Лорка шеърияти аср бошида адабиётда, тасвирий санъатда, мусиқада юзага келган. Ўз олдиларига санъатни янги босқичга кўтариш, унга янги шакл, янги мазмун бахш этишдек мақсадни қўйган Пабло Пикассо, Поль Элюар, Андре Бретон, Гийом Аполлинер ва бошқа ижодкорларнинг асарлари билан бир сафда туради. Нафақат асарлари, бу одамларнинг тадқирлари, маслаклари, ҳаёт тарзлари ҳам ўхшаш.

Назар Эшонқул
ФЕДЕРИКО  ГАРСИА  ЛОРКА

Бошланяпти
гитар ноласи.
Синаяпти
тонг пиёласи.
Бошланяпти
гитар ноласи.
О кутмагин ундан
сукутни!
Сўрамагин ундан
сукутни!
Тиним билмай йиғлар гитара,
йиғлагандай дарёларда сув,
йиғлагандай денгизда шамол,
сукут сўраб ялинма энди!
Шундай йиғлар тонгни қўмсаб шом,
шундай йиғлар нишонсиз ўқлар,
шундай йиғлар ловиллаган қум
тароватли гулларни йўқлаб.
Илон нишин таҳликасида
қушлар шундай ўлар жонсарак.
О гитара,шўрлик гитара,
бешта ханжар санчилган юрак!

Ушбу машҳур шеър муаллифи улуғ испан шоири Федерико Гарсиа Лоркадир. Лорка ижоди Андалусия орқали кириб борган Шарқ шеърияти ва Ғарб шеъриятини ўзида мужассам этган, ўзига хос бадиий намуналардан бири. Унинг шеърлари, оҳанглари, рамзлари, ўхшатиш, тимсолларида Шарқ шеърияти таъсири яққол сезилади. У ҳали ўттиз ёшга кирмасдан дунё миқёсида катта шоир сифатида тан олинган ижодкорлардан бири эди: унинг шеърлари гитара каби жаранглади, гитара каби фарёд ва исён қилди. Гитара торлари каби бевақт узилди.

Лорка шеърияти аср бошида адабиётда, тасвирий санъатда, мусиқада юзага келган, ўз олдиларига санъатни янги босқичга кўтариш, унга янги шакл, янги мазмун бахш этишдек мақсадни қўйган Пабло Пикассо, Поль Элюар, Андре Бретон, Гийом Аполлинер ва бошқа ижодкорларнинг асарлари билан бир сафда туради. Нафақат асарлари, бу одамларнинг тақдирлари, маслаклари, ҳаёт тарзлари ҳам ўхшаш. Бу ижодкорлар санъатга янги руҳ, янги тасаввур бағишладилар: санъатни кўриш, эшитиш, ўқиш эмас, ҳис этиш ва англаш биринчи ўринга чиқди. Лорка шеъриятидаги изланишлар, шакл, мазмун, ҳаммаси ана шу йўлдаги уринишлардир. Лорка шеърлари ботиний ва зоҳирий дунё уйғунлашган, омихта, ғалаёнли, исёнкор шеърият.

Лорка шеърларини биринчи бор жиддий тўпламда ўзбек ўқувчисига танитган Шавкат Раҳмон эди. Дастлаб рус тилидан Лорка сайланмасини таржима қилди. Сўнг испан тилидан «Энг қайғули шодлик» шеърий китобини ўгирди. Лорка ижодида табиатнинг ҳар бир унсури ҳаёт ва мамот оралиғида титраб турган дардчи, юракка ҳамдардлик қилади. Руҳиятга мослашади. Инсон изтиробининг бу қадар юксалтирилиши шоир дунёқарашида одамийликнинг нечоғлигидан далолат… Шоир бу заминда бор-йўғи дарду аламларга муносабатини билдирувчи ярадор юрак соҳибидир. Мана шу фикрда, Шавкат Раҳмон эътироф этган нуқтада ўзбек ва испан шоирларининг қарашлари сўзга, адабиётга муносабатлари ўзаро муштараклик касб этади.

Лорка гарчи 1936 йилгача, яъни ўлимигача дунёдаги таниқли шоир сифатида танилган бўлса-да, ўлими ва унинг атрофидаги мунозара, тадқиқот, оқлаш ва қоралашлар унинг атрофидаги афсоналардан сўнг тириклигида шеърлари етиб бормаган мамлакатлар ҳам шоирнинг китобини қайта-қайта нашр қилдилар. Дунё миқёсида Лорка шахсига ва ижодига қизиқиш унинг ўлимидан сўнг янада авж олди.

Токи 1975 йилгача фашистлар шоирни отиб ташлаганини инкор қилиб келишди. Уни тасодифан ўлган деб ҳужжат тўғрилашди. Бироқ йиллар ўтган сайин Лоркани фашистлар отиб ўлдиришгани ҳақида тобора кўпроқ ҳужжатлар эълон қилина бошланди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Лорканинг бутун умри ва ижоди ҳақида қилинган тадқиқотлардан кўра унинг кейинги ўн тўққиз кунлик умри ҳақида қилинган тадқиқотлар ўн-ўн беш марта кўпроқдир. Уларнинг аксарияти шоирнинг қандай қилиб ўлдирилганига бағишланган. 1975 йилга келиб франкочилар шоир халқ томонида туриб ўзларига қарши курашишидан қўрқиб шоирни отиб ташлашганлари расман тан олинди.

Зулм шоирдан, шоирнинг рост сўзидан қўрқди. Рост, тирик сўз бор жойда зулм яшолмайди. Зулм шоирнинг номини тарих саҳнасидан абадий ўчириб ташлаш учун қарийб қирқ йил уйдирма тўқиди. Бироқ шоирни енголмади. Шоир гарчи ўлимдан сўнг бўлса ҳам зулм устидан ғалаба қилди.

Nazar Eshonqul
FEDERIKO GARSIA LORKA

Boshlanyapti
gitar nolasi.
Sinayapti
tong piyolasi.
Boshlanyapti
gitar nolasi.
O kutmagin undan
sukutni!
So’ramagin undan
sukutni!
Tinim bilmay yig’lar gitara,
yig’laganday daryolarda suv,
yig’laganday dengizda shamol,
sukut so’rab yalinma endi!
Shunday yig’lar tongni qo’msab shom,
shunday yig’lar nishonsiz o’qlar,
shunday yig’lar lovillagan qum
tarovatli gullarni yo’qlab.
Ilon nishin tahlikasida
qushlar shunday o’lar jonsarak.
O gitara,sho’rlik gitara,
beshta xanjar sanchilgan yurak!

Ushbu mashhur she’r muallifi ulug’ ispan shoiri Federiko Garsia Lorkadir. Lorka ijodi Andalusiya orqali kirib borgan Sharq she’riyati va G’arb she’riyatini o’zida mujassam etgan, o’ziga xos badiiy namunalardan biri. Uning she’rlari, ohanglari, ramzlari, o’xshatish, timsollarida Sharq she’riyati ta’siri yaqqol seziladi. U hali o’ttiz yoshga kirmasdan dunyo miqyosida katta shoir sifatida tan olingan ijodkorlardan biri edi: uning she’rlari gitara kabi jarangladi, gitara kabi faryod va isyon qildi. Gitara torlari kabi bevaqt uzildi.

Lorka she’riyati asr boshida adabiyotda, tasviriy san’atda, musiqada yuzaga kelgan, o’z oldilariga san’atni yangi bosqichga ko’tarish, unga yangi shakl, yangi mazmun baxsh etishdek maqsadni qo’ygan Pablo Pikasso, Pol` Elyuar, Andre Breton, Giyom Apolliner va boshqa ijodkorlarning asarlari bilan bir safda turadi. Nafaqat asarlari, bu odamlarning taqdirlari, maslaklari, hayot tarzlari ham o’xshash. Bu ijodkorlar san’atga yangi ruh, yangi tasavvur bag’ishladilar: san’atni ko’rish, eshitish, o’qish emas, his etish va anglash birinchi o’ringa chiqdi. Lorka she’riyatidagi izlanishlar, shakl, mazmun, hammasi ana shu yo’ldagi urinishlardir. Lorka she’rlari botiniy va zohiriy dunyo uyg’unlashgan, omixta, g’alayonli, isyonkor she’riyat.

Lorka she’rlarini birinchi bor jiddiy to’plamda o’zbek o’quvchisiga tanitgan Shavkat Rahmon edi. Dastlab rus tilidan Lorka saylanmasini tarjima qildi. So’ng ispan tilidan «Eng qayg’uli shodlik» she’riy kitobini o’girdi. Lorka ijodida tabiatning har bir unsuri hayot va mamot oralig’ida titrab turgan dardchi, yurakka hamdardlik qiladi. Ruhiyatga moslashadi. Inson iztirobining bu qadar yuksaltirilishi shoir dunyoqarashida odamiylikning nechog’ligidan dalolat… Shoir bu zaminda bor-yo’g’i dardu alamlarga munosabatini bildiruvchi yarador yurak sohibidir. Mana shu fikrda, Shavkat Rahmon e’tirof etgan nuqtada o’zbek va ispan shoirlarining qarashlari so’zga, adabiyotga munosabatlari o’zaro mushtaraklik kasb etadi.

Lorka garchi 1936 yilgacha, ya’ni o’limigacha dunyodagi taniqli shoir sifatida tanilgan bo’lsa-da, o’limi va uning atrofidagi munozara, tadqiqot, oqlash va qoralashlar uning atrofidagi afsonalardan so’ng tirikligida she’rlari yetib bormagan mamlakatlar ham shoirning kitobini qayta-qayta nashr qildilar. Dunyo miqyosida Lorka shaxsiga va ijodiga qiziqish uning o’limidan so’ng yanada avj oldi.

Toki 1975 yilgacha fashistlar shoirni otib tashlaganini inkor qilib kelishdi. Uni tasodifan o’lgan deb hujjat to’g’rilashdi. Biroq yillar o’tgan sayin Lorkani fashistlar otib o’ldirishgani haqida tobora ko’proq hujjatlar e’lon qilina boshlandi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Lorkaning butun umri va ijodi haqida qilingan tadqiqotlardan ko’ra uning keyingi o’n to’qqiz kunlik umri haqida qilingan tadqiqotlar o’n-o’n besh marta ko’proqdir. Ularning aksariyati shoirning qanday qilib o’ldirilganiga bag’ishlangan. 1975 yilga kelib frankochilar shoir xalq tomonida turib o’zlariga qarshi kurashishidan qo’rqib shoirni otib tashlashganlari rasman tan olindi.

Zulm shoirdan, shoirning rost so’zidan qo’rqdi. Rost, tirik so’z bor joyda zulm yasholmaydi. Zulm shoirning nomini tarix sahnasidan abadiy o’chirib tashlash uchun qariyb qirq yil uydirma to’qidi. Biroq shoirni yengolmadi. Shoir garchi o’limdan so’ng bo’lsa ham zulm ustidan g’alaba qildi.