo’shayotgani, navoiyshanoslik fani oldida turgan vazifalarni belgilab bergani va bu vazifalarni eng ko’p ado etgani Oybek edi.

1937 yil mayida Moskvada o’zbek san’atining birinchi o’nkunligi bo’lib o’tdi. 21-30 may kunlari o’zbek madaniyati arboblari turli-tuman uchrashuvlarda ishtirok etib, bayram iqlimida yashadilar. Chamamda, shu kunlarda faqat Oybekkina kechalari tinimsiz ijod bilan, ish bilan mashg’ul bo’ldi. U dastlab “Literaturnaya gazeta” tahririyatining iltimosi bilan o’zbek mumtoz adabiyoti to’g’risida maqola yozib chiqardi. So’ng o’zining so’lim dostonlaridan birini shu yerda qog’ozga tushirdi. Bu doston qo’lyozmasining so’nggi sahifasida “24/V 1937. Moskva”, degan sana bor. “Asrlarga eltib xayolni, Ba’zan yorqin ko’raman cholni…” bayti bilan boshlangan bu asar o’zbek badiiy navoiynomasining qaldig’och asari sifatida tarixda qoladi.

“Asrlarga eltib xayolni…” Men bu satrni takrorlar ekanman, xayol og’ushiga cho’mgan Oybekning Toshkent ko’chalarida yurgani ko’z odimga keladi. Nazarimda, u Moskvada, hamma birodarlari tantanavor kayfiyat og’ushida yashagan paytda ham xayolan XV asrda, Navoiy bilan birga yashab, birga nafas olgan.

Oybek mazkur dostonda Navoiy siymosini bunday tasavvur etgan:

…Nuroniy yuz, nuroniy soqol,
Ko’zlarida muhabbat, malol.

Daho porlar peshonasidan
Go’yo quyosh bulut ichidan.

Buyuk ko’ngil va buyuk fikr
Mavji kabi chizgilarda sir.

Ko’rkam, mag’rur, oz egik boshi,
Quyuq, jiddiy kiprigi, qoshi.

Nigohining ma’nosi nodir:
Shunday boqar faylasuf shoir.

Chehrasida hayot mazmuni,
Tajribalar yasamish uni.

Go’zal, oppoq salla boshida,
Kelishgandi qaddi yoshiga.

Donishmand chol, ulug’ ruhga xos
Bir tabassum – tavsifga sig’mas.

Tavozei samimiy, iliq,
Harakati nozik va silliq,

Nafis butun siymosi, sasi,
Nafis ishqi, g’ami, g’ussasi…

Oybek ulug’ shoir siymosini shunday yorqin tasavvur etibgina qolmay, uning qanday ijod etgani, Hirotning qaysi ko’chalaridan o’tib, saroyga yoxud mavlono Jomiyning, yoki boshqa bir zamondoshining uyiga borganini-da aniq his etgan. Va ana shu his butun doston bo’ylab bahor chechaklaridek ufor taratib turadi.

Bundan o’ttiz besh yil avval yozilgan bu go’zal dostonni bugun ham o’qir ekansiz, undagi ajib tuyg’ular tarovatidan, olis asrda yashagan ustod bilan uchrashuv nashidasidan sarxush bo’lmay ilojingiz yo’q. “Navoiy” dostoni satrlariga jon va qon bergan Oybek yuragi — shu yurakdan yuzib chiqqan so’zda, tuyg’uda hali ham zarb berib turgandek bo’ladi.

Ilmiy izlanishlar

Oybek Navoiy mavzuiga qo’l urgan paytda adabiy merosga munosabat yaxshi bo’lmagan. XX asrning 20-yillariga qadar rus va G’arb sharqshunoslari Navoiyni Sharq adabiyoti daholarining taqlidchisi sifatida baholab kelganlar va shunday g’ayriilmiy qarash hali ham ayrim maqolalarda bo’rtib turardi. 1926 yili Bokuda chop qilingan “Navoiy” to’plamiga kirgan Ismoil Hikmatning “Amir Alisher Navoiy” degan maqolasida ham shunday fikr yetakchilik qilgan. Garchand shu to’plamdan Jomiyning Navoiy to’g’risidagi munavvar fikrlari ham o’rin olgan bo’lsa-da, ilm ahlining nazari ko’proq Ismoil Hikmat maqolasiga tushdi. Holbuki, bu maqola ulug’ bobokalonimiz nomiga soya tashlovchi maqola edi. 20-yillarning ikkinchi yarmida tarix sahnasiga chiqqan yo’qsil yozuvchilarning uyushmalari shu maqoladan “ilhomlanib”, adabiy ajamoatchilikni Navoiy, Mashrab, Muqimiy, Turdi singari mumtoz shoirlarimizni “hozirgi zamon kemasi”dan uloqtirib tashlashga chaqirdi. Uyushma rahbarlari Navoiy singari klassiklar manglayiga “feodalizm va kapitalizm shoirlari” yorlig’ini yopishtirib, ular ijodini o’rganishga kirishgan olimlarga malomat toshlarini otdilar.

Oybek xuddi shu davrda, yo’qsil yozuvchilardan farqli o’laroq, Navoiy ijodini katta ixlos bilan o’rgana boshladi.

Adib arxivida ikkita “umumiy daftar” bor. Bu daftarlarni varaqlar ekansiz, Oybekning Sharafiddin Ali Yazdiy, Vosifiy, Mirxond singari mashhur Sharq muarrixlari, Ibn Batuta, Ryui Gonzales de-Klavixo singari sayyohlar va boshqa mualliflarning Temuriylar davriga, xususan Navoiy hayoti va ijodiga oid tarixiy asarlarini, shuningdek, V.V. Bartol`d, N.I. Vavilov kabi rus olimlarining tadqiqotlarini sinchkovlik bilan mutolaa qilganini, hatto uning nazaridan Navoiy zamonasidagi soliqlarga oid risolalar ham chetda qolmaganini ko’ramiz.

Adib Navoiy va u yashagan davrni shu qadar qunt bilan o’rgandiki, hatto Husayn Boyqaroning tantanabozlik, dabdababozlik avj olgan saroyidagi katta xarajatlarni qoplash uchun turli soliqlar o’ylab chiqarilganligi ham, mamlakatda zulm, muttahamlik, poraxo’rlik hollari ortganligi ham, Navoiy huzurida xizmat qilgan kimsalarning shu yerda bo’layotgan har bir uchrashuv va har bir ishni al-kotibdek yozib, sultonga maxfiy ravishda yetkazib turganligi ham Oybek e’tiboridan chetda qolmadi. Adib faqat Navoiy va u yashagan davr haqidagi manbalarni simiribgina qolmay, ulug’ shoir asarlarining mag’iz-mag’izini ham chaqishga urindi. Shunday teran bilimga ega bo’lgandan keyingina (1935-1936 yillardan boshlab) Navoiy hayoti va ijodiga bag’ishlangan yirik tadqiqotlar yoza boshladi. U 1941 yilga qadar “Navoiy haqida”, “Navoiyning tarjimai holi”, “Xamsa”ning asosiy obrazlari”, “Navoiyning dunyoqarashi masalasiga doir” singari talay ilmiy ishlar yaratdiki, ular navoiyshunoslik ilmining oltin fondidan o’rin olgan.

Oybek “Qisqacha tarjimai hol”ida: “O’z xalqimning taqdiri haqida o’ylab yurib, menda yangi-yangi temalar tug’ildi. Bolaligimdan asarlarini sevib o’qiganim o’zbek xalqining ulug’ klassik shoiri Alisher Navoiy haqida asar yozishni ko’pdan beri orzu qilardim”, deb yozgan.

Xo’sh, Oybek o’z xalqining taqdiri to’g’risida o’ylar ekan, nim uchun Navoiy va u yashagan davrni bilishi va u haqda yozishi darkor bo’ldi?

Adib “Cheksiz umr” degan maqolasida bunday yozadi: “Navoiydan ilgari ham ona tilida jo’shqin lirizm bilan to’la g’azallar yaratilgan. Lirik she’rlar va fikriy cho’ng, musiqasi salobatli qasidalar bergan shoirlar oz emasdi; oralarida “so’z podshosi” unvonini olgan Lutfiy kabi dongdor san’atkorlar ham bor edi. Lekin Navoiy ijodi qoyalar uzra ko’kning bepoyon gumbazi sari yuksalgan cho’qqi bo’ldi. Navoiyga qadar devonlar bor edi. Lekin “Chor devon” yo’q edi. Ayrim dostonlar bor edi, lekin “Xamsa” yo’q edi. “Chor devon” va “Xamsa”ni jahon badiiy fikrining xazinasiga Navoiy dahosi baxsh etdi”.

Adib boshqa bir tadqiqotida “Xamsa” to’g’risidagi mushohadalarini bayon qilgach, bunday xulosaga keladi: “Shoirning gigant mehnatining mahsuli bo’lgan ajoyib kitob – “Xamsa” o’z zamoniga qadar insoniyat fikriy taraqqiyotining juda asl, juda qimmatli quymalarini o’zida to’plagan xazinadir. Uning har sahifasi shoirona daho bilan nafas oladi. Uning buyuk shoirona ilhom bilan sug’orilgan har bir misrasi, abadiy so’lmas jonli gul kabi, o’quvchini hamma vaqt maftun etadi”.

Oybek Navoiy asarlaridagi fikrning teranligi, obrazlarning rangdorligi, his va tuyg’ularning nafisligi, kahramonlarning kishilik yuksak intilishlarini tashigan yorqin timsollar ekanligini alohida qayd etib, ana shu fazilatlar xalqning ruhiy go’zalligi va ma’naviy sofligiga ta’sir o’tkazuvchi omillar bo’lganidan zavqlanadi. “Bu asarlari bilan, — deb yozadi u, — Navoiy o’z davrining fikriy va madaniy saviyasidan ancha baland ekanini ko’rsatdi. U fikrlarni badiiy ifodalashda dunyoning eng ulug’ shoirlari bilan bir qatorda turadi”. Boshqacha aytganda, Oybek Navoiyning ulug’ligini o’z davrining fikriy va madaniy saviyasini baland bosqichga olib chiqqanida, xalqining zakovat darajasini ko’targanida ko’radi. Navoiyning shu xizmatlari xalq taqdirida, jamiyat taqdirida katta ijodiy rol` o’ynagani uchun unga ayricha mehr qo’yadi. Yana shu narsa muhimki, Navoiy, Oybek nazarida, o’z davrining fikriy va madaniy taraqqiyotiga katta turtki (impul`s) beribgina qolmay, asarlarida zavol bilmas umumbashariy g’oyalarni olg’a surdi, barkamol insonlar obrazini yaratib berdi. Navoiy ijodida olg’a surilgan bu g’oya va obrazlar o’sha davrdagi xalq taqdiri bilan bog’liq bo’libgina qolmay, hozirgi davr uchun ham katta ahamiyatga ega edi. Masalaning xuddi shu tomoni Oybekni Navoiy haqida roman yozishga rahbatlantirdi.

Adibning shoh asari

Oybek Navoiyni olim sifatida o’rganish jarayonida uni shu qadar yaqqol va yorqin tasavvur etdiki, endi ilmiy tadqiqot imkoniyatlari uni qanoatlantirmay qoldi. 1937 yilda yozilgan doston ham undagi Navoiy va u yashagan davr haqidagi bilimning to’la ro’yobga chiqishiga imkon bermadi. Adib “Qutlug’ qon” romanini yozib tugatar-tugatmas, ulug’ shoir haqida yirik nasriy asarni yozishga chog’landi. Bu voqea 1939 yilda ro’y berdi. Ammo Oybek o’z qalamidan chiqqan romanning dastlabki bobidan qanoat hissini tuymay, uni tashlab qo’ydi. U “azamat mavzu” (Oybek ifodasi) ni yoritishga hali tayyor emasligini sezdi. Biroq uning xayolini bir umrga band etgan shoir siymosi unga halovat bermadi. Va u 1940 yil 6 yanvarda romanni qayta yoza boshladi.

Adib asarning yaratilish tarixi to’g’risida so’z yuritib, yozgan edi: “Ko’p tarixiy faktlar, materiallarni yig’dim, ularni tahlil etib, mag’zini chaqish uchun chuqur his etishga, o’ylashga boshladim. Bu ishga shu qadar g’arq bo’lgan edimki, romanning ish plani qog’ozda yo’q edi… Yursam-tursam, hamisha Navoiyni o’ylar edim. Uning ma’nodor, aqlli ko’zlari, xushfe’l, rahmdil, olijanob qiyofasi, asl, pok, ulug’ qalbini his etardim, ko’z o’ngimda ko’rardim”.
1941 yil 1 yanvar` kuni “Pravda Vostoka” gazetasida e’lon qilingan Oybekning ijodiy rejalaridan ma’lum bo’lishicha, u o’sha yiliyoq asarni tugatmoqchi bo’lgan. Ammo 22 iyunda boshlangan urush bu qutlug’ niyatga rahna
soldi. Adib harbiy davrning dolzarb yumushlaridan holi bo’lgan chog’laridagina roman ustida ishlashda davom etdi.

Toshkentga vaqtincha ko’chib kelgan moskvalik yozuvchi va munaqqid Lidiya Bat` Oybekning shu kezlarda Navoiy bilan birga yashab, Navoiy bilan birga nafas olayotganining ko’p guvohi bo’lgan. “Oybek Navoiy haqida gapirganida, — deb yozgan edi u, — ko’zlari, ayniqsa, chaqnab ketardi. U o’zini ko’hna bir davrga kirib qolgandek, Hirotni o’z uyidek, qadrdon Toshkent ko’chalaridek his qilar, xayolan o’sha zamon muhitida yashar edi”.
O’sha yillarda Toshkentda oilasi bilan yashagan moskvalik yozuvchi va olim Aleksandr Deych esa xotiralarida bunday hikoya qiladi:

“Kunlardan birida biz Oybek bilan Asaka maydonida ketib borardik. G’uj-g’uj bo’lib o’sgan yam-yashil teraklar maydon husnini ochib turardi. Oybek o’sha teraklar soyasida borayotgan gavdali, sochsoqoli oqargan, mo’ylovdor bir mo’ysafidni ko’rib qoldi-yu, azbaroyi xursand bo’lganidan u tomon yugurdi. Ular mahkam quchoqlashib, uzoq diydorlashishdi. Keyin Oybek bolalik chog’idan taniydigan bu cholni menga o’zbeklarning Taras Bulbasi, deb tanishtirdi. Chindan ham, bu odamning qiyofasida Gogol` tasvirlagan zaporoj`eliklarga xos alomatlar bor edi.

Yo’lda davom etdik, lekin Oybek hamon hayajonini bosolmasdi. Tasodifiy uchrashuv unga qattiq ta’sir qilgan edi. U kutilmaganda:
— Romanimdagi keksa navkar ana shunday kishi bo’lishi kerak, dedi. Bir ozdan so’ng esa: — Yo’q, navkar emas, undan bek ham chiqishi mumkin, unda kuch-quvvat ham, o’ziga ishonch ham oshib-toshib yotibdi, — deb qo’ydi.
Oybek tarixiy roman qahramonlari bilan yashar ekan, bugungi O’zbekistondan o’ziga kerakli xarakterlarni axtarardi”.

Adib arxividagi roman uchun to’plangan sanadlar orasida “Hirot”, “Hirotdagi go’zal javlongoh”, “Samarqand” singari lavhalar mavjud bo’lib, ulardagi ayrim tasvirlar asarga ajoyib bir tarzda singdirib yuborilgan.
Klavixoning Samarqand xotiralarida bir oltin daraxt tilga olingan. Oybek Xadichabegim huzurida bo’lgan bir ziyofatni tasvirlar ekan, ispan elchisini hayratga solgan shu tafsildan ustalik bilan foydalangan. “Bukun hammaning ko’zini o’ziga qadagan narsa Xadichabegim yonidagi xontaxtada katta kumush barkash ustiga o’tqazilgan daraxt edi, — deb yozgan adib. – Balandligi, chamasi, uch gaz, tanasining yo’g’onligi odam boldiriday bo’lgan bu daraxt tamom oltindan ishlangan edi. Kumush barkashdan o’sib chiqqan oltin daraxt har yoqqa shoxlar, ingichka-ingichka novdalar otgandi. Uning har yaproqlari ko’k zabarjaddan, novdalarining uchlarida sarg’ish durdan, yoqutdan o’ntacha yirik, yumaloq va porloq mevalari bor edi. Oltin daraxtning butoqlarida kichkina chiroyli qushchalar qo’nib turadi. Qushchalar oyoqlaridan tumshuqlariga qadar rang-barang qimmatbaho toshlardan, xuddi jonliday, ishlangan. Ba’zi qushchalarning qanotlari yozilgan – ular go’yo uchib tushmoqchiday… Ba’zilari esa tumshuqlari bilan porloq mevalarni cho’qib turadi”.

Oybek Husayn Boyqaro saroyini tasvir etganida ham tarixiy manbalarga suyangan holda qalam tebratadi.

Mana, Klavixo tasviridagi Amir Temur saroyi: “Temurning “Dilkusho” nomli saroyi bor. Bu bog’da ipakdan va boshqa materillardan yasalgan juda ko’p chodirlar bor. Boshqa bir bog’ida guldor gilam chodirlar. Bog’ning o’rtasida uy. Pardalari juda go’zal. Temur mayda ipak yostiqlardan iborat to’shakda o’tiradi. Uyning devori oltindan ishlangan qat-qat shokilali ipak pardalar bilan qoplangan. Shokilalar yerga tegib turadi. Idanda (polda, yerda) gilamlar. Uyning o’rtasida oltin stol. Bularning ustida yettita ko’zacha. Ikkitasiga yirik marvaridlar, zumradlar, feruzalar qadalgan. Har birining jo’mragi og’zida yoqut. Oltita oltin piyola”.

Amir Temur saroyidaga oid bunday tarixiy lavhalar bilan tanishar ekanmiz, Navoiy va uning zamondoshlari asarlaridagi badiiy joziba, ko’tarinki ruh shu lavhalarda mujassamlangan go’zallik, hashamdorlik va porloqlikdan o’sib chiqqaniga amin bo’lamiz. Ammo Navoiyning ulug’ligi shunda ediki, u o’z asarlarida shu porloqlikni saqlabgina qolmay, unga katta va umumbashariy ma’no bag’ishlagan.

Afsuski, Klavixo xotiralarida muhrlangan shohona va maishiy hayot manzaralari XV asrdagi o’zbek muarrixlarining asarlarida mutlaqo uchramaydi. Shuning uchun ham Oybek Klavixo kundaliklaridan o’rin olgan qimmatbaho tarixiy fakt va ma’lumotlardan unumli foydalangan.

Xullas, adib romanda tarixiy fonni, XV asrdagi Xuroson manzaralarini, shu davr nafasini, shu davr kishilarining qiyofalarini chizishda tarix haqiqatiga to’la rioya qilgan. Ammo u Navoiynng shoir, davlat arbobi, donishmand va insonparvar shaxs sifatidagi obrazini yaratish, uning turkiy xalqlar madaniyati tarixidagi o’rnini yoritish maqsadida asarga, bir tomondan, tarixiy shaxslar, ikkinchi tomondan, o’z xayolining mevasi bo’lgan to’qima qahramonlar obrazini olib kiradi. Shu ikki qutbdagi obrazlar o’zaro yaqin munosabatda harakat etadilar va Navoiy haqidagi, XV asrdagi Hirot haqidagi haqiqatni ochib beradilar.

Tarixiy manbalarda Navoiyning shaxsiy hayoti, xususan muhabbati masalasi ochiq qolgan. G’azal va dostonlarida ishq va muhabbatni baland pardalarda kuylagan shoir to’g’risidagi asarda esa muhabbat mavzuini chetlab o’tish ilojsizdir. Shuning uchun adib asarga Dildor – Arslonqul syujet chizig’ini kiritgan. Bu baxtsiz oshiq va ma’shuqalar qismatiga Navoiyning yaqindan aralashishi, ularga homiylik qilishi mazkur syujet chizig’ining romanga kiritilishi zarurligini asoslabgina qolmay, romanga o’zgacha badiiy tarovat va o’zgacha dramatizm bag’ishlagan. Ma’lum bo’lishicha, Oybek qizning ismini dastlab Dilnavoz deb atagan. Lekin u bu niyatidan qaytib, unga Oybadoq deb nom bergan. Bu ikkinchi nom ham XX asr kitobxonlariga yaqin bo’lmagani sababli, adib uni Dildor deb atashni ma’qul ko’rgan.

Oybek garchand “romanning ish plani qog’ozda yo’q edi”, deb yozgan bo’lsa-da, ijodiy jarayon chog’ida yon daftariga ba’zi bir qaydlarni yozib borgan. Bu qaydlarning aksari Navoiy bilan xalq o’rtasidagi munosabatni ochishga qaratilgan. Chunonchi, u o’z qaydlarida: “Navoiy Hirotga tartib o’rnatish uchun kelganda, unga Oybadoqning yigiti arzi holga kirsin”, “Navoiyning uyiga odamlar arzi hol va har nav yorlam uchun doimo kelib turishlarini ko’rsatish kerak”, “Navoiy Hirotdan qaytganda, eshikda to’plangan xalq undan nima kutganligini so’rasin”, “Navoiy: “Toki tirikman, el manfaati uchun ishlayman”, desin va hokazo”, “Inson nomi baland va ulug’vordir — bu fikrni boshqa shaklda berish kerak…”, deb yozganki, bu so’zlar uning romanda Navoiyning, eng avvalo, insonparvar va xalqparvar arbob bo’lganini ko’rsatishga intilganidan shahodat beradi.

Xullas, o’z oldiga ulkan va murakkab vazifani qo’ygan adib 1942 yilda asarni qo’ldan chiqardi. “Romanni urush yili, qish faslida, sovuq xonada, jinchiroqning titroq shu’lasida yozganman”, — deydi u tarjimai holida.
Yana shuni qayd etish kerakki, Oybek asar tili va uslubida, umuman, badiiy qurilmasida Navoiy ijodidan, undagi nafosat va hikmat bulog’idan katta mahorat bilan foydalangan. Muallif tili ham, qahramonlar nutqi ham nafis so’z durlari bilan muzayyan etilgan. Masalan, roman tilida quyidagidek hikmatli so’zlar bisyor: “G’azalni yuz shoir tatabbu etib qalam sursalar, yuz g’azal vujudga keladi; Bir tup gul yuz g’uncha ochadi”; “Gulning to’ni qirq parcha bo’lsa ham u guldir”; “Shoh bolasiga yurt va sipoh, darvesh bolasiga masjidu xonaqoh kerak!”; “Xalq shunday bir daryoyi azimki, u toshsa, uning mavjidan na shohning qasri, na darveshning kulbasi qolur, u shunday bir o’tki, uning bir uchquni tutashsa, na xashakni qo’yar, na falakni”… Bunday serjilo va serma’no ifodalar butun roman bo’ylab oltin kukunlaridek porlab turadi.

Oybek o’z romani bilan Navoiy siymosini har bir o’zbek xonadoniga olib kirdi, uning qalbiga “shoirlar amiri”ga nisbatan so’nmas muhabbat chechaklarini ekdi. Unda adolat va haqiqat
quyoshining, albatta, chiqajagiga umid va ishonch uyg’otdi.

Romanda shunday go’zal ibora bor: “Kitoblar odamzodning fikr durlarini to’plab, ularni asrlarga qoldiradilar”. Umid qilish mumkinki, Oybekning bu asari ham ana shunday o’lmas kitoblar sirasidan joy olgan.

Bir maktubdan satrlar

Oybek uy-muzeyi ekspozitsiyasida “Navoiy” romanining 1944 yilda chop etilgan, ajoyib tarixli bir nusxasi bor. 1966 yilda Qishloq xo’jalik instititutining domlalaridan biri Abdurahmon Rahimov tomonidan sovg’a qilingan bu kitob urushdan keyingi yillarda ko’pgina lagerlarda bo’lib, mahbuslarning og’ir va azob-uqubatdan iborat qismatiga sherik va guvoh bo’lgan. Keling, yaxshisi, Abdurahmon Rahimov shu kitobga ilova qilgan xatiga nazar tashlaylik:

“…Bu kitob biz, katorjanlar, uchun nihoyatda mo»tabar kitobdir.
Kitob insoniyat dunyosining eng ulug’ kishisi, geniysi, buyuk mutafakkir mavlono Alisher Navoiy janobi oliy hazratlari haqida yozilgan; hozirgi zamondagi qalam egalari bundan oshirib yozolmasdilar va koinotda shul tahlitda yozishi mumkin edi bir ulug’ inson. U ham bo’lsa, A.Navoiyning o’zlari. O’zgalarni(ng) qo’lidan kelmaydi. Buni faqat Oybek epladi.

Qo’lingizdagi 4-5 marotaba muqovasi yangilangan, eski, chirik kitob ko’p kishilarni o’lim changalidan olib qolgan. Shoir emasman-da, bu bilan mubolag’a qilib yuborganga o’xshab qoldim. Aslida esa, hech qanday mubolag’asiz, ayni bir haqiqatni yozyapman.

Hurmatli o’quvchi! Siz yozuvchi Aleksandr Soljenitsinni(ng) “Ivan Denisovichning bir kuni” degan povestini o’qigansiz. Unda yozuvchi bir kunnigina yozgan, xolos. Lokin qo’lingizdagi kitob shunaqangi kunlarning 3 630 tasini po’lat chidam bilan o’tkazdi. Ivan Denisovichni(ng) faqat birgina yaxshi lagerdagi kuni tasvirlangan. Kitob esa undan ancha marotaba yomon lagerlarni(ng) ko’pida bo’ldi, uni butun azob-uqubatlari, qiynoq, och-yalang’ochliklari, xo’rlashlari, uni inson (deb) emas, qo’llaridagi ovcharka itlaridan ming marta past ko’rishlari… – hammasini o’z ko’zi bilan ko’rdi. Ul yerdagi har bir lager` boshlig’i: “Men sovet hukumatiman”, deb istaganicha, ayniqsa, tekin aroq ichib olib, xohlagan noma’qulchiligini qilganlarni, boquvda quturib yotgan ovcharkalarni begunoh, zo’rg’a oyog’ini sudrat ketayotgan mahbuslar ustiga, hatto ba’zan it bormaganda, majbur qilib qopdirishlar, soqchilar bir-birlari bilan kimni(ng) iti kuchli o’ynashib, itni qo’yib yuborib, ko’kragi bilan jim ketayotgan mahbuslarni orqasidan urib yiqitishlar… Bir burda nonga och mahbuslarni bir necha martalab peshonasi yerga tekkuncha ta’zim qildirishlar, mabodo salom bermasa, rosa so’kish, urish, xo’rlash, qamash… — shularni(ng) hammasini ko’rdi.

“Ivan Denisovichning bir kuni” kitobidan ma’lumkim, baraklar juda katta, unda yuzlab har xil millat kishilari yotadi. Hamma baraklar tunda qulflanib qo’yiladi. Har xil odam bor. Shuning uchun hamma narsani bekitib yurish kerak. Xususan, nonni. Kitob o’qish, uni o’zi bilan olib yurish qat’iy man etilgan. Keladirgan va yuboriladirgan xatlar, albatta, tekshiruvdan o’tadi.

Har bir barak kuniga, albatta, tintuvdan o’tadi. Shunda nazoratchilar qo’liga nima tushsa, olib o’rtaga tashlaydilar. Ayniqsa, taxta chorpoyani(ng) II qavatidan otib uloqtirilgan narsalar chil-chil bo’lib ketadi. Etap vaqtlarida ham adabiyot olib yurish man etilgandi. (To’g’ri, keyingi yillarda ruxsat etildi.) Etap vaqtida juda sinchiklab tintiladi, hatto nina, to’g’nog’ichlar ham sovuq qurol hisoblanadi. Binobarin, darhol olinib, buyum egasi, shubhasiz, jazolanadi. Qalam-qog’oz, matbuotlar tortib olinib, chetga otib yuborilar edi… Bas, shul zikr etilgan tintuvlarni hammasidan 3 630 kun mobaynida sabr-matonat bilan, ba’zan non bo’lsa, non ichida… kitob saqlanib, ba’zan qo’lga tushsa, yalinib, yolvorib, biror yaxshi narsa berib… saqlab kelindi. Och qoldik, kaltak yedik, xo’rlandik, so’kish eshitdik, o’nlab Navoiy muxlislari borib, nazoratchi, boshliqlarga yalindik, “Navoiy”ni qaytib oldik.

Bizlar nonni aziz tutguvchilardanmiz. Binobarin, hamma vaqt nonimiz bo’ldi, lokin bo’lmaganda, och qoldik, tiz cho’kmadik, sababsiz qiynaganlarida hatto yalinmadik, mardonavor tik turib, o’rtog’imizni saqladik, sotmadik, mag’rur bardosh berdik… Lokin “Navoiy” uchun uyalmadik.

Hurmatli o’quvchi sababini so’rar. Albatta, besabab hech narsa bo’lmaydi…

Ma’lumki, mahbuslarni(ng) ko’pchiligi urushdan qaytib yoki qaytmay qamoqqa olingan, yosh, hali hayot nima ekanini bilmay, 18 yoshida askarga borib, ul yerda qurshovda yoki boshqa sababli, masalan, og’ir yarador bo’lib… asirga tushgan. Ul yerda rosa fashistlar qo’lida ezilgan, xor bo’lgan, so’ngra Mustafo Cho’qay, Vali Qayumxon va boshqalar tomonidan (juhudlardan farq qilib) ajratib olingan, unda ham hayot ko’rmagan yigitlar edilar. Bunday yigitlar uchun, ayniqsa, azob-uqubat ichida “Navoiy”ni o’qish, zulmatdan turib quyosh nurini ko’rish… Shimolning zulmatlik qattiq qishidan birdan 3-4 soat ichida samolyotda birdaniga quyosh nurini ayamay to’kib turgan, hamma yerlarda gullar ochilib, uni(ng) anbar hidlari har yonga sochilib turgan, bulbullar sayrab, ariqlarda zilol suvlar sharqirab oqib turgan go’zal Toshkent diyoriga kelib qolgandek, g’arib ko’ngillari o’ziga bir oz bo’lsa-da, shu zulmatdan chekkaga, ona-vatanga, o’sib ungan o’lkaga va xususan adabiyotga, uning shu qadar pok qalblik mutafakkiri Navoiyga intilar edi.

Bu yosh, g’arib, ezilgan, xo’rlangan, hayot haqidagi ma’lumoti juda sayoz bo’lgan yigitlar 25 yil o’tirishlarini eslasalar… hamma narsadan, shu jumladan, aziz nondan ham voz kechar edilar. Xuddi shul vaqtda ular “Navoiy”dan madad olishar, yana yashashga ko’nikishar, yana sabr qilishar, yana chidashar edi. Binobarin, Oybekni(ng) kitobi shu qadar yaxshi yozilgankim, u insonlarni jonni, vatanni, uni(ng) odamlarinigina emas, noyob asarlari va Navoiydek ulug’ insonni, tilini, asarini saqlashga undagan…

Bul zulmatda ham asar odamga ma’naviy kuch-quvvat, sabr-matonat, chidam… berdi. Tub ma’nosi bilan qop-qora ko’zlarni o’limdan olib qoldi…”

Bu, ba’zi joylari hayajondan g’aliz, noravon, tushunarsiz yozilgan maktubni iztirobsiz o’qish mumkin emas. Ammo unda tasvirlangan fojiali haqiqat — Oybekning o’lmas asari bir guruh mahbuslar hayotini bamisoli quyosh yanglig’ yoritgani va ularning mudhish kunlarida sodiq hamroh bo’lib xizmat qilganidan naql etadi.

Quyosh bilan Oy

Oybek bu romani bilan ham ko’nglidagi gaplarni aytib tugata olmadi. U umrining so’nggi yillarida yana sevdigi Navoiy mavzuiga qaytib, “Bola Alisher” qissasi hamda “Guli va Navoiy” dostonini yozdi. Shu ikki asar romanda mavjud bo’lmagan, ammo kitobxonlarni qiziqtirgan shoirning bolaligi va muhabbati haqida ham o’z so’zini aytib ketdi.

Adibning bisotida qolgan chala asarlari orasida yana ikkita tugallanmagan, anirog’i, dastlabki o’n-o’n besh sahifasigina yozilgan doston bor. Bular — “Temur” va “Bobur” dostonlaridir. Agar xudo adibga yana ozroq umr berganida, u mazkur asarlarni tugatgan bo’larmidi. Natijada uning butun ijodiy mehnati safarbar etilgan mavzu – turkiy xalqlar tarixidagi Uyg’onish davri va Navoiyning shu tarixiy jarayondagi o’rni to’laroq ochilgan bo’larmidi… Ammo shunga qaramay, Oybek butun bir avlod bajarishi mumkin bo’lgan ishni yolg’iz o’zi amalga oshirdi.

Oybek ulug’ Navoiy siymosiga murojaat etar ekan, o’zbek adabiyotining quyoshi taratgan nurni bamisoli oy bo’lib o’z zamondoshlariga aks ettirib turdi. Bundan o’zi ham munavvar bo’ldi, kitobxon xalqi ham.
Armanistonlik bir kitobxon adibga yozgan maktubida “Navoiy”ni zavq-shavq bilan o’qigani to’g’risida so’zlab: “Agar Sizda ulug’ Navoiyga xos yuksak fazilatlar bo’lmaganida, asarni shu qadar qoyilmaqom qilib yozmagan bo’lar edingiz”, degan. Chindan ham, Oybekda Navoiy hazratlaridan asrlar va nasllar osha o’tgan ulug’ fazilatlar oz emas edi. Mazkur romanni, shuningdek, “Navoiy”, “Guli va Navoiy” dostonlarini o’qir ekanmiz, bunga yana bir karra ishonch hosil qilamiz.

Ikki ulug’ siymo turar nim kulib,
Biri quyosh, bir esa oy bo’lib.

Garchand ular orasida besh asr
Yotsa hamki, ulug’ shoir va vazir —

Ko’rganlarin bo’zlab dermish Oybekka,
Dil asrorin so’zlab dermish Oybekka:

“Bu dunyoda ulug’ zot bor — “Xalq” degan,
Birim ikki bo’lsin, degan, Haq, degan.

Shahar qurgan, xirmon uygan o’rtada,
Yov kelganda qalqon bo’lgan yurtiga…

Ammo uning g’amin yegan kimsa yo’q,
Och qolganda holin so’rgan kimsa yo’q…”

Oybek dermish: “Siz bo’lgansiz homiysi,
Hayotiga nur purkagan dohiysi.

Hanuz Sizdan madad olib yashar u,
Goh adashgan, goh yo’l topgan bashar u.

Shoyad tarix saboqlarin yod tutsa,
Dushmani ne, do’sti nedir – u bilsa”.

…Ikki ulug’ siymo turar nim kulib,
Biri quyosh, biri esa oy bo’lib.