…Сен уйғонганингда қуёш аллақачон ҳовли адоғидаги тутнинг шохлари орасидан мўралаб турар, фарахбахш, осуда ёз тонгининг мусаффо ҳавоси дарахтлар соясини ҳали ҳам тарк этмаган; сен кеча қандай етган бўлсанг сўрида ўша ҳолатда юз тубан тушиб ухлаб қолган эдинг; сенинг бутун вужудинг кечаги ичкиликнинг асоратидан қақшаб оғрирди, кўнглинг айниб, томоғинг қуруқшиб қолганди — сен кеча уйга қай ҳолатда келганингни ҳам яхши эслолмадинг, улфатларинг сени машинага ўтирғизиб юборишганди.

НАЗАР ЭШОНҚУЛ
ҚАЙТИШ

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ва бошқа асарлари нашр этилган. «Гўрўғли» романининг журнал варианти эълн қилинган. Хуан Карлос. Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, Албер Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

…Сен уйғонганингда қуёш аллақачон ҳовли адоғидаги тутнинг шохлари орасидан мўралаб турар, фарахбахш, осуда ёз тонгининг мусаффо ҳавоси дарахтлар соясини ҳали ҳам тарк этмаган; сен кеча қандай етган бўлсанг сўрида ўша ҳолатда юз тубан тушиб ухлаб қолган эдинг; сенинг бутун вужудинг кечаги ичкиликнинг асоратидан қақшаб оғрирди, кўнглинг айниб, томоғинг қуруқшиб қолганди — сен кеча уйга қай ҳолатда келганингни ҳам яхши эслолмадинг, улфатларинг сени машинага ўтирғизиб юборишганди. Эсингда, фақат машинанинг тез юрганидан гувиллаган товуши ҳамда сенга номаълум бўлган қандайдир лойсувоқ уйлар ва жинкўчаларгина сақланиб қолганди. Бошқасини эслолмасдинг. Тўшак боитб кетиб, елкаларинг уюшиб қолганди. Ўрнингдан туриб, хотининг уч кунча бурун ҳали отасиникига кетмасдан олиб келган бир шиша қатиқни музхона бурчагидан топиб олиб ичганингдан кейин кўнглинг айнигани бир оз босилди, ўзингни бардам сеза бошладинг.

Карахтлигингни ёзиш учун ювиниб олмоқчи бўлдинг, ярим ечиниб жўмракни бураганингда ер остидан узоқ гувиллаган товуш эшитилди ва бугун ҳам сув йўқлигини билиб асабийлашиб тупурдинг. Аксига олиб пақирлар ҳам бўм-бўш эди.

Сўрининг бир четига ўтириб, қуёш нурларига чўмилиб ётган осмонга қарадинг, осмон гўзал ва сенинг хаёлларинг каби бепоён, хаёл каби жозибали эди; тут шохлари орасидан осмон парча-парчаларга бўлиниб кўринарди; тут шохида иккита чумчуқ ўйнаб юрар, бир-бирига қараб ҳадеб чирқиллашарди. Шунда бирдан сенга қўшни ҳовлиларни ҳам, машиналар тинимсиз ўтиб турадиган кўчани ҳам қандайдир ғалати осойишталик қоплагандай туюлди. Сен бирдан хушёр тортиб, атрофга яхшилаб қулоқ солдинг, йўқ, ростдан ҳам атрофга ғайритабиий осойишталик чўккан эди. Бундай бўлиши сира кутилмаган ҳол эди, чунки бугун дам олиш куни, қолаверса, шундоқ эшикнинг тагидан ўтган кўча шаҳарнинг энг гавжум кўчаларидан бири эди. Сен сўрининг четига суяниб, оралиқ девордан бошчиқариб қўшнингнинг кенг ҳовлсига қарадинг, қўшнингнинг кенг ҳовлисида ҳеч ким йўқ, лекин ойнаванд айвоннинг эшиги ланг очиқ турарди — ҳовли ўртасидаги торда чойшаблар ва кир-чир осилган, сўрига худди меҳмон кутишаётгандек атлас кўрпачаларда жой солиб, дастурхон тузаб қўйилган эди, бироқ на қўшнининг ўзи, на ҳовлини ҳар доим бошига кўтариб ўйнашадиган болаларнинг биронтаси кўринмасди.

— Ҳей, Рашид оға, — сен иложи борича қўшнингга ёқадиган оҳангда исмига «оға» сўзини қўшиб чақирдинг. Тамоғинг қуруқшиб қолганидан товушинг бўғилиб чиқди — ҳовли этагидаги ўзини офтобга тоблаб ётган ит бошини кўтариб, сенга бир назар ташладида, ҳеч қандай ҳавф сезмагач, яна ўша ҳолатда чўзилиб олди. Ҳовлида ҳеч ким йўқ эди — балки ичкарида кино-пино кўраётгандир, деб ўйладинг ҳовлингга қайтиб тушаркансан.

Сен бошқа иложи йўқлигидан пақирни олиб, кўча бошидаги водапроводга қараб жўнадинг, у ерда ҳамиша сува бўларди, — сувни вақти-вақти билан иқтисод қилишни ўйловчилар негадир бу нуқтани унитиб қўйишганди. Сен кўчага чиқиб бироз енгил тортдинг — ҳар қалай, кўчада машиналар ўтиб турарди, фақат улардан чиқаётган товуш одатдагидан пастроқдек эди, — балким қулоғинг шанғиллаётгани учун товушлар зўрға эшитилаётгандир. Водопроводгача икки юз қадамча келарди — ҳовлига қараганда кўча иссиқ ва ҳаво бирдан дим бўла бошлаганди; йўлдан ҳовур кўтарилиб, гуп этиб думоққа урар, йўлка четидаги ариқчадан балчиқ хиди анқирди — ёз қуёши эса тобора жазава билан шундоқ шаҳар устида иссиқлик ноғорасини қоқиб турарди; балким шунинг учундир, кўчада йўловчилар кам эди.

Дам олиш кунлари аксарият йўл ва йўлак гавжум, сершовқин бўларди. Бироқ бу нарсалар сенинг диққатингни унчалик тортмади, бошинг оғриб турганидан сен тезроқ ювиниб олишни ўйлардинг.

Сен ўзингга қараб келаётган икки йўловчи билан водапровод олдида учрашдинг; улар нимадир тўғрисида баҳслашиб келишар, сенга деярли эътибор беришмасди ва сен ҳам уларни одатдаги йўловчилар деб ўйлаганинг учун ақилли кўз қирингни ҳам ташламадинг, водапроводнинг тўғрисига келиб, улар сени кўриб қолишди-ю, таққа тўхтаб, бир зум безрайиб қараб туриди. Сен олдинига уларга қарамадинг иккаласи ўзингга тикилиб турганини сезгач, шунчаки нигоҳ ташладинг, нигоҳ ташладинггу юрагинг шув этиб кетди — сенга қараб турган икки йўловчининг ҳам ҳозир тўкилиб тушадигандек кўзлари бежо ва ўта қилтириқ эдилар — агар юриб келаётганини кўрмаганингда эди, болалар устихонга ҳазиллашиб шим-кўйлак кийгизиб, кўчага чиқариб қўйган деб ўйлашинг мумкин эди, — иккаласининг юзида ҳам хеч қандай ифода йўқ, бу юзлар ёзуви ўчиб кетган қоғозга ёки совуқ урган анорга ўхшар, кўзлари бироз чўчиб лекин ҳадиксираб боқиб турарди; улар бир зум каловланиб тургач, сенинг олдингдан тисарилиброқ ўтиб кетишди; — уларнинг иккаласи ҳам бир хил жигарранг кўкрагига қандайдир рақам босилган йўл-йўл пижамалар кийиб олишганди олдингдан ўтиб кетишаркан, ҳовлида улардан айниган гўштнинг ҳидидай зах аралаш қўланса мурда хиди келди-сен йўловчиларнинг изидан қарамоқчи эдинг, бироқ негадир юрагинг дов бермади, сени қандайдир қурқув ҳисси қоплаб олган ва бу қўрқув тонг шафағидай юрагингнинг бир четида секин тўгилиб келарди жўмракни очиб, юзингни сувга босаркансан, оёқларинг орасиджан бирров орқага кўз ташлашга улгурдинг икки йўловчи ҳам орқаларига қараб-қараб тез-тез кетиб боришар ва бир-бирига нимадир деб имо-ишора қилишарди.

Сен йўловчиларга бошқа қарамасликка аҳд қилдинг, пақир тўлгач изингга буриларкансан йўловчиларнинг муюлишдан бурилиб, чап кўчага кириб кетганини кўрдинг… «Булар ким бўлди? — ўйладинг сен ичингда, — нега бундай шубҳа билан қарашди».

Сен негадир, иккаласининг ҳам юзини эслаб қололмагандинг. Асли уларнинг эслаб қоладиган қиёфалари йўқ эди. Сен хаёлинг банд этган саволларни миянгдан бир силкиб тўкиб ташлагандай оғриётган карахт бошингни сарак-сарак қилиб қайта-қайта силкитдинг. Юзингни ювгач карахтлигинг бироз тарқаган, ўзингни енгил ва соғлом ҳис эта бошлаган эдинг; кўча қизиётган бўлса ҳам, дарахтзор ҳовлилардан тонг салқини уфурарди.

Сен худди бояги йўловчиларга ўхшаган учинчи йўловчи билан қоқ остонада — боя «Рашид оға» деб чақирган ҳовлидан чиқиб келаётганда дуч келдинг; бунисининг ҳам кўзлари совуқ, юзи кўнгилни суст қиладиган даражада кўказак, кийими ҳам худди олдинги йўловчиларникидай эди. У ҳам даставвал шошиб қолди, сенга бош оёқ разм солиб чиққач, дарров изига қайтиб эшикни шарақлатиб ёпиб олди. Буниси ёшроқ, лекин бу йўловчининг ҳам эслаб қоладиган қиёфаси йўқ эди, токи сен ўз ҳовлингга кириб кетмагунингча, эшик қайта очилмади. Водопровод олдидаги йўловчиларнинг сен бошим шишиб кетганидан менга шундай туюлган бўлса керак, деб ўйлагандинг, бироқ иккинчи бор дуч келгач, сен ташвишлана бошладинг. Ҳовлингга кира солиб, эшикни тамбалаб қўйдинг, сен ўзинг уйда бўлганингда эшикни ҳеч қачон тамбаламасдинг.

Пақирни бир четга қўйиб, сўридан осилиб, яна қўшни ҳовлига секин узалиб қарадинг, ҳовлида ит ҳали ҳам ўша ерда чўзилиб ётар, саҳнда дарахт барглари орасидан сирғалиб ўтган қуёш шуълалари ўноқлар, сўрида эса уч киши гаплашиб ўтирар ва бир-бирига нелардир деб мулозамат қилишарди: сен қўрқувдан энди батамом серрайиб қолдинг; сўридаги учаласи ҳам бир хил кийинишган эди, учаласининг ҳам юзи совуқ, ифодасиз, гўё юзлари ўрнида бир парча кўкиш ялов хилпираб тургандай эди. қошсиз кўзлари бир-бирига чақчайиб тикиларди.

Оёқларинг бўшашиб, турган жойингга ўтириб олдинг. «Баким менга шундай туюлаётгандир? — ўйладинг сен саросима аралаш. Ё ичимликнинг таъсиримикан?!» Сенинг карахтлигинг бирдан тарқади-ортиқ бошинг ҳам оғримай қўйди. Бошинг-кўзингни яхшилаб ювиб олгач артиндингда, қазноқдан нарвон келтириб, яна қўшни ҳовлига қўрқа-писа кўз ташладинг йўқ ростдан ҳам уч киши сўрида ҳамон гаплашиб ўтирар, тўғрироғи, кўм-кўк қонсиз лабларини очиб юмишарди, — лаблари очилганда қопқора ғордай тишсиз оғизлари кўриниб кетарди. Энди ҳеч қандай шбҳага ўрин йўқ эди: ё сенга, ёки кўзларингга бир гап бўлганди. Шунда хотининг ва болаларингни отасиникига юборганингдан бери биринчи марта хайхотдай кимсасиз ҳовлида ёлғиз эканингни англадинг ва бундан биринчи марта ваҳимага тушдинг. Хотинингни балким отасиникига юбориш керакмасмиди? Балким табиблар огоҳ этганидай сени ичимлик шу ҳолга солган ва кўз олдингга шунинг учун алламбалолар кўринаётгандир?! Карахтликдан асар ҳам қолмаган, кечадан буён шуурингни қоплаб турган хирагина туман ҳам тарқаб кетганди. Озқозонингни бўм-бўш бўлишига қарамасдан ҳеч нарса тортингинг келмади. Сен уйга кириб, ўзингни тўшакка ташладинг ва ўзингга йўлдош бўлиб туриш учун радионинг тугмачасини босдинг, ундан яқин ўтмишда қатлаом этилган одамларнинг оқлангани ва уларнинг ўлими тўғрисида эшиттириш борарди, бироқ сен махсус хабарни охиригача эшитгинг келмади. Радиони ўчираркансан, унинг устида турган қиррали қалпоқ кийган отангнинг суратига кўзинг тушди. Сен ҳеч қачон отангни кўрмагандинг. Лекин отангни олиб кетган кечасидлан буён барибир қайтади деб эшикни доим очиқ қўядиган онанг ҳатто сўнгги паллада ҳам «У қайтади… Мен кутолмадим» деганди. Суратдан кўзингни олиб деразага қарадинг. Шу заҳоти ўрнингдан ўқдек ирғиб турдинг — назарингда деразадан кимдир сени кузатиб турганга ўхшарди, ва кузатаётган, шубҳасиз, бояги қошсиз одамлардан бири эди. Сен деразага тикилганса бир муддат қотиб қолдинг; йўқ, деразада офтобнинг қиё нурларидан ҳосил бўлган ранг-баранг жилвалар аксланарди, сўнг ичкарига тирқираб тўкиларди. Сен бир ички сезги билан югуриб ҳовлига чиқдинг; назарингда кимдир эшикдан сирғалиб чиқиб кетганга ўхшади. Бу ҳолдан қалтираб кетдинг; эшик тамбаланганча турар, лекин у худди сим-симдай очилиб ёпилганини сен аниқ кўрган эдинг. Сен мадорсизланиб қолган оёқларингни зўрға кўтариб ҳовли эшигигача бординг — темир сургуч ҳар қандай зарбага дош бероладиган келбатда содиқ қулдай сал эгилиб турарди. Эшик очилган бўлиши сира мумкин эмас эди. Ташқаридан эса визиллаб ўтаётган машиналарнинг товуши элас-елас эшитиларди.

Темир сургучни очиб ташқарига қараш-қарамасликни билолмай тараддудланиб қолдинг ва таваккал қилиб кўчага қулфнинг тирқишидан мўраладинг ва рангинг оқариб ккетиб, деворга суяниб қолдинг, эшикдан ўн беш қадамча нарида боя сен кўчада кўрган икки йўловчи турар, уларнинг кийимидан ва сумбатидан таниб қолган эдинг ва улар эгнига жигарранг костюм кийган, кийган қиррадор қалпоғига қизил боғич тикилган худди ўзларидек қошсиз, юзи сурп камарли кишига сенинг уйингни кўрсатиб нимадир дейишар ва қўлларини силкиб-силкиб қўйишарди; камарли кишининг қуроли борлиги аниқ эди — икки йўловчи ниманидир ҳавода чизиб, сенинг ҳовлингга ишора қилгач, у қуроли осилган ғилофни ушлаб-ушлаб қўярди — энди ҳеч қандай шубҳага ўрин қолмаганди; Сен кечаси ухлаганда шаҳарда нимадир содир бўлган, сен эса ғафлатда қолган эдинг. Кўз олдингда содир бўлаётган бу воқеалар юракни сиқадиган даражада ғайритабиий эди — на ўнг, на сўл тарафдаги қўшниларнинг ҳатто ҳамиша бақириб-чақиришадиган болаларнинг ҳам товуши эшитилмасди — Нега сен илгарироқ буни сезмаганингга ҳайрон қолдинг — алоҳа, дарахтма-дарахт учиб юрган чумчуқлар ҳам эҳтиёткорлик билан чуғурлашарди.

Дафъатан нима қилиш кераклигини билолмай каловланиб турдинг; ташқаридагилар нимагадир таёйрланишар, камарли кишининг ёнида милтиқ тутган учта аскар ҳам пайдо бўлган камарли киши уларга ҳовлини кўрсатиб нимадир буюрарди.

Наҳотки улар сенинг ҳовлингни кўрсатишаётган бўлса?! Ҳозир, шу дақиқадаёқ нимадир қарор қилишинг керак; балким алахсираётгандирсан — бироқ бу мумкин эмас, сен хушёр ва уйғоқ эканлигингни жуда яхши англардинг; балким махсус хизматдагилар шундай кийимга ўтгандир? Ҳар нарса бўлиши мумкин, шу дақиқада нимадир қилиши керак, қандайдир фавқулодда чора ўйлаб топишинг керак. Кейин кечикишинг мумкин. Сен уйга югуриб кирдинг, бу фикрингдан ҳатто қувониб ҳам кетдинг — нега олдинроқ шу нарса хаёлингга келмадийкин?! Сен даҳлизга кириб, бошини қорнига қўйиб ётган мушукдай мунғайиб турган телефонга ёпишдинг ва уйи ўзингдан бир кўча нарида бўлган ҳамда ёрдамга етиб келишига кўзинг етган барваста синфдошингнинг рақамини тердинг. Шошиб қолганингдан икки-уч марта чалкашиб кетдинг, ё охирги, ёки ўртадаги рақамни ташлаб кетиб терардинг; ниҳоят тушди, шекилли, нариги томондан, албатта синфдошингнинг даҳлизида телефон жиринглаётганини билдирувчи муддат-муддати билан бўғиқ ғўнғиллаш эшитилиб, енгил нафас олдинг. Телефон узоқ жиринглади — сен суяги оғир синфдошинг, атайлаб узоқ махтал қилиб сўнг олишини ва кейин «биринчи қўнғироқдаёқ олдим» деб туриб олишини, ўзи эса кулиб юбормаслик учун тишини-тишига босиб тиржайиб туришини хаёлингга келтириб, кўнглинг хуфтон бўлиб турганига қарамай тиржайиб қўйдинг. Бу дунёни сув босса тўпиғига келмайдиган синфдошинг сенга бошқалардан кўра кўпроқ ёқар ва сенга ўзини яқин тутарди; гарчи у бироз танбал бўлсаям зарур пайтда дўсти учун ўзини томдан ташлашга тайёр эди. Балким шунинг учун айнан унга телефон қилгандирсан? Телефон узоқ ғўнғиллашдан сўнг шарақлаб кўтарилди ва дўстингникига мутлақо ўхшамаган анча қўпол ва бўғиқ овоз эшитилди. «Терговчи эшитади…» Сен қулоқларингга ишонмаётгандек аввал телефон дастасига тикилиб қўйдинг, сўнг худди овоз эгасини қулоқларинг билан кўрмоқчидек бутун вужудингни диққатга айлантириб, бу қуруқ ва дағал овозга қулоқ солдинг.

— Ким?! Бу ким?! — сўрадинг сен ғалати бир ҳисдан қалтираб кетиб.

— «Терговчи, нима гапингиз бор, гапиринг». Буйруғомуз оҳангда сим тизимчалари орқали оқиб келган товуш сенинг бутун танангни нимталаб ташлади, гўё ўша нариги учдан бир томчи заҳар оқиб келиб, қон томирларингга тушган-у, ҳамма нарсани алғов-дарғов қилиб юборгандай эди — юрагинг шув этиб кетди — бу ҳозиргина кўзларинг билан кўрган манзарадан кўра даҳшатлироқ эди ва сен энди туш кўрмаётганингга, уйғоқ эканлигингга мутлақо ишонган, кўрганларинг эшитганларинг бошингдан кечираётган воқеалар эканлигига энди заррача шубҳа қилмасдинг. Бироқ наҳотки кечагина қуёш ботишидан сал бурун улфатларинг билан майхўрлик учун хиёбоннинг хилват бурчагига кирмасларингдан олдин бошқача бўлган дунё бир кечада шунчалар ўзгарган бўлса?!

Сен энди хаёлингга келган яқинларинг ва танишларингнинг рақамларини терар ва ўша бир хил бўғиқ сур товушда «Терговчи эшитади», «Терговчи эшитади», «Терговчи эшитади» деган бир хил жавобни олардинг. Сен энди даҳшатга тушдинг — юз берган ҳодиса шундай эди: ё бирон руҳий касалга йўлиққан, ё дунё ростдан ҳам бир кечада бошқа, ваҳимали, сертаъқиб, ғайриоддий қиёфага кирган ва сен билган, сен кўрган дунёнинг исми ўзгарган, ёки қандайдир қиёмавт бўлгану сен қайсидир ҳикояда ўқиганингдек ўзга дунёга тушиб қолгансан… О, қандайин ўйин бу? О қандайин машъум ўйин бу? Сен бошингни чангаллаб ўтириб қолдинг. Нима бўлди унга, у ким? Ким эди? қани у билан бўлган, севган одамлар? У севган овозлар қани? У қайси гуноҳи учун бу жазога мустаҳиҳ этилди?

Ҳовлида баъзи-баъзида шитир-шитир қадам товушлари эшитилаётгандай бўларди — уйда ҳам қандайдир шарпалар сени таъқиб қилаётганга ўхшарди. Энди телефонда ҳам, қўшнилардан ҳам, умид йўқ эди; Нима юз берди?! Нега дунё шунчалик ўзгарибди-ю сен бехабар қолибсан? Нега янги дунё бу қадар алоғ-чалоғ, хатарли, қандайдир машхар дунёсида юрганга ўхшайди одам? Ёки нариги дунёга бориб қолдими? Ким унинг бу саволларига жавоб бера олади? Ҳеч ким! Ёлғиз умид ўзидан! Ўзинггина бу мудҳиш манзараларнинг тагига етишинг мумкин; бошқа хеч ким! Ҳеч ким! Сен «нима қилиш кераклигини ўйлай бошладинг, юрагинг худди сеҳрланган дарахтдай лаҳза сайин хавотир ва гумон мевалари тугар, бу мевалар бутун вужудингга ёпишиб олганди, бирдан ҳаёлингга келган фикрдан шууринг ярқ этиб ёришиб кетди. Кечаги хиёбонга боради, балким, дам олиш куни бўлгани учун бугун дўстларингни кўпи ўша ердадир? Улар билан кенгашиб ўзига нима бўлганини маслаҳатлашиб олади. Бу фикр сенга бироз таскин берди, сен гўё бу уйга қайтиб кирмайдигандек эшикларни қулфладинг; Соқолингни олиб ўтирмадинг — бу кўнгилга сиғмас, бундан ташқари сенинг юрагинг хаприқар, вужудингга қандайдир қўрқинчли ҳайвонлар ичида ёлғиз қолгандай бир заққум ваҳима ўрмалаб кирганди. Ҳовли эшигингни олдига боргач, ҳар эҳтимолга қарши тирқишдан ташқарига яна кўз югуртирдинг: уч аскар билан қамарли киши — уларда ҳам деярли қиёфа йўқ эди — тўғри сенинг эшигингга қараб келишар, икки йўловчи қайгадир ғойиб бўлган эди. Сен бир муддат тайсалландинг, агар эшикдан чиқсанг шартта ушлаб олишади, улар важоҳатларидан айнан шунинг учун келишаётган, агар яна бир неча дақиқа ҳовлида қолсанг қўлга туширишлари аниқ!

Балким қўшниларингни шу тариқа ими-жимида олиб кетишгандир? Ўйлаб ўтирмай орқа деворга қараб югурдинг, эшик уч марта қаттиқ урилганда сен девордан ошиб тушаётган эдинг. Ҳовлининг бу томони сердарахт жин кўча эди. Кўчада ҳеч ким йўқ, дарахтлар қилт этмас, бошқа жойларга қараганда бу ер салқинроқ ва хилватроқ эди. Сен дарахтлар оралаб нариги бошидаги очиқ майдонга қараб йўл олдинг — у ер ҳамиша гавжум бўлар, айниқса, дам олиш кунлари ёш ялангга тўлиб кетар, у ерда одамлар орасида бўлиш хавфсизроқ ва хатарсизроқ эди. Сен майдон томон югуриб борардинг. Ёнингдан зувиллаб изма-из иккита машина ўтиб кетди, лекин машиналарнинг ҳайдовчиларини кўришга улгурмадинг лип этиб ўтиб кетди — агар яхшилаб разм солганингда, унда машиналарни ҳам қошсиз одамлар бошқариб бораётганини кўрардинг, ва бундан юз чандон ваҳимага тушардинг, эҳтимол.

Сен очиқ майдонга чиққанингда, ростдан ҳам бу ер гавжум, одамлар бу салқин масканда шунчаки кезиб юришар, фаввора атрофидаги ўриндиқда ястаниб ўтиришар, дарахтлар тагида гуруҳ-гуруҳ бўлиб суҳбат қуришар, музқаймоқ ва ичимликлар дўкони олдида узун бўлиб навбатда туришар, майдоннинг қоқ ўртасида жанговор оркестр жарангларди; у қандайдир тантанали куй чаларди; бу куй одамнинг ҳам ғашига тегар, ҳам негадир кишини жиддий қилиб қўярди, тўғрироғи трубалар ва ноғоралар саси одам эшитиб юрмаган бу куйдаги тажовузкорона оҳангдан эсанкираб қолиши мумкин эди.
Сен дарахтлар ичидан оралаб, ичимликлар дўкони тарафга ўтмоқчи эдинг, тез юрганингдан ва кечаги майхўрликнинг таъсирида жуда чанқаб кетгандинг, бахтга қарши кун ҳам тобора қизиб борарди; қўрқувдан ва шошиб юрганингдан кўйлагинг баданингга чиппа ёпишиб қолганди, — лекин шу дафъа майдонда ўзингга қараб келаётган йигит билан қизни кўриб, шамдай қотиб қолдинг, сўнг шамдай эрий бошладинг; улар сенга яқин келиб қолган, бир-бирини ялаб юлқишаётганидан атрофларига деярли қарашмасди ҳам. қиз йўл-йўл эркакча кўйлак кийиб олганди у ҳаддан ташари гўзалга ўхшар, лекин қошсиз юзи кишини ваҳимага соладиган даражада оппоқ, деярли юз эмас, бош ўрнида рангсиз туғ хилпираб тургандек эди. Йигит ҳам жуда ёш, кўкрагига ялтироқ нишона қадалган, лекин арвоҳдай шарпасиз ва юзи ўта тафтсиз эди. Сен шундан сўнггига майдондагиларнинг юзига ва кийимларига тез-тез разм солиб чиқдинг — гўё бир бичимдан чиқишгандай, сувнинг тагида ётишгандек кўказак юзлар бир-бирига ўхшар, ҳаммаси қошсиз ва балиқдай чақчайган одамлар эди. Боя ҳовли ёнида кўрган икки йўловчи ҳам майдонда кезиб юришар, сен уларни жуссалари ва кийимидан таниб олгандинг, юзларига қараб, майдондагиларни бир-биридан ажратиш қийин эди.

Улар сенга орқа ўгириб турган қандайдир аёлга хушомад қилишарди, афтидан, ҳа деб кулишарди.

Ўзингни дарахтлар панасига оларкансан сени ҳаддан ташқари ваҳима қоплаб олди. Бу нима ўзи? Рўёми? Тушми? Эртакми? Ё қандайдир қўрқинчли суратми? Нима бўлди унга? Нега бу ҳолатга тушди? Ановилар ким? Бу саволларнинг ҳар бири сени оч бўридай кемирарди. Наҳотки гўё вақт ҳам, шамол ҳам, ва юрагинг ҳам тўхтаб қолгандай эди.

Наҳотки бутун шаҳарни баданидан зах ва ўлик ҳиди келаётган одамлар забт этиб олган бўлса? Наҳотки шаҳар шу арвоҳ сифат одамлар тасарруфига ўтган бўлса?

Майдон четидаги байроқ осилган мухташам бинода тенглик ва инсонпарварлик ҳамда фан тараққиёт тўғрисида қандайдир давъаткор шоирлар осилганди, гўё бу шиордаги сувларга ёмғирнинг ҳам ғаши келгандай қизил алвонни оққа бўяб ташлаганди.

Майдондаги одамларнинг кийими ҳам алланечук ғалати эди — кўпининг эгнида эскириб кетган нимдош мундир осилган, аёллар эса бундан қирқ-еллик йил бурунги андозада одмигина кийинишган, лекин ҳаммасининг кўзларида саросима, таҳлика ва гумон аралаш бир қўрқув қотиб қолган, гўё бу қўрқув уларнинг бутун баданидан уфураётгандай эди.

Балким унга шундай туюлгандир? Балким ўзи ваҳимага тушгани учун майдондагилар ҳам қўрқаётгандек бўлиб кўрингандир. Бу ғаройиб ва ёлғончи дунёда ҳар нарса бўлиши мумкин. Сен дарахтзорнинг қуюқроқ жойига кириб, ўзингни бироз босиб олмоқчи, майдондагиларни яхшилаб зимдан кузатмоқчи эдинг, бироқ шундоқ орқангдан, дарахтлар ичидан мозористон қарғасининг қағиллашига ўхшаш ғўнғиллаш эшитилди, сен ўзингни дарахт шохлари орасига олиб, дарров товуш келган тарафга ўгирилдинг. Сен куўмай қолгандинг, сен кириб ўтирмоқчи бўлган дарахтзор четига кенг суянчиқли ўтирғич қўйилган ва у ерда майдондагиларга қараганда бироз замонавийроқ кийинган, бири олифталарча ҳасса тутган икки киши гаплашиб ўтиришар. Сенга томон орқа ўгириб ўтирганлари учун сени кўришмаган эди, ваҳоланки, ораларинг икки қадам ҳам чиқмасди. Улар қандайдир шеърий унсурлар ҳақида гаплашаётган эди. Гоҳ-гоҳида кимларнидир ғазаб билан сўкишар, қоралашарди; Сен иккала суҳбатдошнинг аччиқланганини қулоқлари дилдираб кетганидан билиб қолардинг.

Бу иккала ғалати одамнинг гап сўзидан сўнг сен ниманидир ғира-шира англаётганга ўхшардинг. Англаган нарсаларингдан шунчалар қўрқиб кетдингки, бўғзингдан нимадир ўтиб кетди-да, бутун ичингни уйдириб ўтиб, оёғингдан чиқиб кетди.

Наҳотки, бутун шаҳарни ўликлар босиб олган бўлса?! Бу юзсизлар гуруҳи нега бунча шовқин-сурон қилишаётгани, телефон, қўшни ҳовлидаги шарпаларнинг сабаби буёқда эканда? Сен ниманидир англаганла ўхшардинг ва энди майдондагиларнинг кийимидан, юзидан, баданларидан уфураётган ҳиддан ҳеч бир ажабланмасдинг ҳам.

Бу ердан тезроқ кетиш керак, ҳозир сени шу қизиқтирарди, холос. Бу ерда — ўлик маҳбуслар салтанатида қолиб бўлмаслигини яхши англардинг; шаҳарда қолиш лаҳза сайин хатарлашиб борарди. Кетиш, хотинингни ва болаларингни бу ҳавфдан огоҳ қилишинг керак эди. Токи улар бу даҳшатни кўрмасин.

Майдонда оркестрнинг жанговор куйи жаранглар, қандайдир ҳарбий қисм тантана билан ўтиб борар, улар саф тортиб юришларига қараб, одамнинг эти жимирлашиб кетарди. Гўё улар бирон ҳарбий мақсадда эмас, айнан, одамларни ваҳимага солиш учун саф тортиб ўтишаётгандек эди, атрофда, гулзорларда, соя салқин жойларда юзида қони йўқ, кўзлари ўт бўлиб чақнаган, бўйинлари дарроз одамлар бутун майдон бўйлаб кезиб юришарди. Уларнинг кўзларида умрлари каби шубҳа ва нафрат ёниб турар, ҳеч нарсадан ажабланмай қўйган қорачиқларида бошқа бир ифодани қиш қийин эди. Уларнинг ўзларини тутишлари ава хатти-ҳаракатлари осмонда бирон ўлакса излаб айланиб юрган оч қузғунга ўхшар, фақат буларнинг қанотлари йўқ эди. Баъзан бу кўзларда ҳаётнинг чигал калавалари сочилиб ётганини, гўё одам на тупроқдан, на сувдан эмас, фақат ғазаб ва нафратдан яралгандай, уларнинг бутун вужудида аламзадалик аралаш худбинлик ва жоҳиллик фуриб турганини, синчиклаб қараган одам қорачиқларининг тўрида шамлари учиб ётган абадият меҳробини кўриш мумкин эди ва булар ҳаммаси уларга нисбатан кишида ҳайрихоҳликни эмас, қандайдир қўрқув ва ваҳимани уйғотар, уларнинг кўзларидаги ана шу осойишталик ва махталликка ўхшаш кўникма уларни қандай қилиб бу ақл ва тафаккурнинг харобаси каби на бирон режа, на бирон мақсад билан эмас, балки пала-партиш қуриб ташланган, бинолари қадим даврлардаги — дарвоқе унчалик ҳам қадим ҳам эмас — авахталардан андоза олиб қурилган шаҳарга нега тўсатдан билдирмасдан бостириб келишганини ва ҳеч бир қаршиликсиз бутун шаҳарни эгаллашганини фош қилиб турар, ана шу фош қилишнинг ўзиёқ ваҳимали ва даҳшат эди — ахир уларнинг заҳил, чандиқли юзлари одамни бир зум эсанкиратиб қўяр, ва эътиқод, садоқат, эзгулик деган, одам бир умр сиғиниб келган ўтишга арзийдиган туйғулар аслида пуч нарсадан иборат эканликларини улар ўзларининг қисматларида ва майдонда, шаҳар кўчаларида бесару-пой изғиб юришлари билан исботлаб тургандай бўлишарди; буларнинг барини сен дарахт тагига чўккан кўйи майдондагиларни кузатиб туриб ўйлаган эдинг ва яқингинада сен ўзинг ишлайдиган рўзномада бу ўлик маҳбуслар ҳақида шундай фикрларни ёзган ва мақоланг шов-шувларга сабаб бўлганди. Ўша куни уларга қараб туриб яна неларни ўйлагандинг? Сенинг қалбингда қандай гумон айиқлари ўкирди, бу менга қаронғу. Менга аёни фақат ҳуки, қиёфасиз, ва ўликнусха одамлар шаҳарни ўзлариники қилиб олганларига ҳеч қандай шубҳа йўқ эди. қачон?! қай маҳалда?! Фақат мана шу нарса жумбоқ. Наҳотки, бир кечада шунчалик ўзгарса?? Ёки сен гемеолитлардай ойлаб ухлаб қолдингмикан?! Бўлиши мумкин. Унда хотини бир ҳафтадан сўнг қайтиб келаман деганди, нега улар йўқ? Ёхут бу ўлик шотирлар қўшнилари каби болалари ва хотинини олиб кетишдимикан? қайга? Нега?

Сен яна саволлар тиғи паррони остида қолгандинг, нима қилиб бўлса ҳам бу ердан кетиш кераклиги дамо-дам бутун ҳаёлингни банд этиб оларди. Бироқ қаерга?! Балким булар бутун дунёни эгаллашгандир?

Сенинг кўзинг тиниб, бошинг айлана бошлаганди, сен ҳатто ўрнингдан ирғиб турганингни, дарахт шоҳи чап юзингни тилиб ўтганини ҳам билмай қолдинг, эхтиёткорликни ҳам унутиб қўйгандинг. Хаёлинг паришонлигидан юрагинг ғазаб ўчоғига айланганди. Кўнглингни қоплаган машъум фикрлар, васвасалар оғушида йўлакни телба каби кесиб ўтаётганингни анча кеч — ёнингдан ўнгингдан сўнгингдан қонсиз, совуқ юзлар қаҳр билан еб қўйгудай тикилаётганини алоха сезгач англадинг, юзлари рангсиз, туғ каби хилпираган одамлар ўзларини четга олишар, изингдан балони кўргандай тикилиб қолишар, қий-чув кўтариб, кимларнидир ёрдамга чақиришарди; Хушинг ўзига келганида майдоннинг ўртасига бориб қолгандинг — энди орқага қайтиб бўлмасди; орқада сенга чақчайган кўзларини тикиб турган бир тўп оломон турарди, олдинда ҳам бир гуруҳ қиёфасиз одамлар сенга серрайиб қараб туришарди, фақат ўнг тарафдаги анҳорга қурилган ёлғизоёқ кўприккина бўш эди; Сен буларнинг ҳаммасини жуда тезликда ҳисоб-китоб қилиб чиқдинг, ўзингга қараб турганларни ҳуркитганча, олдинга қараб интилмоқда эдинг, бурақам — одамлар қурозсиз бўлсалар ўзингдан чўчишини билиб қолган эдинг: Бироқ шу пайт бутун майдонни ларзага солган буйруқ янгради.

— Ушланглар! Тириклай ушланглар.

Сен товуш келган томонга қарадинггу олд тарафдан ўзингга қараб югуриб келаётган учта аскарни ва боя уйинг олдида кўрган камарли кишини кўрдинг. Орқада ҳам сени қуролли кишилар қуршаб олганди — фақат битта йўл, кўприк очиқ эди; Сен кўприкдан ўтсанг бўлди, нарёғи қаровсиз, сердарахт хиёбонга чиқиб олишингни билардинг, балки қутулиб ҳам кетарсан? Сен кўприкка қараб югурдинг. Оёқларинг шу даражада чаққон бўлиб қолдики, ўзингда қўрқув аралаш эллик газча келадиган анҳордан ҳам сакраб ўта оладиган куч сездинг. Кўприк зиналаридан икки сакраб чиқиб олдинг ва ички сезги билан овчилар орасига тушиб қолган оҳу каби бирдан ўзингни майдондаги оломон қувлаб жўнаганини билдинг, орқангдан минглаб отлар қувлаб келаётгандек қулоқни қоматга келтирадиган дупур-дупур ва аёлу-еркакларнинг чинқириқлари эшитила бошлади — агар изингдагилар таъқибни шу тариқа давом эттирса тезда кўприкка келиб тиқилиб қолишлари ва бир-бирини босиб янчиб ташлашларини билардинг, бу сенга жуда қўл келарди — токи таъқибчилар ўзларини ўнглаб олгунларича ташландиқ хиёбонга бориб қолишинг, ундан сойлик бўйлаб яшириниб шаҳардан чиқиб кетишинг мумкин эди — бироқ бирдан орқангдаги шовқин бир зум тингандек бўлди ва нақ оёғинг остида нимадир портлагандай гумбурлади, визиллаб келиб чап сонингга нимадир жозиллаб ёпишди ва суягинг бўлак-бўлак бўлиб шарақлаб тўкилиб тушгандай кўз олдинг тиниб кетди, сен сўнгги пиллапояга қоқилиб ағнаб тушдинг, ағнаркансан изингдан қувлаб келаётган жоҳил, ғазабнок оломонни ва қўлида қурол ушлаган, ҳозиргина сенга ўқ узган одамни кўришга улгурдинг, у одам қиррадор қалпоқ кийган ва сенинг уйингда турган отангнинг суратидаги қиёфага жуда ўхшарди, эҳтимол ўшадир, эҳтимол қайтгандир?» деб ўйладинг, аммо бошқасини англай олмадинг ва чакканг зарб билан кўприк панжарасига урилди; Сўнг ҳаммаси тиниб қаергадир ғойиб бўлгандек туюлди, тошиб кўпириб чиққан сув сеҳрли куч таъсирида яна ўз ўрасига қайтиб сингиб кетгани каби, сен билган осмон, ер, дарахтлар, ранглар ва бутун дунё бир-бирига аралашиб кетиб, кичик бир қизғиш, ушлаб бўлмайдиган хира нуқтага айланди — сен ҳушингдан кетаркансан устингга етиб келган қошсиз ва юзсиз чақчайган одамларни, уларнинг жаҳлдан ўзларини йўқотиб қўйгандек шовқин сурон қилишаётганини, сени кўрсатиб нелардир деб кулишаётганини, камарли кишининг бақирганини, оломонни бир четга ҳайдаётганини, замбилга солиб қайгадир кўтариб боришаётганини, атрофингда арвоҳ сифат оломон тантанавор ва зафарли қийқиришаётганини, кимнидир тинмай олқишлаётганини, ва майдонда оркестр ҳамон тажовузкор ва жанговор куй чалаётганини оломоннинг шовқин-сурони ва қийқириғи тобора кучайиб бораётганини, гўё қачонлардир қўргану, энди эсингдан чиқиб кетган ва хотирлаш мушкул бўлган манзарадай элас-елас илғаб қолдинг.

Сўнг ҳаёлингнинг бир четида серфайз ёз оқшомидаги тўлин ой пайдо бўлди ва бир неча дақиқа шуурингни ёритиб юборди, сен бу ой қурмагур бунчалар чиройли, оромбахш нур таратмаса деб ўйладинг, сўнгги дақиқаларда эса кўксингга жавонда турган костюмимни ақалли бир марта ҳам кийишга улгурмадима, деган бир жосусона афсус оралаб ўтди ва сен бошқа бу нарсалар ҳақида ўйламаслик учун осмон акс этиб турган кўзларингни юмиб олдинг.

Оломон шодон қийқирганча сени қайгадир кўтариб боришарди, қаердадир радио карнайдан фаннинг сўнгги ютуқлари ва байрам олди чақириқлари ўқиларди, майдонда эса оркестр сафга чорлаб ҳамон тантанавор куй чаларди…

NAZAR ESHONQUL
QAYTISH

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» 1988 yilida nashr etilgan. Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq», «Maymun yetaklagan odam», «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Momo qo’shiq» va boshqa asarlari nashr etilgan. «Go’ro’g’li» romanining jurnal varianti e’ln qilingan. Xuan Karlos. Onettining «Hikoyalar va qissalar»ini, Alber Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini va boshqa ko’plab dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

…Sen uyg’onganingda quyosh allaqachon hovli adog’idagi tutning shoxlari orasidan mo’ralab turar, faraxbaxsh, osuda yoz tongining musaffo havosi daraxtlar soyasini hali ham tark etmagan; sen kecha qanday etgan bo’lsang so’rida o’sha holatda yuz tuban tushib uxlab qolgan eding; sening butun vujuding kechagi ichkilikning asoratidan qaqshab og’rirdi, ko’ngling aynib, tomog’ing quruqshib qolgandi — sen kecha uyga qay holatda kelganingni ham yaxshi eslolmading, ulfatlaring seni mashinaga o’tirg’izib yuborishgandi. Esingda, faqat mashinaning tez yurganidan guvillagan tovushi hamda senga noma’lum bo’lgan qandaydir loysuvoq uylar va jinko’chalargina saqlanib qolgandi. Boshqasini eslolmasding. To’shak boitb ketib, elkalaring uyushib qolgandi. O’rningdan turib, xotining uch kuncha burun hali otasinikiga ketmasdan olib kelgan bir shisha qatiqni muzxona burchagidan topib olib ichganingdan keyin ko’ngling aynigani bir oz bosildi, o’zingni bardam seza boshlading.
Karaxtligingni yozish uchun yuvinib olmoqchi bo’lding, yarim echinib jo’mrakni buraganingda er ostidan uzoq guvillagan tovush eshitildi va bugun ham suv yo’qligini bilib asabiylashib tupurding. Aksiga olib paqirlar ham bo’m-bo’sh edi.
So’rining bir chetiga o’tirib, quyosh nurlariga cho’milib yotgan osmonga qarading, osmon go’zal va sening xayollaring kabi bepoyon, xayol kabi jozibali edi; tut shoxlari orasidan osmon parcha-parchalarga bo’linib ko’rinardi; tut shoxida ikkita chumchuq o’ynab yurar, bir-biriga qarab hadeb chirqillashardi. Shunda birdan senga qo’shni hovlilarni ham, mashinalar tinimsiz o’tib turadigan ko’chani ham qandaydir g’alati osoyishtalik qoplaganday tuyuldi. Sen birdan xushyor tortib, atrofga yaxshilab quloq solding, yo’q, rostdan ham atrofga g’ayritabiiy osoyishtalik cho’kkan edi. Bunday bo’lishi sira kutilmagan hol edi, chunki bugun dam olish kuni, qolaversa, shundoq eshikning tagidan o’tgan ko’cha shaharning eng gavjum ko’chalaridan biri edi. Sen so’rining chetiga suyanib, oraliq devordan boshchiqarib qo’shningning keng hovlsiga qarading, qo’shningning keng hovlisida hech kim yo’q, lekin oynavand ayvonning eshigi lang ochiq turardi — hovli o’rtasidagi torda choyshablar va kir-chir osilgan, so’riga xuddi mehmon kutishayotgandek atlas ko’rpachalarda joy solib, dasturxon tuzab qo’yilgan edi, biroq na qo’shnining o’zi, na hovlini har doim boshiga ko’tarib o’ynashadigan bolalarning birontasi ko’rinmasdi.
— Xey, Rashid og’a, — sen iloji boricha qo’shningga yoqadigan ohangda ismiga «og’a» so’zini qo’shib chaqirding. Tamog’ing quruqshib qolganidan tovushing bo’g’ilib chiqdi — hovli etagidagi o’zini oftobga toblab yotgan it boshini ko’tarib, senga bir nazar tashladida, hech qanday havf sezmagach, yana o’sha holatda cho’zilib oldi. Hovlida hech kim yo’q edi — balki ichkarida kino-pino ko’rayotgandir, deb o’ylading hovlingga qaytib tusharkansan.
Sen boshqa iloji yo’qligidan paqirni olib, ko’cha boshidagi vodaprovodga qarab jo’nading, u erda hamisha suva bo’lardi, — suvni vaqti-vaqti bilan iqtisod qilishni o’ylovchilar negadir bu nuqtani unitib qo’yishgandi. Sen ko’chaga chiqib biroz engil tortding — har qalay, ko’chada mashinalar o’tib turardi, faqat ulardan chiqayotgan tovush odatdagidan pastroqdek edi, — balkim qulog’ing shang’illayotgani uchun tovushlar zo’rg’a eshitilayotgandir. Vodoprovodgacha ikki yuz qadamcha kelardi — hovliga qaraganda ko’cha issiq va havo birdan dim bo’la boshlagandi; yo’ldan hovur ko’tarilib, gup etib dumoqqa urar, yo’lka chetidagi ariqchadan balchiq xidi anqirdi — yoz quyoshi esa tobora jazava bilan shundoq shahar ustida issiqlik nog’orasini qoqib turardi; balkim shuning uchundir, ko’chada yo’lovchilar kam edi.
Dam olish kunlari aksariyat yo’l va yo’lak gavjum, sershovqin bo’lardi. Biroq bu narsalar sening diqqatingni unchalik tortmadi, boshing og’rib turganidan sen tezroq yuvinib olishni o’ylarding.
Sen o’zingga qarab kelayotgan ikki yo’lovchi bilan vodaprovod oldida uchrashding; ular nimadir to’g’risida bahslashib kelishar, senga deyarli e’tibor berishmasdi va sen ham ularni odatdagi yo’lovchilar deb o’ylaganing uchun aqilli ko’z qiringni ham tashlamading, vodaprovodning to’g’risiga kelib, ular seni ko’rib qolishdi-yu, taqqa to’xtab, bir zum bezrayib qarab turidi. Sen oldiniga ularga qaramading ikkalasi o’zingga tikilib turganini sezgach, shunchaki nigoh tashlading, nigoh tashladinggu yuraging shuv etib ketdi — senga qarab turgan ikki yo’lovchining ham hozir to’kilib tushadigandek ko’zlari bejo va o’ta qiltiriq edilar — agar yurib kelayotganini ko’rmaganingda edi, bolalar ustixonga hazillashib shim-ko’ylak kiygizib, ko’chaga chiqarib qo’ygan deb o’ylashing mumkin edi, — ikkalasining yuzida ham xech qanday ifoda yo’q, bu yuzlar yozuvi o’chib ketgan qog’ozga yoki sovuq urgan anorga o’xshar, ko’zlari biroz cho’chib lekin hadiksirab boqib turardi; ular bir zum kalovlanib turgach, sening oldingdan tisarilibroq o’tib ketishdi; — ularning ikkalasi ham bir xil jigarrang ko’kragiga qandaydir raqam bosilgan yo’l-yo’l pijamalar kiyib olishgandi oldingdan o’tib ketisharkan, hovlida ulardan aynigan go’shtning hididay zax aralash qo’lansa murda xidi keldi-sen yo’lovchilarning izidan qaramoqchi eding, biroq negadir yuraging dov bermadi, seni qandaydir qurquv hissi qoplab olgan va bu qo’rquv tong shafag’iday yuragingning bir chetida sekin to’gilib kelardi jo’mrakni ochib, yuzingni suvga bosarkansan, oyoqlaring orasidjan birrov orqaga ko’z tashlashga ulgurding ikki yo’lovchi ham orqalariga qarab-qarab tez-tez ketib borishar va bir-biriga nimadir deb imo-ishora qilishardi.
Sen yo’lovchilarga boshqa qaramaslikka ahd qilding, paqir to’lgach izingga burilarkansan yo’lovchilarning muyulishdan burilib, chap ko’chaga kirib ketganini ko’rding… «Bular kim bo’ldie — o’ylading sen ichingda, — nega bunday shubha bilan qarashdi».
Sen negadir, ikkalasining ham yuzini eslab qololmaganding. Asli ularning eslab qoladigan qiyofalari yo’q edi. Sen xayoling band etgan savollarni miyangdan bir silkib to’kib tashlaganday og’riyotgan karaxt boshingni sarak-sarak qilib qayta-qayta silkitding. Yuzingni yuvgach karaxtliging biroz tarqagan, o’zingni engil va sog’lom his eta boshlagan eding; ko’cha qiziyotgan bo’lsa ham, daraxtzor hovlilardan tong salqini ufurardi.
Sen xuddi boyagi yo’lovchilarga o’xshagan uchinchi yo’lovchi bilan qoq ostonada — boya «Rashid og’a» deb chaqirgan hovlidan chiqib kelayotganda duch kelding; bunisining ham ko’zlari sovuq, yuzi ko’ngilni sust qiladigan darajada ko’kazak, kiyimi ham xuddi oldingi yo’lovchilarnikiday edi. U ham dastavval shoshib qoldi, senga bosh oyoq razm solib chiqqach, darrov iziga qaytib eshikni sharaqlatib yopib oldi. Bunisi yoshroq, lekin bu yo’lovchining ham eslab qoladigan qiyofasi yo’q edi, toki sen o’z hovlingga kirib ketmaguningcha, eshik qayta ochilmadi. Vodoprovod oldidagi yo’lovchilarning sen boshim shishib ketganidan menga shunday tuyulgan bo’lsa kerak, deb o’ylaganding, biroq ikkinchi bor duch kelgach, sen tashvishlana boshlading. Hovlingga kira solib, eshikni tambalab qo’yding, sen o’zing uyda bo’lganingda eshikni hech qachon tambalamasding.
Paqirni bir chetga qo’yib, so’ridan osilib, yana qo’shni hovliga sekin uzalib qarading, hovlida it hali ham o’sha erda cho’zilib yotar, sahnda daraxt barglari orasidan sirg’alib o’tgan quyosh shu’lalari o’noqlar, so’rida esa uch kishi gaplashib o’tirar va bir-biriga nelardir deb mulozamat qilishardi: sen qo’rquvdan endi batamom serrayib qolding; so’ridagi uchalasi ham bir xil kiyinishgan edi, uchalasining ham yuzi sovuq, ifodasiz, go’yo yuzlari o’rnida bir parcha ko’kish yalov xilpirab turganday edi. qoshsiz ko’zlari bir-biriga chaqchayib tikilardi.
Oyoqlaring bo’shashib, turgan joyingga o’tirib olding. «Bakim menga shunday tuyulayotgandire — o’ylading sen sarosima aralash. Yo ichimlikning ta’sirimikane!» Sening karaxtliging birdan tarqadi-ortiq boshing ham og’rimay qo’ydi. Boshing-ko’zingni yaxshilab yuvib olgach artindingda, qaznoqdan narvon keltirib, yana qo’shni hovliga qo’rqa-pisa ko’z tashlading yo’q rostdan ham uch kishi so’rida hamon gaplashib o’tirar, to’g’rirog’i, ko’m-ko’k qonsiz lablarini ochib yumishardi, — lablari ochilganda qopqora g’orday tishsiz og’izlari ko’rinib ketardi. Endi hech qanday shbhaga o’rin yo’q edi: yo senga, yoki ko’zlaringga bir gap bo’lgandi. Shunda xotining va bolalaringni otasinikiga yuborganingdan beri birinchi marta xayxotday kimsasiz hovlida yolg’iz ekaningni anglading va bundan birinchi marta vahimaga tushding. Xotiningni balkim otasinikiga yuborish kerakmasmidie Balkim tabiblar ogoh etganiday seni ichimlik shu holga solgan va ko’z oldingga shuning uchun allambalolar ko’rinayotgandire! Karaxtlikdan asar ham qolmagan, kechadan buyon shuuringni qoplab turgan xiragina tuman ham tarqab ketgandi. Ozqozoningni bo’m-bo’sh bo’lishiga qaramasdan hech narsa tortinging kelmadi. Sen uyga kirib, o’zingni to’shakka tashlading va o’zingga yo’ldosh bo’lib turish uchun radioning tugmachasini bosding, undan yaqin o’tmishda qatlaom etilgan odamlarning oqlangani va ularning o’limi to’g’risida eshittirish borardi, biroq sen maxsus xabarni oxirigacha eshitging kelmadi. Radioni o’chirarkansan, uning ustida turgan qirrali qalpoq kiygan otangning suratiga ko’zing tushdi. Sen hech qachon otangni ko’rmaganding. Lekin otangni olib ketgan kechasidlan buyon baribir qaytadi deb eshikni doim ochiq qo’yadigan onang hatto so’nggi pallada ham «U qaytadi… Men kutolmadim» degandi. Suratdan ko’zingni olib derazaga qarading. Shu zahoti o’rningdan o’qdek irg’ib turding — nazaringda derazadan kimdir seni kuzatib turganga o’xshardi, va kuzatayotgan, shubhasiz, boyagi qoshsiz odamlardan biri edi. Sen derazaga tikilgansa bir muddat qotib qolding; yo’q, derazada oftobning qiyo nurlaridan hosil bo’lgan rang-barang jilvalar akslanardi, so’ng ichkariga tirqirab to’kilardi. Sen bir ichki sezgi bilan yugurib hovliga chiqding; nazaringda kimdir eshikdan sirg’alib chiqib ketganga o’xshadi. Bu holdan qaltirab ketding; eshik tambalangancha turar, lekin u xuddi sim-simday ochilib yopilganini sen aniq ko’rgan eding. Sen madorsizlanib qolgan oyoqlaringni zo’rg’a ko’tarib hovli eshigigacha bording — temir surguch har qanday zarbaga dosh beroladigan kelbatda sodiq qulday sal egilib turardi. Eshik ochilgan bo’lishi sira mumkin emas edi. Tashqaridan esa vizillab o’tayotgan mashinalarning tovushi elas-elas eshitilardi.
Temir surguchni ochib tashqariga qarash-qaramaslikni bilolmay taraddudlanib qolding va tavakkal qilib ko’chaga qulfning tirqishidan mo’ralading va ranging oqarib kketib, devorga suyanib qolding, eshikdan o’n besh qadamcha narida boya sen ko’chada ko’rgan ikki yo’lovchi turar, ularning kiyimidan va sumbatidan tanib qolgan eding va ular egniga jigarrang kostyum kiygan, kiygan qirrador qalpog’iga qizil bog’ich tikilgan xuddi o’zlaridek qoshsiz, yuzi surp kamarli kishiga sening uyingni ko’rsatib nimadir deyishar va qo’llarini silkib-silkib qo’yishardi; kamarli kishining quroli borligi aniq edi — ikki yo’lovchi nimanidir havoda chizib, sening hovlingga ishora qilgach, u quroli osilgan g’ilofni ushlab-ushlab qo’yardi — endi hech qanday shubhaga o’rin qolmagandi; Sen kechasi uxlaganda shaharda nimadir sodir bo’lgan, sen esa g’aflatda qolgan eding. Ko’z oldingda sodir bo’layotgan bu voqealar yurakni siqadigan darajada g’ayritabiiy edi — na o’ng, na so’l tarafdagi qo’shnilarning hatto hamisha baqirib-chaqirishadigan bolalarning ham tovushi eshitilmasdi — Nega sen ilgariroq buni sezmaganingga hayron qolding — aloha, daraxtma-daraxt uchib yurgan chumchuqlar ham ehtiyotkorlik bilan chug’urlashardi.
Daf’atan nima qilish kerakligini bilolmay kalovlanib turding; tashqaridagilar nimagadir tayoyrlanishar, kamarli kishining yonida miltiq tutgan uchta askar ham paydo bo’lgan kamarli kishi ularga hovlini ko’rsatib nimadir buyurardi.
Nahotki ular sening hovlingni ko’rsatishayotgan bo’lsae! Hozir, shu daqiqadayoq nimadir qaror qilishing kerak; balkim alaxsirayotgandirsan — biroq bu mumkin emas, sen xushyor va uyg’oq ekanligingni juda yaxshi anglarding; balkim maxsus xizmatdagilar shunday kiyimga o’tgandire Har narsa bo’lishi mumkin, shu daqiqada nimadir qilishi kerak, qandaydir favqulodda chora o’ylab topishing kerak. Keyin kechikishing mumkin. Sen uyga yugurib kirding, bu fikringdan hatto quvonib ham ketding — nega oldinroq shu narsa xayolingga kelmadiykine! Sen dahlizga kirib, boshini qorniga qo’yib yotgan mushukday mung’ayib turgan telefonga yopishding va uyi o’zingdan bir ko’cha narida bo’lgan hamda yordamga etib kelishiga ko’zing etgan barvasta sinfdoshingning raqamini terding. Shoshib qolganingdan ikki-uch marta chalkashib ketding, yo oxirgi, yoki o’rtadagi raqamni tashlab ketib terarding; nihoyat tushdi, shekilli, narigi tomondan, albatta sinfdoshingning dahlizida telefon jiringlayotganini bildiruvchi muddat-muddati bilan bo’g’iq g’o’ng’illash eshitilib, engil nafas olding. Telefon uzoq jiringladi — sen suyagi og’ir sinfdoshing, ataylab uzoq maxtal qilib so’ng olishini va keyin «birinchi qo’ng’iroqdayoq oldim» deb turib olishini, o’zi esa kulib yubormaslik uchun tishini-tishiga bosib tirjayib turishini xayolingga keltirib, ko’ngling xufton bo’lib turganiga qaramay tirjayib qo’yding. Bu dunyoni suv bossa to’pig’iga kelmaydigan sinfdoshing senga boshqalardan ko’ra ko’proq yoqar va senga o’zini yaqin tutardi; garchi u biroz tanbal bo’lsayam zarur paytda do’sti uchun o’zini tomdan tashlashga tayyor edi. Balkim shuning uchun aynan unga telefon qilgandirsane Telefon uzoq g’o’ng’illashdan so’ng sharaqlab ko’tarildi va do’stingnikiga mutlaqo o’xshamagan ancha qo’pol va bo’g’iq ovoz eshitildi. «Tergovchi eshitadi…» Sen quloqlaringga ishonmayotgandek avval telefon dastasiga tikilib qo’yding, so’ng xuddi ovoz egasini quloqlaring bilan ko’rmoqchidek butun vujudingni diqqatga aylantirib, bu quruq va dag’al ovozga quloq solding.
— Kime! Bu kime! — so’rading sen g’alati bir hisdan qaltirab ketib.
— «Tergovchi, nima gapingiz bor, gapiring». Buyrug’omuz ohangda sim tizimchalari orqali oqib kelgan tovush sening butun tanangni nimtalab tashladi, go’yo o’sha narigi uchdan bir tomchi zahar oqib kelib, qon tomirlaringga tushgan-u, hamma narsani alg’ov-darg’ov qilib yuborganday edi — yuraging shuv etib ketdi — bu hozirgina ko’zlaring bilan ko’rgan manzaradan ko’ra dahshatliroq edi va sen endi tush ko’rmayotganingga, uyg’oq ekanligingga mutlaqo ishongan, ko’rganlaring eshitganlaring boshingdan kechirayotgan voqealar ekanligiga endi zarracha shubha qilmasding. Biroq nahotki kechagina quyosh botishidan sal burun ulfatlaring bilan mayxo’rlik uchun xiyobonning xilvat burchagiga kirmaslaringdan oldin boshqacha bo’lgan dunyo bir kechada shunchalar o’zgargan bo’lsae!
Sen endi xayolingga kelgan yaqinlaring va tanishlaringning raqamlarini terar va o’sha bir xil bo’g’iq sur tovushda «Tergovchi eshitadi», «Tergovchi eshitadi», «Tergovchi eshitadi» degan bir xil javobni olarding. Sen endi dahshatga tushding — yuz bergan hodisa shunday edi: yo biron ruhiy kasalga yo’liqqan, yo dunyo rostdan ham bir kechada boshqa, vahimali, serta’qib, g’ayrioddiy qiyofaga kirgan va sen bilgan, sen ko’rgan dunyoning ismi o’zgargan, yoki qandaydir qiyomavt bo’lganu sen qaysidir hikoyada o’qiganingdek o’zga dunyoga tushib qolgansan… O, qandayin o’yin bue O qandayin mash’um o’yin bue Sen boshingni changallab o’tirib qolding. Nima bo’ldi unga, u kime Kim edie qani u bilan bo’lgan, sevgan odamlare U sevgan ovozlar qanie U qaysi gunohi uchun bu jazoga mustahih etildie
Hovlida ba’zi-ba’zida shitir-shitir qadam tovushlari eshitilayotganday bo’lardi — uyda ham qandaydir sharpalar seni ta’qib qilayotganga o’xshardi. Endi telefonda ham, qo’shnilardan ham, umid yo’q edi; Nima yuz berdie! Nega dunyo shunchalik o’zgaribdi-yu sen bexabar qolibsane Nega yangi dunyo bu qadar alog’-chalog’, xatarli, qandaydir mashxar dunyosida yurganga o’xshaydi odame Yoki narigi dunyoga borib qoldimie Kim uning bu savollariga javob bera oladie Hech kim! Yolg’iz umid o’zidan! O’zinggina bu mudhish manzaralarning tagiga etishing mumkin; boshqa xech kim! Hech kim! Sen «nima qilish kerakligini o’ylay boshlading, yuraging xuddi sehrlangan daraxtday lahza sayin xavotir va gumon mevalari tugar, bu mevalar butun vujudingga yopishib olgandi, birdan hayolingga kelgan fikrdan shuuring yarq etib yorishib ketdi. Kechagi xiyobonga boradi, balkim, dam olish kuni bo’lgani uchun bugun do’stlaringni ko’pi o’sha erdadire Ular bilan kengashib o’ziga nima bo’lganini maslahatlashib oladi. Bu fikr senga biroz taskin berdi, sen go’yo bu uyga qaytib kirmaydigandek eshiklarni qulflading; Soqolingni olib o’tirmading — bu ko’ngilga sig’mas, bundan tashqari sening yuraging xapriqar, vujudingga qandaydir qo’rqinchli hayvonlar ichida yolg’iz qolganday bir zaqqum vahima o’rmalab kirgandi. Hovli eshigingni oldiga borgach, har ehtimolga qarshi tirqishdan tashqariga yana ko’z yugurtirding: uch askar bilan qamarli kishi — ularda ham deyarli qiyofa yo’q edi — to’g’ri sening eshigingga qarab kelishar, ikki yo’lovchi qaygadir g’oyib bo’lgan edi. Sen bir muddat taysallanding, agar eshikdan chiqsang shartta ushlab olishadi, ular vajohatlaridan aynan shuning uchun kelishayotgan, agar yana bir necha daqiqa hovlida qolsang qo’lga tushirishlari aniq!
Balkim qo’shnilaringni shu tariqa imi-jimida olib ketishgandire O’ylab o’tirmay orqa devorga qarab yugurding, eshik uch marta qattiq urilganda sen devordan oshib tushayotgan eding. Hovlining bu tomoni serdaraxt jin ko’cha edi. Ko’chada hech kim yo’q, daraxtlar qilt etmas, boshqa joylarga qaraganda bu er salqinroq va xilvatroq edi. Sen daraxtlar oralab narigi boshidagi ochiq maydonga qarab yo’l olding — u er hamisha gavjum bo’lar, ayniqsa, dam olish kunlari yosh yalangga to’lib ketar, u erda odamlar orasida bo’lish xavfsizroq va xatarsizroq edi. Sen maydon tomon yugurib borarding. Yoningdan zuvillab izma-iz ikkita mashina o’tib ketdi, lekin mashinalarning haydovchilarini ko’rishga ulgurmading lip etib o’tib ketdi — agar yaxshilab razm solganingda, unda mashinalarni ham qoshsiz odamlar boshqarib borayotganini ko’rarding, va bundan yuz chandon vahimaga tusharding, ehtimol.
Sen ochiq maydonga chiqqaningda, rostdan ham bu er gavjum, odamlar bu salqin maskanda shunchaki kezib yurishar, favvora atrofidagi o’rindiqda yastanib o’tirishar, daraxtlar tagida guruh-guruh bo’lib suhbat qurishar, muzqaymoq va ichimliklar do’koni oldida uzun bo’lib navbatda turishar, maydonning qoq o’rtasida jangovor orkestr jaranglardi; u qandaydir tantanali kuy chalardi; bu kuy odamning ham g’ashiga tegar, ham negadir kishini jiddiy qilib qo’yardi, to’g’rirog’i trubalar va nog’oralar sasi odam eshitib yurmagan bu kuydagi tajovuzkorona ohangdan esankirab qolishi mumkin edi.
Sen daraxtlar ichidan oralab, ichimliklar do’koni tarafga o’tmoqchi eding, tez yurganingdan va kechagi mayxo’rlikning ta’sirida juda chanqab ketganding, baxtga qarshi kun ham tobora qizib borardi; qo’rquvdan va shoshib yurganingdan ko’ylaging badaningga chippa yopishib qolgandi, — lekin shu daf’a maydonda o’zingga qarab kelayotgan yigit bilan qizni ko’rib, shamday qotib qolding, so’ng shamday eriy boshlading; ular senga yaqin kelib qolgan, bir-birini yalab yulqishayotganidan atroflariga deyarli qarashmasdi ham. qiz yo’l-yo’l erkakcha ko’ylak kiyib olgandi u haddan tashari go’zalga o’xshar, lekin qoshsiz yuzi kishini vahimaga soladigan darajada oppoq, deyarli yuz emas, bosh o’rnida rangsiz tug’ xilpirab turgandek edi. Yigit ham juda yosh, ko’kragiga yaltiroq nishona qadalgan, lekin arvohday sharpasiz va yuzi o’ta taftsiz edi. Sen shundan so’nggiga maydondagilarning yuziga va kiyimlariga tez-tez razm solib chiqding — go’yo bir bichimdan chiqishganday, suvning tagida yotishgandek ko’kazak yuzlar bir-biriga o’xshar, hammasi qoshsiz va baliqday chaqchaygan odamlar edi. Boya hovli yonida ko’rgan ikki yo’lovchi ham maydonda kezib yurishar, sen ularni jussalari va kiyimidan tanib olganding, yuzlariga qarab, maydondagilarni bir-biridan ajratish qiyin edi.
Ular senga orqa o’girib turgan qandaydir ayolga xushomad qilishardi, aftidan, ha deb kulishardi.
O’zingni daraxtlar panasiga olarkansan seni haddan tashqari vahima qoplab oldi. Bu nima o’zie Ro’yomie Tushmie Ertakmie Yo qandaydir qo’rqinchli suratmie Nima bo’ldi ungae Nega bu holatga tushdie Anovilar kime Bu savollarning har biri seni och bo’riday kemirardi. Nahotki go’yo vaqt ham, shamol ham, va yuraging ham to’xtab qolganday edi.
Nahotki butun shaharni badanidan zax va o’lik hidi kelayotgan odamlar zabt etib olgan bo’lsae Nahotki shahar shu arvoh sifat odamlar tasarrufiga o’tgan bo’lsae
Maydon chetidagi bayroq osilgan muxtasham binoda tenglik va insonparvarlik hamda fan taraqqiyot to’g’risida qandaydir dav’atkor shoirlar osilgandi, go’yo bu shiordagi suvlarga yomg’irning ham g’ashi kelganday qizil alvonni oqqa bo’yab tashlagandi.
Maydondagi odamlarning kiyimi ham allanechuk g’alati edi — ko’pining egnida eskirib ketgan nimdosh mundir osilgan, ayollar esa bundan qirq-ellik yil burungi andozada odmigina kiyinishgan, lekin hammasining ko’zlarida sarosima, tahlika va gumon aralash bir qo’rquv qotib qolgan, go’yo bu qo’rquv ularning butun badanidan ufurayotganday edi.
Balkim unga shunday tuyulgandire Balkim o’zi vahimaga tushgani uchun maydondagilar ham qo’rqayotgandek bo’lib ko’ringandir. Bu g’aroyib va yolg’onchi dunyoda har narsa bo’lishi mumkin. Sen daraxtzorning quyuqroq joyiga kirib, o’zingni biroz bosib olmoqchi, maydondagilarni yaxshilab zimdan kuzatmoqchi eding, biroq shundoq orqangdan, daraxtlar ichidan mozoriston qarg’asining qag’illashiga o’xshash g’o’ng’illash eshitildi, sen o’zingni daraxt shoxlari orasiga olib, darrov tovush kelgan tarafga o’girilding. Sen kuo’may qolganding, sen kirib o’tirmoqchi bo’lgan daraxtzor chetiga keng suyanchiqli o’tirg’ich qo’yilgan va u erda maydondagilarga qaraganda biroz zamonaviyroq kiyingan, biri oliftalarcha hassa tutgan ikki kishi gaplashib o’tirishar. Senga tomon orqa o’girib o’tirganlari uchun seni ko’rishmagan edi, vaholanki, oralaring ikki qadam ham chiqmasdi. Ular qandaydir she’riy unsurlar haqida gaplashayotgan edi. Goh-gohida kimlarnidir g’azab bilan so’kishar, qoralashardi; Sen ikkala suhbatdoshning achchiqlanganini quloqlari dildirab ketganidan bilib qolarding.
Bu ikkala g’alati odamning gap so’zidan so’ng sen nimanidir g’ira-shira anglayotganga o’xsharding. Anglagan narsalaringdan shunchalar qo’rqib ketdingki, bo’g’zingdan nimadir o’tib ketdi-da, butun ichingni uydirib o’tib, oyog’ingdan chiqib ketdi.
Nahotki, butun shaharni o’liklar bosib olgan bo’lsae! Bu yuzsizlar guruhi nega buncha shovqin-suron qilishayotgani, telefon, qo’shni hovlidagi sharpalarning sababi buyoqda ekandae Sen nimanidir anglaganla o’xsharding va endi maydondagilarning kiyimidan, yuzidan, badanlaridan ufurayotgan hiddan hech bir ajablanmasding ham.
Bu erdan tezroq ketish kerak, hozir seni shu qiziqtirardi, xolos. Bu erda — o’lik mahbuslar saltanatida qolib bo’lmasligini yaxshi anglarding; shaharda qolish lahza sayin xatarlashib borardi. Ketish, xotiningni va bolalaringni bu havfdan ogoh qilishing kerak edi. Toki ular bu dahshatni ko’rmasin.
Maydonda orkestrning jangovor kuyi jaranglar, qandaydir harbiy qism tantana bilan o’tib borar, ular saf tortib yurishlariga qarab, odamning eti jimirlashib ketardi. Go’yo ular biron harbiy maqsadda emas, aynan, odamlarni vahimaga solish uchun saf tortib o’tishayotgandek edi, atrofda, gulzorlarda, soya salqin joylarda yuzida qoni yo’q, ko’zlari o’t bo’lib chaqnagan, bo’yinlari darroz odamlar butun maydon bo’ylab kezib yurishardi. Ularning ko’zlarida umrlari kabi shubha va nafrat yonib turar, hech narsadan ajablanmay qo’ygan qorachiqlarida boshqa bir ifodani qish qiyin edi. Ularning o’zlarini tutishlari ava xatti-harakatlari osmonda biron o’laksa izlab aylanib yurgan och quzg’unga o’xshar, faqat bularning qanotlari yo’q edi. Ba’zan bu ko’zlarda hayotning chigal kalavalari sochilib yotganini, go’yo odam na tuproqdan, na suvdan emas, faqat g’azab va nafratdan yaralganday, ularning butun vujudida alamzadalik aralash xudbinlik va johillik furib turganini, sinchiklab qaragan odam qorachiqlarining to’rida shamlari uchib yotgan abadiyat mehrobini ko’rish mumkin edi va bular hammasi ularga nisbatan kishida hayrixohlikni emas, qandaydir qo’rquv va vahimani uyg’otar, ularning ko’zlaridagi ana shu osoyishtalik va maxtallikka o’xshash ko’nikma ularni qanday qilib bu aql va tafakkurning xarobasi kabi na biron reja, na biron maqsad bilan emas, balki pala-partish qurib tashlangan, binolari qadim davrlardagi — darvoqe unchalik ham qadim ham emas — avaxtalardan andoza olib qurilgan shaharga nega to’satdan bildirmasdan bostirib kelishganini va hech bir qarshiliksiz butun shaharni egallashganini fosh qilib turar, ana shu fosh qilishning o’ziyoq vahimali va dahshat edi — axir ularning zahil, chandiqli yuzlari odamni bir zum esankiratib qo’yar, va e’tiqod, sadoqat, ezgulik degan, odam bir umr sig’inib kelgan o’tishga arziydigan tuyg’ular aslida puch narsadan iborat ekanliklarini ular o’zlarining qismatlarida va maydonda, shahar ko’chalarida besaru-poy izg’ib yurishlari bilan isbotlab turganday bo’lishardi; bularning barini sen daraxt tagiga cho’kkan ko’yi maydondagilarni kuzatib turib o’ylagan eding va yaqinginada sen o’zing ishlaydigan ro’znomada bu o’lik mahbuslar haqida shunday fikrlarni yozgan va maqolang shov-shuvlarga sabab bo’lgandi. O’sha kuni ularga qarab turib yana nelarni o’ylagandinge Sening qalbingda qanday gumon ayiqlari o’kirdi, bu menga qarong’u. Menga ayoni faqat huki, qiyofasiz, va o’liknusxa odamlar shaharni o’zlariniki qilib olganlariga hech qanday shubha yo’q edi. qachone! qay mahaldae! Faqat mana shu narsa jumboq. Nahotki, bir kechada shunchalik o’zgarsaee Yoki sen gemeolitlarday oylab uxlab qoldingmikane! Bo’lishi mumkin. Unda xotini bir haftadan so’ng qaytib kelaman degandi, nega ular yo’qe Yoxut bu o’lik shotirlar qo’shnilari kabi bolalari va xotinini olib ketishdimikane qaygae Negae
Sen yana savollar tig’i parroni ostida qolganding, nima qilib bo’lsa ham bu erdan ketish kerakligi damo-dam butun hayolingni band etib olardi. Biroq qaergae! Balkim bular butun dunyoni egallashgandire
Sening ko’zing tinib, boshing aylana boshlagandi, sen hatto o’rningdan irg’ib turganingni, daraxt shohi chap yuzingni tilib o’tganini ham bilmay qolding, extiyotkorlikni ham unutib qo’yganding. Xayoling parishonligidan yuraging g’azab o’chog’iga aylangandi. Ko’nglingni qoplagan mash’um fikrlar, vasvasalar og’ushida yo’lakni telba kabi kesib o’tayotganingni ancha kech — yoningdan o’ngingdan so’ngingdan qonsiz, sovuq yuzlar qahr bilan eb qo’yguday tikilayotganini aloxa sezgach anglading, yuzlari rangsiz, tug’ kabi xilpiragan odamlar o’zlarini chetga olishar, izingdan baloni ko’rganday tikilib qolishar, qiy-chuv ko’tarib, kimlarnidir yordamga chaqirishardi; Xushing o’ziga kelganida maydonning o’rtasiga borib qolganding — endi orqaga qaytib bo’lmasdi; orqada senga chaqchaygan ko’zlarini tikib turgan bir to’p olomon turardi, oldinda ham bir guruh qiyofasiz odamlar senga serrayib qarab turishardi, faqat o’ng tarafdagi anhorga qurilgan yolg’izoyoq ko’prikkina bo’sh edi; Sen bularning hammasini juda tezlikda hisob-kitob qilib chiqding, o’zingga qarab turganlarni hurkitgancha, oldinga qarab intilmoqda eding, buraqam — odamlar qurozsiz bo’lsalar o’zingdan cho’chishini bilib qolgan eding: Biroq shu payt butun maydonni larzaga solgan buyruq yangradi.
— Ushlanglar! Tiriklay ushlanglar.
Sen tovush kelgan tomonga qaradinggu old tarafdan o’zingga qarab yugurib kelayotgan uchta askarni va boya uying oldida ko’rgan kamarli kishini ko’rding. Orqada ham seni qurolli kishilar qurshab olgandi — faqat bitta yo’l, ko’prik ochiq edi; Sen ko’prikdan o’tsang bo’ldi, naryog’i qarovsiz, serdaraxt xiyobonga chiqib olishingni bilarding, balki qutulib ham ketarsane Sen ko’prikka qarab yugurding. Oyoqlaring shu darajada chaqqon bo’lib qoldiki, o’zingda qo’rquv aralash ellik gazcha keladigan anhordan ham sakrab o’ta oladigan kuch sezding. Ko’prik zinalaridan ikki sakrab chiqib olding va ichki sezgi bilan ovchilar orasiga tushib qolgan ohu kabi birdan o’zingni maydondagi olomon quvlab jo’naganini bilding, orqangdan minglab otlar quvlab kelayotgandek quloqni qomatga keltiradigan dupur-dupur va ayolu-erkaklarning chinqiriqlari eshitila boshladi — agar izingdagilar ta’qibni shu tariqa davom ettirsa tezda ko’prikka kelib tiqilib qolishlari va bir-birini bosib yanchib tashlashlarini bilarding, bu senga juda qo’l kelardi — toki ta’qibchilar o’zlarini o’nglab olgunlaricha tashlandiq xiyobonga borib qolishing, undan soylik bo’ylab yashirinib shahardan chiqib ketishing mumkin edi — biroq birdan orqangdagi shovqin bir zum tingandek bo’ldi va naq oyog’ing ostida nimadir portlaganday gumburladi, vizillab kelib chap soningga nimadir jozillab yopishdi va suyaging bo’lak-bo’lak bo’lib sharaqlab to’kilib tushganday ko’z olding tinib ketdi, sen so’nggi pillapoyaga qoqilib ag’nab tushding, ag’narkansan izingdan quvlab kelayotgan johil, g’azabnok olomonni va qo’lida qurol ushlagan, hozirgina senga o’q uzgan odamni ko’rishga ulgurding, u odam qirrador qalpoq kiygan va sening uyingda turgan otangning suratidagi qiyofaga juda o’xshardi, ehtimol o’shadir, ehtimol qaytgandire» deb o’ylading, ammo boshqasini anglay olmading va chakkang zarb bilan ko’prik panjarasiga urildi; So’ng hammasi tinib qaergadir g’oyib bo’lgandek tuyuldi, toshib ko’pirib chiqqan suv sehrli kuch ta’sirida yana o’z o’rasiga qaytib singib ketgani kabi, sen bilgan osmon, er, daraxtlar, ranglar va butun dunyo bir-biriga aralashib ketib, kichik bir qizg’ish, ushlab bo’lmaydigan xira nuqtaga aylandi — sen hushingdan ketarkansan ustingga etib kelgan qoshsiz va yuzsiz chaqchaygan odamlarni, ularning jahldan o’zlarini yo’qotib qo’ygandek shovqin suron qilishayotganini, seni ko’rsatib nelardir deb kulishayotganini, kamarli kishining baqirganini, olomonni bir chetga haydayotganini, zambilga solib qaygadir ko’tarib borishayotganini, atrofingda arvoh sifat olomon tantanavor va zafarli qiyqirishayotganini, kimnidir tinmay olqishlayotganini, va maydonda orkestr hamon tajovuzkor va jangovor kuy chalayotganini olomonning shovqin-suroni va qiyqirig’i tobora kuchayib borayotganini, go’yo qachonlardir qo’rganu, endi esingdan chiqib ketgan va xotirlash mushkul bo’lgan manzaraday elas-elas ilg’ab qolding.
So’ng hayolingning bir chetida serfayz yoz oqshomidagi to’lin oy paydo bo’ldi va bir necha daqiqa shuuringni yoritib yubordi, sen bu oy qurmagur bunchalar chiroyli, orombaxsh nur taratmasa deb o’ylading, so’nggi daqiqalarda esa ko’ksingga javonda turgan kostyumimni aqalli bir marta ham kiyishga ulgurmadima, degan bir josusona afsus oralab o’tdi va sen boshqa bu narsalar haqida o’ylamaslik uchun osmon aks etib turgan ko’zlaringni yumib olding.
Olomon shodon qiyqirgancha seni qaygadir ko’tarib borishardi, qaerdadir radio karnaydan fanning so’nggi yutuqlari va bayram oldi chaqiriqlari o’qilardi, maydonda esa orkestr safga chorlab hamon tantanavor kuy chalardi…