Абутолиб Калими Кошоний Ҳиндистонда бобурийлар салтанатининг давомчилари бўлмиш Жаҳонгир Мирзо ва Шоҳжаҳонлар саройининг маликуш-шуароси ҳисобланиб, ундан йирик девон ва бошқа бир неча асарлар мерос қолган.
Калими КОШОНИЙ
ҒАЗАЛЛАР
Форсчадан Жамол Сирожиддин таржималари
Абутолиб Калими КОШОНИЙ (1593, Кошон — 1651, Лоҳур) Ҳиндистонда бобурийлар салтанатининг давомчилари бўлмиш Жаҳонгир Мирзо ва Шоҳжаҳонлар саройининг маликуш-шуароси ҳисобланади. Маълумки, ғазалнависликнинг Рўдакий ва бошқалар томонидан яратилган «сабки Самарқанд», Камол Хўжандий, Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийлар юксалтирган “сабки Эрон” ва Мирзо Бедил юксак мақомга кўтарган “сабки Ҳинду” услублари мавжуд.
Абутолиб Калими Кошоний ана шу “сабки Ҳинду” услубининг асосчиларидан бўлиб, замондошлари ва кейинги давр аҳли уни “ҳаллокул-маонийи соний” деб аташган. Шоирдан йирик девон ва бошқа бир неча асарлар мерос қолган.
Гул фаслию юзинг, ёр, яшартирди жаҳонни,
Ҳуснинг сани бу боққа йўлатмагай хазонни.
Тоқатларим тоқ айлаб мунча торлик қилмангиз —
Эй хушкамарлар, мунча тор боғламанг миённи.
Майса қошинг бошинда томошабин эгик зулф,
Ҳасрат ичра тамошо қилар кекса-жавонни.
Мижгонинг мисли ханжар ой юзингга қадалмиш,
Қошинг отар қуёшнинг бошиға бул камонни.
Найлайки, бул водийда бир раҳнамо киши йўқ,
Йўлим Хизри санарман ушбу реги равонни.
Парвонани ўлдирғай, охир қилар иши шу,
Эй шамъ, андиша айла, тўхтат оташ забонни.
Кўзларинг ошиғингнинг кўнглидин жой олибдир,
Шишасоз бирла ҳамкор этмиш бодакашонни.
Кимга қилай шикоят, Калим, дўст ситамидин,
Ойдан сўрамас ҳеч ким асло доди катонни*.
* К а т о н — суфийлар зиғирпоядан тўқиб кийишган кийим.
* * *
Бу чаманда ғайри гул эшитмас афғоним менинг,
Қайда чақмоғинг, фалак, ёндирса — ошёним менинг.
Ул қаро зулфинг ҳадиси чиқса дилдан тилга гар,
Мисли хат янглиғ қаро қилгай тил-забоним менинг.
Уча олмасдан қолиб кетдим бу гулшанда, нетай,
Ҳам оёғим изидан топмаслар ошёним менинг.
Ёнимда ўлтирмадинг ҳаргиз тириклик чоғима,
Чалғайму эртан қамишинг бу устихоним менинг.
Шамъ каби боди сабонинг йўлида енгил руҳим,
Ёр висолининг насими олғуси жоним менинг.
Боғ яролиғ туйнугин кўрмай дил ташга чиқмағай,
Ҳам дилимға бир йўли келмай дилистоним менинг.
Гулхан ниҳоли каби боғи жаҳонда ҳолма-ҳол
Ҳеч киши кўрмас баҳорим ҳамда хазоним менинг.
Бас, қаро чимматлиларни нақшин дилга жойлади,
Тан қаро қилди томирдай бу устихоним менинг.
Калимо, ёдлат шеърингни бир неча дилтошлара,
Бир забон ҳеч ҳам қилолмас шарҳи достоним менинг.
* * *
Баски, кўздин оққиздим қонин дили харобни,
Қучди хино ол ёшдин панжасин офтобни.
Назар ташлашга тоб йўқ, узоқ қарай олмасман,
Майга ҳирси кўп ўлғай ринги тункиншаробни*.
Баски, қаро кунимдан дунё қоралиғ олмиш,
Кўршапалак қўйнида яширгандай офтобни.
Куйди умид кемаси ҳажрининг чақмоғидин,
Тушса булутга соям қуритар у саҳобни**.
Дилга фириб берди ул, сабру ақл найлағай,
Карвонбоши не қилур чорасиға саробни.
Баски, бахтим шуҳрати табъларга келмиш малол,
Тақиқ биродар ўлса ўлдир кўзингда хобни.
Ҳар дам саноқли ўлғач сўнгги дамингда, эй дил,
Қадрини билғунг ул дам нолаи беҳисобни.
Силсилама-силсила, сочма-соч то белгача,
Қўлдин қўлга бергуси зулфинг бу печу тобни.
Дил ҳолиға, эй Калим, мунча йиғи на ҳожат?
Ёш тўкма мунчалар сан, шўр этмагин кабобни.
* Тункиншароб — тез маст қиладиган, майзада.
** С а ҳ о б — булут.
* * *
Қон қайнатдим кўзимда оҳи оташнокни,
Ювдим шу оташ била ҳар кинаи хошокни.
Қайдаки май бор эса гардуни дунда не гуноҳ,
Қўйнимизда тоши бор ул шишаи афлокни*.
Осмон нодонпарасту биз ҳамма фитратбаланд,
Қандайин хаспўшлағунг сен бу гулхан идрокни.
То тароқ ривожини оина кўрдим зулф аро,
Қилди қора ранг-ла пинҳон сийнайи бечокни.
Йўл бўйи типирчилаб саркаш отлини қўйма(й)миз
То ҳарамдан келтирурга сайди ул фитрокни**.
Бул гулистонда сумбул сочин силар ошифта йўқ,
Боқ чигил бу хотирим чирмабди қўлин токни.
Интихоб этдим бу иссиғу совуқ рўзғорни,
Қайноқ ёшиму сувин ул чашмаи Дурдокни.
Ашку оҳинг, эй Калим, келтурди бу олам аро,
Боқ тутинсиз ёнғину селоби бехошокни.
* Шишаи афлок — фалак шишаси.
** Фитрок — оштанган қушни эгарга боғлаш учун ишлатиладиган шарм тасма.
* * *
Лабларим очмам, зиён қилғай тил билғоним менинг,
Кўзларим юмдим, ярашмас жисми урёним менинг.
Ёр тароқинг бирла зулфинг ёдга солғай жоним(н)и,
Сенсиз бу тан ичра тутмайдур паришоним менинг.
Зукколик недур, киши айбини билмаслик эрур,
Англатар билганлигим таълими нодоним менинг.
Бир-икки одим ани кўйи бошидин кетмаёқ,
Қўрқаман оққизмаса ашки пушаймоним менинг.
Бандаликни хизмати йўлиға мен лойиқ этиб,
Бўлди бул қул тамға манглайда ёзилғоним менинг.
Гарчи хорман, иззатим билдирки, бу савдо аро
Ўзни бер манга, шудир санга берилғоним менинг.
Ғам юки остида ман ўз ичима қилсам сафар,
Шам каби охир этак этгай гирибоним менинг.
Ҳеч киши келмас хароба уйими тегросина,
Йўқлар ул вайронадин мушфиқ посбоним менинг.
Раҳмати абрин билувчи бўлмишам файзи ила,
Оқибат иш берди ул этак булғонғоним менинг.
Иситдим ўрним, Калимо, гулханининг ёнида,
Ўзгартолмайди Сулаймон тахти маконим менинг.
* * *
Аланга ичра гар эксам уруғин меҳрибонлиқни,
Тириклик сувидин бериб этайин боғбонлиқни.
Аё дўст, санга бахш этмоқ учун илкимда бир жон бор,
Кина музди учун бергум неча душмани жонлиқни.
Жаҳон айшини хиноси шафақ янглиғ фаноийдур,
Дило, қўлдин бериб қўйма бу ашки арғувонлиқни.
Алоқам бу ҳаётға шунчаки, келди қарилик ҳам,
На чора, муфтға мен бердим у ёшлик — навжавонлиқни.
Ғам бу кўйлак эмас ечсанг халос бўлғули, қўрқаман —
Кўзим ёши бадиҳамдин кеткизмасму равонлиқни.
Англаб етмоқ учун аввал худбинлиқ кўзгусин тарк эт,
Нечун хуш еткурур, ёра, бу айни саргардонлиқни.
Жаҳон ҳеч ихтиёр бирла кишига дилнишин бўлмас,
Суви йўқ манзил карвонға ўтай билмас маконлиқни.
Агар уй сарви бирла ошинолиқ айласа қумри,
Арраларди қанот бирла ул сарви бўстонлиқни.
Калим, бахтимға бир хуш кун насиб этмай ўтар бўлдим,
Нечук ёд айламай энди ул аҳли шодмонлиқни.
БАҲОР ҚАСИДАСИ
Ҳаво ҳўл. Боиси — абри баҳордир.
Боқсанг, сувдай унда акси ошкордир.
Санчилмайдир қўлимға узса боғбон,
Шукрин айтиб ётур тикону хордир.
Ҳаво таъблар ила дўсту мунофиқ,
Қиличбоз шамъ, ғаним — боди баҳордир.
Насим қўйнидин ишратлар етишгай,
Ниҳол шодлик рақсидин беқарордир.
Чунон тўлмишки, созлардин соз ўлмиш,
Наштару қонтомир мизробу тордир.
Кам ўлдиму анга ташрифи Наврўз,
Гул зарби муштуми-ла шармсордир.
Замин тақвим саҳифасидай кўкиш,
Қаён кўзинг тушар унда анҳордир.
Чаман сув бирла тўлди, этагин сарв
Белгача ҳимарибдир устивордир.
Қутқу солмас олов ҳам бу фаслда,
Ёқут янглиғ ҳар чўғнинг сўйи бордир.
Тутунмас, гул оловидин келур ҳид,
Гулзор тупроғида хушбўй беғубордир.
Фазою олам жо бўлмиш дилингга,
Нафас чиқарганимда сийна бордир.
Жаннатга орқасин бурди-ку зоҳид,
Наҳот кўрмас бунда не кору бордур?
Замин бошдин оёқ сабза тил ўлди,
Эшит рози дилини — бешумордир.
Хоксорлик-ла оёқ изини ўпди,
Лола баргин пояндозинг солодир.
Наврўз булутларига васл ёзар, деб,
Қалам сарбозидин уммиди бордир.
Лола — май, қуйқаси остиға чўкмиш,
Ором қайдинки бу рўзғорда бордур.
Билмам майса нечун унгай бу боғда,
“Вафосизни кўрай!” деганми ёрдир.
Боғ ичра лоладин ёнғин кетибдур,
Ўт ўчирғич булутға анча кордир.
Сояю салқинига сувми сочмиш,
Кафтлари ҳўл, титроқ барги чинордир.
Қизил ғунча зангор сори ичинда,
Мисли соғарда ол май ошкордир.
Чунон боғбон инжа, нозик қўндирмиш
Шабнам гул барг юзида чўғ — шарордир.
Бу мавсумда шу гулшанбоғ ичинда
Зоҳид мисли қуруқ шох, ногувордир.
Ариқ бўйиға бўлмиш сазойи —
Майхўрлар жойлари чекка-канордур.
Чаман келинлари гулгин очиб юз,
Барининг бўйида ҳомила бордур.
Kalimi KOSHONIY
G’AZALLAR
Forschadan Jamol Sirojiddin tarjimalari
Abutolib Kalimi KOSHONIY (1593, Koshon — 1651, Lohur) Hindistonda boburiylar saltanatining davomchilari bo’lmish Jahongir Mirzo va Shohjahonlar saroyining malikush-shuarosi hisoblanadi. Ma’lumki, g’azalnavislikning Ro’dakiy va boshqalar tomonidan yaratilgan «sabki Samarqand», Kamol Xo’jandiy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar yuksaltirgan “sabki Eron” va Mirzo Bedil yuksak maqomga ko’targan “sabki Hindu” uslublari mavjud.
Abutolib Kalimi Koshoniy ana shu “sabki Hindu” uslubining asoschilaridan bo’lib, zamondoshlari va keyingi davr ahli uni “hallokul-maoniyi soniy” deb atashgan. Shoirdan yirik devon va boshqa bir necha asarlar meros qolgan.
Gul fasliyu yuzing, yor, yashartirdi jahonni,
Husning sani bu boqqa yo’latmagay xazonni.
Toqatlarim toq aylab muncha torlik qilmangiz —
Ey xushkamarlar, muncha tor bog’lamang miyonni.
Maysa qoshing boshinda tomoshabin egik zulf,
Hasrat ichra tamosho qilar keksa-javonni.
Mijgoning misli xanjar oy yuzingga qadalmish,
Qoshing otar quyoshning boshig’a bul kamonni.
Naylayki, bul vodiyda bir rahnamo kishi yo’q,
Yo’lim Xizri sanarman ushbu regi ravonni.
Parvonani o’ldirg’ay, oxir qilar ishi shu,
Ey sham’, andisha ayla, to’xtat otash zabonni.
Ko’zlaring oshig’ingning ko’nglidin joy olibdir,
Shishasoz birla hamkor etmish bodakashonni.
Kimga qilay shikoyat, Kalim, do’st sitamidin,
Oydan so’ramas hech kim aslo dodi katonni*.
* K a t o n — sufiylar zig’irpoyadan to’qib kiyishgan kiyim.
* * *
Bu chamanda g’ayri gul eshitmas afg’onim mening,
Qayda chaqmog’ing, falak, yondirsa — oshyonim mening.
Ul qaro zulfing hadisi chiqsa dildan tilga gar,
Misli xat yanglig’ qaro qilgay til-zabonim mening.
Ucha olmasdan qolib ketdim bu gulshanda, netay,
Ham oyog’im izidan topmaslar oshyonim mening.
Yonimda o’ltirmading hargiz tiriklik chog’ima,
Chalg’aymu ertan qamishing bu ustixonim mening.
Sham’ kabi bodi saboning yo’lida yengil ruhim,
Yor visolining nasimi olg’usi jonim mening.
Bog’ yarolig’ tuynugin ko’rmay dil tashga chiqmag’ay,
Ham dilimg’a bir yo’li kelmay dilistonim mening.
Gulxan niholi kabi bog’i jahonda holma-hol
Hech kishi ko’rmas bahorim hamda xazonim mening.
Bas, qaro chimmatlilarni naqshin dilga joyladi,
Tan qaro qildi tomirday bu ustixonim mening.
Kalimo, yodlat she’ringni bir necha diltoshlara,
Bir zabon hech ham qilolmas sharhi dostonim mening.
* * *
Baski, ko’zdin oqqizdim qonin dili xarobni,
Quchdi xino ol yoshdin panjasin oftobni.
Nazar tashlashga tob yo’q, uzoq qaray olmasman,
Mayga hirsi ko’p o’lg’ay ringi tunkinsharobni*.
Baski, qaro kunimdan dunyo qoralig’ olmish,
Ko’rshapalak qo’ynida yashirganday oftobni.
Kuydi umid kemasi hajrining chaqmog’idin,
Tushsa bulutga soyam quritar u sahobni**.
Dilga firib berdi ul, sabru aql naylag’ay,
Karvonboshi ne qilur chorasig’a sarobni.
Baski, baxtim shuhrati tab’larga kelmish malol,
Taqiq birodar o’lsa o’ldir ko’zingda xobni.
Har dam sanoqli o’lg’ach so’nggi damingda, ey dil,
Qadrini bilg’ung ul dam nolai behisobni.
Silsilama-silsila, sochma-soch to belgacha,
Qo’ldin qo’lga bergusi zulfing bu pechu tobni.
Dil holig’a, ey Kalim, muncha yig’i na hojat?
Yosh to’kma munchalar san, sho’r etmagin kabobni.
* Tunkinsharob — tez mast qiladigan, mayzada.
** S a h o b — bulut.
* * *
Qon qaynatdim ko’zimda ohi otashnokni,
Yuvdim shu otash bila har kinai xoshokni.
Qaydaki may bor esa garduni dunda ne gunoh,
Qo’ynimizda toshi bor ul shishai aflokni*.
Osmon nodonparastu biz hamma fitratbaland,
Qandayin xaspo’shlag’ung sen bu gulxan idrokni.
To taroq rivojini oina ko’rdim zulf aro,
Qildi qora rang-la pinhon siynayi bechokni.
Yo’l bo’yi tipirchilab sarkash otlini qo’yma(y)miz
To haramdan keltirurga saydi ul fitrokni**.
Bul gulistonda sumbul sochin silar oshifta yo’q,
Boq chigil bu xotirim chirmabdi qo’lin tokni.
Intixob etdim bu issig’u sovuq ro’zg’orni,
Qaynoq yoshimu suvin ul chashmai Durdokni.
Ashku ohing, ey Kalim, kelturdi bu olam aro,
Boq tutinsiz yong’inu selobi bexoshokni.
* Shishai aflok — falak shishasi.
** Fitrok — oshtangan qushni egarga bog’lash uchun ishlatiladigan sharm tasma.
* * *
Lablarim ochmam, ziyon qilg’ay til bilg’onim mening,
Ko’zlarim yumdim, yarashmas jismi uryonim mening.
Yor taroqing birla zulfing yodga solg’ay jonim(n)i,
Sensiz bu tan ichra tutmaydur parishonim mening.
Zukkolik nedur, kishi aybini bilmaslik erur,
Anglatar bilganligim ta’limi nodonim mening.
Bir-ikki odim ani ko’yi boshidin ketmayoq,
Qo’rqaman oqqizmasa ashki pushaymonim mening.
Bandalikni xizmati yo’lig’a men loyiq etib,
Bo’ldi bul qul tamg’a manglayda yozilg’onim mening.
Garchi xorman, izzatim bildirki, bu savdo aro
O’zni ber manga, shudir sanga berilg’onim mening.
G’am yuki ostida man o’z ichima qilsam safar,
Sham kabi oxir etak etgay giribonim mening.
Hech kishi kelmas xaroba uyimi tegrosina,
Yo’qlar ul vayronadin mushfiq posbonim mening.
Rahmati abrin biluvchi bo’lmisham fayzi ila,
Oqibat ish berdi ul etak bulg’ong’onim mening.
Isitdim o’rnim, Kalimo, gulxanining yonida,
O’zgartolmaydi Sulaymon taxti makonim mening.
* * *
Alanga ichra gar eksam urug’in mehribonliqni,
Tiriklik suvidin berib etayin bog’bonliqni.
Ayo do’st, sanga baxsh etmoq uchun ilkimda bir jon bor,
Kina muzdi uchun bergum necha dushmani jonliqni.
Jahon ayshini xinosi shafaq yanglig’ fanoiydur,
Dilo, qo’ldin berib qo’yma bu ashki arg’uvonliqni.
Aloqam bu hayotg’a shunchaki, keldi qarilik ham,
Na chora, muftg’a men berdim u yoshlik — navjavonliqni.
G’am bu ko’ylak emas yechsang xalos bo’lg’uli, qo’rqaman —
Ko’zim yoshi badihamdin ketkizmasmu ravonliqni.
Anglab yetmoq uchun avval xudbinliq ko’zgusin tark et,
Nechun xush yetkurur, yora, bu ayni sargardonliqni.
Jahon hech ixtiyor birla kishiga dilnishin bo’lmas,
Suvi yo’q manzil karvong’a o’tay bilmas makonliqni.
Agar uy sarvi birla oshinoliq aylasa qumri,
Arralardi qanot birla ul sarvi bo’stonliqni.
Kalim, baxtimg’a bir xush kun nasib etmay o’tar bo’ldim,
Nechuk yod aylamay endi ul ahli shodmonliqni.
BAHOR QASIDASI
Havo ho’l. Boisi — abri bahordir.
Boqsang, suvday unda aksi oshkordir.
Sanchilmaydir qo’limg’a uzsa bog’bon,
Shukrin aytib yotur tikonu xordir.
Havo ta’blar ila do’stu munofiq,
Qilichboz sham’, g’anim — bodi bahordir.
Nasim qo’ynidin ishratlar yetishgay,
Nihol shodlik raqsidin beqarordir.
Chunon to’lmishki, sozlardin soz o’lmish,
Nashtaru qontomir mizrobu tordir.
Kam o’ldimu anga tashrifi Navro’z,
Gul zarbi mushtumi-la sharmsordir.
Zamin taqvim sahifasiday ko’kish,
Qayon ko’zing tushar unda anhordir.
Chaman suv birla to’ldi, etagin sarv
Belgacha himaribdir ustivordir.
Qutqu solmas olov ham bu faslda,
Yoqut yanglig’ har cho’g’ning so’yi bordir.
Tutunmas, gul olovidin kelur hid,
Gulzor tuprog’ida xushbo’y beg’ubordir.
Fazoyu olam jo bo’lmish dilingga,
Nafas chiqarganimda siyna bordir.
Jannatga orqasin burdi-ku zohid,
Nahot ko’rmas bunda ne koru bordur?
Zamin boshdin oyoq sabza til o’ldi,
Eshit rozi dilini — beshumordir.
Xoksorlik-la oyoq izini o’pdi,
Lola bargin poyandozing solodir.
Navro’z bulutlariga vasl yozar, deb,
Qalam sarbozidin ummidi bordir.
Lola — may, quyqasi ostig’a cho’kmish,
Orom qaydinki bu ro’zg’orda bordur.
Bilmam maysa nechun ungay bu bog’da,
“Vafosizni ko’ray!” deganmi yordir.
Bog’ ichra loladin yong’in ketibdur,
O’t o’chirg’ich bulutg’a ancha kordir.
Soyayu salqiniga suvmi sochmish,
Kaftlari ho’l, titroq bargi chinordir.
Qizil g’uncha zangor sori ichinda,
Misli sog’arda ol may oshkordir.
Chunon bog’bon inja, nozik qo’ndirmish
Shabnam gul barg yuzida cho’g’ — sharordir.
Bu mavsumda shu gulshanbog’ ichinda
Zohid misli quruq shox, noguvordir.
Ariq bo’yig’a bo’lmish sazoyi —
Mayxo’rlar joylari chekka-kanordur.
Chaman kelinlari gulgin ochib yuz,
Barining bo’yida homila bordur.
