Бу адибларни ўқиб, завқ оласиз, адабиётнинг соф, чинакам вазифасини теран англайсиз, ҳаётни, жамиятни, ўзингизни ўрганасиз. Булар бир илм. Бу илмни ўрганган сайин кўнглингиз юксалиб боради, ақлингиз теранлашади, инсоннинг моҳияти ва вазифасини кўпроқ англайсиз.

МУТОЛАА ЭЗГУЛИККА БОШЛАЙДИ
Ёзувчи Назар Эшонқул билан суҳбат
Суҳбатдош — Умид Али

— Назар ака, ижодингиз борасида адабиётшуносларнинг ғарб адабиётининг таъсири сезилиб туради, деган фикрларини кўп эшитганман…

— Ўша адабиётшунослар анча синчков бўлишса керак. Бундай фазилатга ҳавас қилса арзийди. Шахсан мен асар ўқиётганда бу Ғарбники, бу Шарқники деган фикр хаёлимга келмайди. Шунинг учун ҳам саволингизга ўша адабиётшуносларнинг ўзлари жавоб берганлари маъқул. Бирон нарса ёзаётганда ёзувчи бир шарқча, ё ғарбча қилиб, қойиллатиб ташлай, деб ўйламайди. Кўнглига келганни, ўзини тўлқинлантирганни ёзади. Уни турли шаклга солиш мумкин. Яъни ўз дардини тўкиш учун турли воситалар излаши мумкин. Мен, шахсан бунақа воситаларни кўпроқ ўз эртак, достонларимиздан оламан.

Ҳозир асар сал бошқачароқ ёзилса бўлди — бу ғарбча адабиётга тақлид, деб баҳо берадиганлар ҳам бор. Бунақа баҳо беришларда менга кўпроқ «мана, кўраяпсизларми, мен Ғарб адабиётидан ҳам хабардорман» деган иддао бордай туюлади. Агар сал бошқача ифода, бошқача ёндашув учраса ёки кўникмадан чиқилган шакл топилса, бу Ғарб дегани эмас, олдин ўзимизни бир текшириб кўрайлик. Яна ўша эртагу достонларга бир қараб кўрайлик. Ғарбча таъсирларни «фош» қилишга вақтимиз етади. Қолаверса, биз ҳам Ғарбдаги интеллектуал салоҳиятли одамлардан қолишмайдиган, улар билан бир даврда яшаб, улар фойдаланаётган воситалардан фойдаланиб, улар каби фикрлай ва ўйлай бошлаганимизга анча бўлди. Бир даврда яшаб, бир заминнинг ҳавосини олаётган инсонлармиз. Бир-биримизга ўхшаб ўйлашимиз, изтироб чекишимиз, севишимиз табиий. Лекин муҳими бу эмас. Муҳими, нима деб баҳо беришса ҳам асарнинг ўқилаётгани. Ёзувчининг ютуғи шу. Бирон адабиётнинг таъсирини сезиши учун ҳам ўқиш керак бўлади. Ҳозирги пайтда таъсир излаб бўлса ҳам ўқиб туришганига шукр қилиш керак.

— Ўзбек адабиётининг забардаст вакиллари — Абдулла Қаҳҳор, Саид Аҳмад, Шукур Холмирзаев ҳикоячиликда ўзига хос мактаб яратганлар. Улардан кейинги авлод вакиллари ижодий ишларида катта ютуқлар қўлга киритилганми? Кузатганмисиз?

— Ўзбек ҳикоячилигида мактаб яратиш ё маълум бир ўрин қолдириш учун юзлаб ҳикоя ёзиш шарт эмас. Битта ҳикоя билан адабиётда ўринга эга бўлиш мумкин. Мен Шукур Холмирзаевнинг, Абдулла Қаҳҳорнинг ҳикоячилик мактабига дахл қилмаган ҳолда айтмоқчиманки, улардан кейинги авлод вакилларида ҳам ҳикоя мактаби бор. Энди бу адиблар каммаҳсул бўлгани учун ҳам мактаб яратмагандек туюлиши мумкин.

Адабиётда битта ҳикоянинг ўзи билан мактаб яратган ёзувчилар бўлган ва бундан кейин ҳам бўлади. «Дашту далаларда» ҳикоясининг ўзиёқ Мурод Муҳаммад Дўстни ўзбек ҳикоячилигида ўзига хос йўналишдаги, ўзига хос мактабдаги асар яратган, янги шакл, оҳанг, руҳ олиб кирган адиб сифатида тан олишга тўлиқ асос беради.

— Ҳозирги (кейинги уч-тўрт йил ичидаги) ўзбек адабий жараёнида ҳикоячилик қай ҳолатда?

— Ҳозирги (уч-тўрт йилги) ўзбек ҳикоячилиги бормикан? Кейинги пайтларда чин маънодаги ҳикоя дейилишга арзигулик бирор асар ўқиганим йўқ. Балки, бу менинг айбимдир? Ўқимай қўйганман десам, хато бўлади. Чоп этилаётган ҳикояларни илинж билан ўқишга ҳаракат қиламан. Аммо ярмига етганда, ҳафсалам пир бўлади. Бу ҳикоя эмас. Чўпчак. Ҳозир чўпчаклар даври. Ким қотириб, чўпчак ёзса, ўшанинг харидори кўп. Ҳикоя сотилмайди. Чўпчакни эса сотиш, газета тиражини ошириш мумкин.

Шунинг учун икки йилдан бери Шукур Холмирзаев ҳикояларини қайта-қайта ўқияпман. Бу адибнинг сўнгги ҳикоялари ўзбек адабиётида ўзига хос бир йўналиш, воқеа сифатида ҳали ўз баҳосини олгани йўқ. Шукур ака ичида қуюни бор ёзувчи эди. Мен гарчи баъзи ҳикояларининг боши ё охирини ортиқча ва кераксиз деб билсам-да, ҳар бир ҳикояда адиб ичидаги қуюнни кўраман. Аслида истеъдод дегани ичидаги қуюнни сўз билан кўрсатиб бериш бўлса керак. Шукур ака баъзи бир ҳикояларида қуюнни бўронга айлантира олган. Ҳозирча (кейинги уч-тўрт йиллик) ҳикоячиликда Шукур ака ёхуд Хуршид Дўстмуҳаммаднинг анча олдин ёзилган ҳикояларидан ташқари, сиз айтмоқчи, воқеа бўладиган ҳикояларни ўқий олганим йўқ.

— Адабиёт… бадиий адабиёт санъатнинг бир тури. Санъат асарларини эса истеъдодли ижодкорлар яратадилар. Тарих тан олган истеъдодлар кўп: Софокл, Шекспир, Навоий,Тагор… Бу каби санъат намояндалари камдан-кам туғилади. Ўтган асрда яшаб ўтган қайси адибларни мана шу даҳолар сафига қўшган бўлардингиз?

— Сиз келтирган даҳолар адабиётнинг жуда катта «тоғ»лари. Бу «тоғ»лар олдида «қир»лар бўлиши табиий. ХХ асрда яшаб ижод этган Абдулла Јодирий, Чўлпон, Ҳамид Олимжон, Ойбек ва бошқа «қир»лар ўша «тоғ»ларга бориб бирлашади. Айниқса, ўтган асрнинг 60-70- йилларида адабиётга кириб келган жуда кўп шоир-носирлар ҳам маҳорат, ҳам адабиёт чегараларини кенгайтирган адиблар сифатида, «тоғ»лар ёнида «қир»лар бўлиб туради. Уларни санасак, жуда кўп. Ўша «қир»лар бўлмаса, «тоғ»нинг салобати билинмай қолади.

Тасаввур қилинг, саҳро ўртасида, баланд тоғ қояси қўққайиб турса, қулаб тушиши мумкин. ХХ асрда Навоий атрофида, мазкур «қир»ларимиз, «қоя»ларимиз кўпайди. Масалан, ҳам қисса, ҳам ҳикояда тарихий жанрни бошлаб берган Миркарим Осим, ўзига хос экспериментал ижод қилган (ҳам насрда, ҳам шеъриятда) Асқад Мухтор ва бошқалар бу адабий чегараларни кенгайтирганлар.

— Сиз миллий адабиётимиз устида тўхталдингиз. Мен дунё миқёсидаги адабиёт, катта доирадаги адибларни назарда тутган эдим…

— Мен миллий ё жаҳон адабиёти деб фарқламайман, асар адабий нуқтаи назардан завқ бера олса, бўлди. Сизнинг юқорида келтирган рўйхатингизга адабиётга қўшган ҳиссаси, асарлари одамга берган завқ нуқтаи назаридан кўп адибларни киритиш мумкин. ХХ асрда ҳам табиий равишда «қир»лар рўйхатига кириши мумкин бўлганлар кўп: адабиётни ўрганган сайин чуқур ўргатадиган Кортасар, Роберт Мюзел, характер ва типик насрий тимсол яратиб берган Кафка. Японлардан Кавабата, Кобо Абе, Рюнеско Акутагава, Танидзаки Дзюнитиро. Лотин Америкасидан Борхес, Маркес, Сабота, Карпентьер. Ҳа, яна Онетти. У — стилист (Бу ёзувчини жуда қадрлайман).

Яна Хемингуей, Томас Вулф, Фолкнер — бу адиблар бир Американинг ўзидан чиқаяпти. Европанинг ўзидан қанча. Сартр, Марсел Пруст, Камю… Рус адабиётида Пастернак, Бунин, Булгаков, Шолохов.

Бу адибларни ўқиб, завқ оласиз, адабиётнинг соф, чинакам вазифасини теран англайсиз, ҳаётни, жамиятни, ўзингизни ўрганасиз. Булар бир илм. Бу илмни ўрганган сайин кўнглингиз юксалиб боради, ақлингиз теранлашади, инсоннинг моҳияти ва вазифасини кўпроқ англайсиз.

— Ғарб адабиётшуносларининг эътирофича, европа адабиётини уч устун кўтариб турар экан: Кафка, Жеймс Жойс, Марсел Пруст. Бу таърифга муносабатингиз….

— Бу уч буюк ёзувчининг Ғарб адабиётида табиий равишда ўрни бор. Буни ҳеч ким инкор қилолмайди. Бироқ Европа адабиётини бу уч ёзувчи билан чегаралаб қўйиш нотўғри. Агар Кафка устунроқ бўлса, Камю қаерга кетади? Сартр-чи?

Кафкада инсон фожеаси, инсон ҳақидаги ихтиролар кўпроқ. Камюда эса шу изтиробни англаш, уни таҳлил этиш кучли. Пруст яхши. Аммо Сартр лўндароқ ва файласуфроқ. Бу адибларни бир-биридан ажратиб, буниси паст, буниси баланд дейишнинг ўзи нотўғри. Мюзелни олсак… унинг ижодида озод одамнинг қиёфасизликка айланган қиёфаси очиб ташланган. ХХ асрда қулдорлик йўқолди, бироқ жамиятга ҳар томонлама қул қилинган —инсонийлик қиёфасини йўқотган одамлар кўз олдингизда гавдаланади. Қиёфасиз одам — озод бўлгани билан барибир маънан қулдир. «Қиёфасиз одам» асари ХХ асрнинг маънавий тарихи, ундан ҳам воз кечиб, ўрнини пасайтириб бўлмайди.

— Ғарб адабиётидаги оқимларда ижод қилган адибларга айрим танқидчиларимиз тақлидчилик, «Ғарб адабиёти соясида қолган» каби айбларни тақашади. Бунга сиз қандай муносабат билдирасиз?

— Шунақа айблов билан чиқаётганлар на миллий адабиётни яхши билишади, на Ғарб адабиётини. Яна айтаман, бирон нарса ҳақида фикр билдиришдан олдин узоқдаги минорага қараб эмас, ёнингиздаги лойсувоқ уйга қараб олинг. Кейин минораларга тақлидда айблайверасиз. Яъни анъаналарни ўрганиш керак. Қайси анъана ғарбча, қайси анъана шарқча, ажратиш керак.

Умуман, шу асар замирида истеъдод борми? Агар истеъдод бўлса, уни ҳеч қачон тақлидчиликда айблаб бўлмайди. Дунёнинг ривожланиши адабиётларнинг бир-бирига таъсирисиз кечмайди. Бир пайтлар Ғарбнинг ўзи Шарқдан жуда кўп таъсирланиб, кўп нарсаларни ўзлаштирган. Мисол учун, Лотин Америкаси. Ҳам Шарқ, ҳам Ғарб, ҳам япон анъаналарини сингдириб олган. Адабиётларни бир-биридан узиб олиб ривожлантириб бўлмайди.

— Модерн, онг оқими, абсурд ва шу каби талай адабий оқимлар ғарбда пайдо бўлган. Адабиёт учун белгиланган юксак мукофот — «Нобел»ни ҳам аксарият Ғарблик адиблар олишади. Миллий адабиётимиз посангиси Ғарбникидан шу қадар енгилми ё бизда таржима йўлга қўйилмаганми? Ёки бошқа сабаблари борми? Нима деб ўйлайсиз?

— Бу ерда ҳамма айтганларингиз тўғри. Замонавий адабиётимизнинг посангиси ҳам енгил, истеъдод нуқтаи назаридан ҳам оқсайди. Шу билан бирга баъзи «Нобел» мукофоти олган адибларга муқояса қиладиган бўлсак, бизда ҳам шу даражадаги адиблар бор. «Нобел» мукофоти ҳамиша адолатли бўлган эмас. Нобелчиларнинг ўзига хос ўйинлари, талаблари, фикрлари бор. Агар Ўрхон Помуқ даражасидаги адибларга мукофот бериш керак бўлса, унда талабгорлар топса бўлади. Дейлик, Айтматовга ҳам берилса бўларди. Шу билан бирга таржима тажрибаларимиз ҳам деярли йўқ. Дунёни ўзига жалб қилган асарларимиз кам. «Нобел» мукофоти тафтиш қилинса, менимча шундан ўттиз фоизи мазкур мукофотга арзийдиган адиблар бўлиб қолади. Модерн, абсурд, онг оқими — бу йўналиш, оқимларни адабиётшунослар ўйлаб топишган. Ёзувчилар қандай ўйласа, шундай ёзадилар. Бошқаси қизиқтирмайди. Мени ҳам қизиқтирмайди.

— «Лаҳад» деган роман ёзган экансиз? Уни нега ҳалигача эълон қилмадингиз?

— Бу романнинг асосий қисми 90-йиллар бошида ёзилган. Романдан қулаш арафасига келиб қолган, инсоннинг ботиний қувватини сўриш эвазига яшаб келган тузумнинг бадбўй ҳидлари анқиб турибди. Мен ўтган йиллар давомида асарни фақат таҳрир қилиш билан шуғулландим, холос. Неча бор уринмай, уни қайта ёзиш, воқеликни бошқа изга солиш ва ҳатто номини ўзгартиришга ҳам, барибир, кучим етмади.

Ўтган йиллар ичида алоҳида асар сифатида ўзини оқламайди деган шубҳада бу машқнинг ичидаги баъзи бобларини мустақил ҳикоя сифатида эълон ҳам қилдим. Узоқ иккиланишлардан сўнг уни қай тарзда яратилган бўлса, ўша ҳолатда қолгани маъқул, деган хулосага келдим. Ўзининг мавжудлигини исбот қилиб беролмаган, одамзотни хўрлаш ва ҳақоратлаш эвазига қурилган мустабид тузумдан чиқариладиган кичик бир сабоқ бўлиб қолиши учунгина уни яқинда эълон қилишга ҳам қарор қилдим. Чоп этилиб қолади.

— Ёшларга айтар гапингиз…

— Кўпроқ ўқишсин. Ўқиган одам ҳеч қачон ёмон бўлмайди. Кўнглида барибир яхшилик қолади. Ўша яхшилик уруғ бўлади. Уруғ ўсиб, эртага мева беради. Инсон учун газетами, журналми, китобми, ўқишга арзигулик асар бўлса, кўнглида нимадир уйғонади. Ёруғликка чорлайди. Мутолаа одамни эзгуликка бошлайди.

Манба: «Бекажон», 2008 йил, 63-сон

MUTOLAA EZGULIKKA BOSHLAYDI
Yozuvchi Nazar Eshonqul bilan suhbat
Suhbatdosh — Umid Ali

— Nazar aka, ijodingiz borasida adabiyotshunoslarning g’arb adabiyotining ta’siri sezilib turadi, degan fikrlarini ko’p eshitganman…

— O’sha adabiyotshunoslar ancha sinchkov bo’lishsa kerak. Bunday fazilatga havas qilsa arziydi. Shaxsan men asar o’qiyotganda bu G’arbniki, bu Sharqniki degan fikr xayolimga kelmaydi. Shuning uchun ham savolingizga o’sha adabiyotshunoslarning o’zlari javob berganlari ma’qul. Biron narsa yozayotganda yozuvchi bir sharqcha, yo g’arbcha qilib, qoyillatib tashlay, deb o’ylamaydi. Ko’ngliga kelganni, o’zini to’lqinlantirganni yozadi. Uni turli shaklga solish mumkin. Ya’ni o’z dardini to’kish uchun turli vositalar izlashi mumkin. Men, shaxsan bunaqa vositalarni ko’proq o’z ertak, dostonlarimizdan olaman.

Hozir asar sal boshqacharoq yozilsa bo’ldi — bu g’arbcha adabiyotga taqlid, deb baho beradiganlar ham bor. Bunaqa baho berishlarda menga ko’proq «mana, ko’rayapsizlarmi, men G’arb adabiyotidan ham xabardorman» degan iddao borday tuyuladi. Agar sal boshqacha ifoda, boshqacha yondashuv uchrasa yoki ko’nikmadan chiqilgan shakl topilsa, bu G’arb degani emas, oldin o’zimizni bir tekshirib ko’raylik. Yana o’sha ertagu dostonlarga bir qarab ko’raylik. G’arbcha ta’sirlarni «fosh» qilishga vaqtimiz yetadi. Qolaversa, biz ham G’arbdagi intellektual salohiyatli odamlardan qolishmaydigan, ular bilan bir davrda yashab, ular foydalanayotgan vositalardan foydalanib, ular kabi fikrlay va o’ylay boshlaganimizga ancha bo’ldi. Bir davrda yashab, bir zaminning havosini olayotgan insonlarmiz. Bir-birimizga o’xshab o’ylashimiz, iztirob chekishimiz, sevishimiz tabiiy. Lekin muhimi bu emas. Muhimi, nima deb baho berishsa ham asarning o’qilayotgani. Yozuvchining yutug’i shu. Biron adabiyotning ta’sirini sezishi uchun ham o’qish kerak bo’ladi. Hozirgi paytda ta’sir izlab bo’lsa ham o’qib turishganiga shukr qilish kerak.

— O’zbek adabiyotining zabardast vakillari — Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Shukur Xolmirzaev hikoyachilikda o’ziga xos maktab yaratganlar. Ulardan keyingi avlod vakillari ijodiy ishlarida katta yutuqlar qo’lga kiritilganmi? Kuzatganmisiz?

— O’zbek hikoyachiligida maktab yaratish yo ma’lum bir o’rin qoldirish uchun yuzlab hikoya yozish shart emas. Bitta hikoya bilan adabiyotda o’ringa ega bo’lish mumkin. Men Shukur Xolmirzaevning, Abdulla Qahhorning hikoyachilik maktabiga daxl qilmagan holda aytmoqchimanki, ulardan keyingi avlod vakillarida ham hikoya maktabi bor. Endi bu adiblar kammahsul bo’lgani uchun ham maktab yaratmagandek tuyulishi mumkin.

Adabiyotda bitta hikoyaning o’zi bilan maktab yaratgan yozuvchilar bo’lgan va bundan keyin ham bo’ladi. «Dashtu dalalarda» hikoyasining o’ziyoq Murod Muhammad Do’stni o’zbek hikoyachiligida o’ziga xos yo’nalishdagi, o’ziga xos maktabdagi asar yaratgan, yangi shakl, ohang, ruh olib kirgan adib sifatida tan olishga to’liq asos beradi.

— Hozirgi (keyingi uch-to’rt yil ichidagi) o’zbek adabiy jarayonida hikoyachilik qay holatda?

— Hozirgi (uch-to’rt yilgi) o’zbek hikoyachiligi bormikan? Keyingi paytlarda chin ma’nodagi hikoya deyilishga arzigulik biror asar o’qiganim yo’q. Balki, bu mening aybimdir? O’qimay qo’yganman desam, xato bo’ladi. Chop etilayotgan hikoyalarni ilinj bilan o’qishga harakat qilaman. Ammo yarmiga yetganda, hafsalam pir bo’ladi. Bu hikoya emas. Cho’pchak. Hozir cho’pchaklar davri. Kim qotirib, cho’pchak yozsa, o’shaning xaridori ko’p. Hikoya sotilmaydi. Cho’pchakni esa sotish, gazeta tirajini oshirish mumkin.

Shuning uchun ikki yildan beri Shukur Xolmirzaev hikoyalarini qayta-qayta o’qiyapman. Bu adibning so’nggi hikoyalari o’zbek adabiyotida o’ziga xos bir yo’nalish, voqea sifatida hali o’z bahosini olgani yo’q. Shukur aka ichida quyuni bor yozuvchi edi. Men garchi ba’zi hikoyalarining boshi yo oxirini ortiqcha va keraksiz deb bilsam-da, har bir hikoyada adib ichidagi quyunni ko’raman. Aslida iste’dod degani ichidagi quyunni so’z bilan ko’rsatib berish bo’lsa kerak. Shukur aka ba’zi bir hikoyalarida quyunni bo’ronga aylantira olgan. Hozircha (keyingi uch-to’rt yillik) hikoyachilikda Shukur aka yoxud Xurshid Do’stmuhammadning ancha oldin yozilgan hikoyalaridan tashqari, siz aytmoqchi, voqea bo’ladigan hikoyalarni o’qiy olganim yo’q.

— Adabiyot… badiiy adabiyot san’atning bir turi. San’at asarlarini esa iste’dodli ijodkorlar yaratadilar. Tarix tan olgan iste’dodlar ko’p: Sofokl, Shekspir, Navoiy,Tagor… Bu kabi san’at namoyandalari kamdan-kam tug’iladi. O’tgan asrda yashab o’tgan qaysi adiblarni mana shu daholar safiga qo’shgan bo’lardingiz?

— Siz keltirgan daholar adabiyotning juda katta «tog’»lari. Bu «tog’»lar oldida «qir»lar bo’lishi tabiiy. XX asrda yashab ijod etgan Abdulla Јodiriy, Cho’lpon, Hamid Olimjon, Oybek va boshqa «qir»lar o’sha «tog’»larga borib birlashadi. Ayniqsa, o’tgan asrning 60-70- yillarida adabiyotga kirib kelgan juda ko’p shoir-nosirlar ham mahorat, ham adabiyot chegaralarini kengaytirgan adiblar sifatida, «tog’»lar yonida «qir»lar bo’lib turadi. Ularni sanasak, juda ko’p. O’sha «qir»lar bo’lmasa, «tog’»ning salobati bilinmay qoladi.

Tasavvur qiling, sahro o’rtasida, baland tog’ qoyasi qo’qqayib tursa, qulab tushishi mumkin. XX asrda Navoiy atrofida, mazkur «qir»larimiz, «qoya»larimiz ko’paydi. Masalan, ham qissa, ham hikoyada tarixiy janrni boshlab bergan Mirkarim Osim, o’ziga xos eksperimental ijod qilgan (ham nasrda, ham she’riyatda) Asqad Muxtor va boshqalar bu adabiy chegaralarni kengaytirganlar.

— Siz milliy adabiyotimiz ustida to’xtaldingiz. Men dunyo miqyosidagi adabiyot, katta doiradagi adiblarni nazarda tutgan edim…

— Men milliy yo jahon adabiyoti deb farqlamayman, asar adabiy nuqtai nazardan zavq bera olsa, bo’ldi. Sizning yuqorida keltirgan ro’yxatingizga adabiyotga qo’shgan hissasi, asarlari odamga bergan zavq nuqtai nazaridan ko’p adiblarni kiritish mumkin. XX asrda ham tabiiy ravishda «qir»lar ro’yxatiga kirishi mumkin bo’lganlar ko’p: adabiyotni o’rgangan sayin chuqur o’rgatadigan Kortasar, Robert Myuzel, xarakter va tipik nasriy timsol yaratib bergan Kafka. Yaponlardan Kavabata, Kobo Abe, Ryunesko Akutagava, Tanidzaki Dzyunitiro. Lotin Amerikasidan Borxes, Markes, Sabota, Karpent`er. Ha, yana Onetti. U — stilist (Bu yozuvchini juda qadrlayman).

Yana Xeminguey, Tomas Vulf, Folkner — bu adiblar bir Amerikaning o’zidan chiqayapti. Yevropaning o’zidan qancha. Sartr, Marsel Prust, Kamyu… Rus adabiyotida Pasternak, Bunin, Bulgakov, Sholoxov.

Bu adiblarni o’qib, zavq olasiz, adabiyotning sof, chinakam vazifasini teran anglaysiz, hayotni, jamiyatni, o’zingizni o’rganasiz. Bular bir ilm. Bu ilmni o’rgangan sayin ko’nglingiz yuksalib boradi, aqlingiz teranlashadi, insonning mohiyati va vazifasini ko’proq anglaysiz.

— G’arb adabiyotshunoslarining e’tiroficha, yevropa adabiyotini uch ustun ko’tarib turar ekan: Kafka, Jeyms Joys, Marsel Prust. Bu ta’rifga munosabatingiz….

— Bu uch buyuk yozuvchining G’arb adabiyotida tabiiy ravishda o’rni bor. Buni hech kim inkor qilolmaydi. Biroq Yevropa adabiyotini bu uch yozuvchi bilan chegaralab qo’yish noto’g’ri. Agar Kafka ustunroq bo’lsa, Kamyu qaerga ketadi? Sartr-chi?

Kafkada inson fojeasi, inson haqidagi ixtirolar ko’proq. Kamyuda esa shu iztirobni anglash, uni tahlil etish kuchli. Prust yaxshi. Ammo Sartr lo’ndaroq va faylasufroq. Bu adiblarni bir-biridan ajratib, bunisi past, bunisi baland deyishning o’zi noto’g’ri. Myuzelni olsak… uning ijodida ozod odamning qiyofasizlikka aylangan qiyofasi ochib tashlangan. XX asrda quldorlik yo’qoldi, biroq jamiyatga har tomonlama qul qilingan —insoniylik qiyofasini yo’qotgan odamlar ko’z oldingizda gavdalanadi. Qiyofasiz odam — ozod bo’lgani bilan baribir ma’nan quldir. «Qiyofasiz odam» asari XX asrning ma’naviy tarixi, undan ham voz kechib, o’rnini pasaytirib bo’lmaydi.

— G’arb adabiyotidagi oqimlarda ijod qilgan adiblarga ayrim tanqidchilarimiz taqlidchilik, «G’arb adabiyoti soyasida qolgan» kabi ayblarni taqashadi. Bunga siz qanday munosabat bildirasiz?

— Shunaqa ayblov bilan chiqayotganlar na milliy adabiyotni yaxshi bilishadi, na G’arb adabiyotini. Yana aytaman, biron narsa haqida fikr bildirishdan oldin uzoqdagi minoraga qarab emas, yoningizdagi loysuvoq uyga qarab oling. Keyin minoralarga taqlidda ayblayverasiz. Ya’ni an’analarni o’rganish kerak. Qaysi an’ana g’arbcha, qaysi an’ana sharqcha, ajratish kerak.

Umuman, shu asar zamirida iste’dod bormi? Agar iste’dod bo’lsa, uni hech qachon taqlidchilikda ayblab bo’lmaydi. Dunyoning rivojlanishi adabiyotlarning bir-biriga ta’sirisiz kechmaydi. Bir paytlar G’arbning o’zi Sharqdan juda ko’p ta’sirlanib, ko’p narsalarni o’zlashtirgan. Misol uchun, Lotin Amerikasi. Ham Sharq, ham G’arb, ham yapon an’analarini singdirib olgan. Adabiyotlarni bir-biridan uzib olib rivojlantirib bo’lmaydi.

— Modern, ong oqimi, absurd va shu kabi talay adabiy oqimlar g’arbda paydo bo’lgan. Adabiyot uchun belgilangan yuksak mukofot — «Nobel»ni ham aksariyat G’arblik adiblar olishadi. Milliy adabiyotimiz posangisi G’arbnikidan shu qadar yengilmi yo bizda tarjima yo’lga qo’yilmaganmi? Yoki boshqa sabablari bormi? Nima deb o’ylaysiz?

— Bu yerda hamma aytganlaringiz to’g’ri. Zamonaviy adabiyotimizning posangisi ham yengil, iste’dod nuqtai nazaridan ham oqsaydi. Shu bilan birga ba’zi «Nobel» mukofoti olgan adiblarga muqoyasa qiladigan bo’lsak, bizda ham shu darajadagi adiblar bor. «Nobel» mukofoti hamisha adolatli bo’lgan emas. Nobelchilarning o’ziga xos o’yinlari, talablari, fikrlari bor. Agar O’rxon Pomuq darajasidagi adiblarga mukofot berish kerak bo’lsa, unda talabgorlar topsa bo’ladi. Deylik, Aytmatovga ham berilsa bo’lardi. Shu bilan birga tarjima tajribalarimiz ham deyarli yo’q. Dunyoni o’ziga jalb qilgan asarlarimiz kam. «Nobel» mukofoti taftish qilinsa, menimcha shundan o’ttiz foizi mazkur mukofotga arziydigan adiblar bo’lib qoladi. Modern, absurd, ong oqimi — bu yo’nalish, oqimlarni adabiyotshunoslar o’ylab topishgan. Yozuvchilar qanday o’ylasa, shunday yozadilar. Boshqasi qiziqtirmaydi. Meni ham qiziqtirmaydi.

— «Lahad» degan roman yozgan ekansiz? Uni nega haligacha e’lon qilmadingiz?

— Bu romanning asosiy qismi 90-yillar boshida yozilgan. Romandan qulash arafasiga kelib qolgan, insonning botiniy quvvatini so’rish evaziga yashab kelgan tuzumning badbo’y hidlari anqib turibdi. Men o’tgan yillar davomida asarni faqat tahrir qilish bilan shug’ullandim, xolos. Necha bor urinmay, uni qayta yozish, voqelikni boshqa izga solish va hatto nomini o’zgartirishga ham, baribir, kuchim yetmadi.

O’tgan yillar ichida alohida asar sifatida o’zini oqlamaydi degan shubhada bu mashqning ichidagi ba’zi boblarini mustaqil hikoya sifatida e’lon ham qildim. Uzoq ikkilanishlardan so’ng uni qay tarzda yaratilgan bo’lsa, o’sha holatda qolgani ma’qul, degan xulosaga keldim. O’zining mavjudligini isbot qilib berolmagan, odamzotni xo’rlash va haqoratlash evaziga qurilgan mustabid tuzumdan chiqariladigan kichik bir saboq bo’lib qolishi uchungina uni yaqinda e’lon qilishga ham qaror qildim. Chop etilib qoladi.

— Yoshlarga aytar gapingiz…

— Ko’proq o’qishsin. O’qigan odam hech qachon yomon bo’lmaydi. Ko’nglida baribir yaxshilik qoladi. O’sha yaxshilik urug’ bo’ladi. Urug’ o’sib, ertaga meva beradi. Inson uchun gazetami, jurnalmi, kitobmi, o’qishga arzigulik asar bo’lsa, ko’nglida nimadir uyg’onadi. Yorug’likka chorlaydi. Mutolaa odamni ezgulikka boshlaydi.

Manba: «Bekajon», 2008 yil, 63-son