Аллома ижодига мурожаат этган аксарият навоийшунослар “Алишер Навоийни англаш учун, энг аввало, у ўқиб-истифода қилган китобларни ўрганиш керак”, деган фикрни тасдиқлайдилар, аммо, афсуски, бу ҳақиқатга ҳамма вақт ҳам риоя қилинмайди. Навоий ижоди таҳлилига бағишланган мақолалардаги иқтибос ва далиллар ҳам, асосан, ХV асрдан кейинги (Ғарб олимларининг фикрларини ҳам шу қаторга киритиш мумкин) манбалардан олинади. Негадир, Навоий даврларигача бўлган адабий-тарихий, диний-фалсафий, тасаввуфий-ирфоний манбалар унчалик муомалага киритилмаган.

Олимжон ДАВЛАТОВ
БР БАЙТ СИНОАТИ

Уй бино айлаб ажабтур элни меҳмон айламак,
Улки бу уй ичра беш кун меҳмоне беш эмас.

Алишер Навоий шеъриятида тушунилиши осон бўлган байт ва ғазаллар талайгина. Бундай ғазалларни шарҳлашда одатда шеърнинг бадиий-эстетик жиҳатига кўпроқ эътибор берилади. Жумладан, юқорида келтирилган байтда “беш кун” ва “беш эмас” ибораларида сўз ўйини – тажнис санъати қўлланилгани боис, алоҳида диққат талаб қилади. Бунда шоир “беш” сўзининг туркий ва форсий маъноси (беш сўзи туркийда саноқ сон, форсийда кўп, ортиқ, зиёд маъноларини англатади)ни қўллаб, тасаввурни маъно-моҳият сари ҳаракатлантиради ва қалбда кечинмалар тўлқинини жунбушга келтиради. Бунинг натижаси ўлароқ, “беш кун” ибораси ўқувчини теранроқ мулоҳаза юритишга, тафаккур қилишга чорлайди. Чунки, халқ орасида беш кун ибораси қатори тўрт кун таъбири ҳам қисқа давр, бебақо дунё маъносида тенг ишлатилиши, лекин Навоий шеъриятида тўрт кун дунёнинг бебақолигини англатувчи тавсиф сифатида бирор марта қўлланилмаганлиги ҳам сўзамоллик ҳали шоирлик белгиси эмаслигини кўрсатади. Тасвир ва баённинг зоҳирий гўзаллигини кўзлаб, маъно юкидан озод сўзларнинг оҳангдорлигига қараб шеърда жойлаштириш Навоийдек тасаввури дақиқ шоир учун мутлақо ёт ҳодиса. Шунинг учун, мумтоз шеъриятимизда қўлланилган ҳар бир тимсол, ҳар бир сўзнинг тарихий тадрижи ҳақида маълумот тўплаш, таҳлил қилиш ва муайян шеърга татбиқ эта билиш – тадқиқотчининг бирламчи вазифаларидандир.

Аллома ижодига мурожаат этган аксарият навоийшунослар “Алишер Навоийни англаш учун, энг аввало, у ўқиб-истифода қилган китобларни ўрганиш керак”, деган фикрни тасдиқлайдилар, аммо, афсуски, бу ҳақиқатга ҳамма вақт ҳам риоя қилинмайди. Навоий ижоди таҳлилига бағишланган мақолалардаги иқтибос ва далиллар ҳам, асосан, ХV асрдан кейинги (Ғарб олимларининг фикрларини ҳам шу қаторга киритиш мумкин) манбалардан олинади. Негадир, Навоий даврларигача бўлган адабий-тарихий, диний-фалсафий, тасаввуфий-ирфоний манбалар унчалик муомалага киритилмаган. Навоий ижодини таҳлил қилишда унинг маънавий устозлари – Ҳофиз Шерозий, Амир Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомий шеърияти, шунингдек, Мавлоно Жомий ҳузурида “таълим йўсуни ва муқобала усулида” таълим олган, айримларининг номлари “Хамсат ул-мутаҳайирин”да қайд қилинган адабий-ирфоний асарлар бирламчи манба вазифасини ўташи лозим. Ўшанда, байтларнинг замирида етти қават пардага ўралган маъно гўзалликларини инкишоф этиш натижаси ўлароқ қалб ороми, ички руҳий қониқишга муяссар бўламиз.

“Беш кун” ибораси Навоийдан олдин ҳам, Навоийдан кейин ҳам Шарқ шеъриятида кенг қўлланилган. Форс-тожик шеъриятининг йирик вакили, Навоийнинг устози Ҳофиз Шерозий:

Сухан дар парда мегўям, чу гул аз ғунча берун ой,
Ки беш аз панж рўзе нест ҳукми мири Наврўзий,

(Таржимаси: Рамз тилида сўзлайман, гулдек ғунча пардасини оч, чунки Наврўз амирининг ҳукми беш кундан ортиқ эмас).

деса, Навоийни ўзига устоз деб билган туркман шоири Махтумқулининг:

Узангинг тортарлар, тўрт кун кечган сўнг,
Беш кундан ортиқча меҳмон тўхтамас–

деган сатрлари бор. Ҳофиз байтидаги “Наврўз амири” ибораси “беш кун”нинг тарихини Наврўз айёмига боғлиқ урф-одат ва анъаналар ичидан ахтаришимизга ундайди. Абу Райҳон Берунийнинг “Ат-тафҳим” асарида келтирилишича, қадимда аждодларимиз бир йилни ўн иккита ўттиз кунлик ойга (жами уч юз олтмиш кун) тақсимлаб, қолдиқ сифатида қолган беш кунни Наврўз айёмида байрам қилишган. Яъни, бу беш кун йил ҳисобига киритилмаган.

Гардизийнинг “Зайн ул-ахбор”ида берилган маълумотга кўра, ушбу беш кун сарой масхаравозларидан бири шоҳона кийиниб, шоҳ томонидан қўшиб берилган шотирлар билан шаҳарни айлантириб, Наврўз айёми амири сифатида ажабтовур ҳукмлар чиқарар, дўконлардан ширинликлар ва бошқа ноз-неъматларни бепул олиб, болалар ва мискинларга тарқатиб бераркан. Наврўз амири беш кун ўтгандан сўнг бирор муддатга яшириниб юришга мажбур бўларкан, чунки одат бўйича агар қўлга тушиб қолса, қаттиқ калтакланаркан. Ҳофиз мозийдаги ушбу одат тарихига ишора қилиб, одам боласининг бу дунёдаги ҳаётини йил саноғига киритилмаган беш куннинг “ҳукмдор”и – Наврўз амирининг ҳолатига қиёслайди ва шу тариқа кундалик турмушда жуда муҳим кўринадиган барча нарса, аслида, ўткинчи-муваққат эканлигини таъкидлайди.

“Беш кун” таъбири ирфоний манбаларда бошқача талқин қилинади. Навоий ўқиб-истифода қилган манбалардан бири – Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг «Илоҳийнома» асарида дунёдаги ҳаётнинг бешта энг муҳим куни Жунайд Бағдодий талқинида берилган. Биринчи кун “явм ул-мафқуд” – ўтган кун, йўқотилган вақт эрур. Ўтмишни хотирлаб, бекор ўтган замонга афсус чекиш ва олдинги муваффақиятлардан мағрурланиб юришдан фойда йўқдир, чунки мозийдаги шавкат қайтарилмас, ўтмиш хатолари тузатилмасдир. Иккинчиси “явм ул-машҳуд” – бугунги кун бўлиб, ҳар бир киши бу лаҳзалардан тўғри фойдалана билиш, нафс аталмиш душман билан аёвсиз курашиб, ахлоқини тузатиб бориши лозим. Акс ҳолда, бир-бирига ўхшаш кунлар самарсиз ўтавериб, машҳуд куни ҳам мафқуд – бефойда кетиши ҳеч гап эмас. Келажак, яъни эртанги кун “явм ул-мавруд” дея аталиб, бу кун насиб этиш-этмаслиги ҳали номаълум. Хожа Абдуллоҳ Ансорий бу куннинг талқини ҳақида алоҳида тўхталиб, жумладан, шундай дейди: “Эй азиз, эртанги кунга ишонч йўқдир, ундан бонасиб бўлиш-бўлмаслигинг ёлғиз худонинг ўзига аёндир. Сенга ноаён бўлган нарсага умид боғлашинг нораво, негаки, насияга савдо қилиб, суд(фойда)ни кўзламоқ савдойиларнинг ишидир. Эртанги куннинг ўз вазифалари ва ўз ташвишлари бордир, ҳар бир нафас ҳисобли бўлган бу дунёда бугунги ташвишни эртага қолдириш нотўғри ишдир”.

Тўртинчи кун “явм ул-мавъуд” – ваъда қилинган кун, яъни, бу дунёни тарк этиш кунидир (Махтумқулининг: “Узангинг тортарлар тўрт кун кечган сўнг”, – мисрасини эсланг). Бу – жамийки тирик жонга ваъда қилинган кундир. Ўлим муаммоси – дин,фан, фалсафа ва адабиётнинг умумий ва абадий жумбоқларидан. Цицерон ўлимни даҳшат деб билса, Суқрот аҳамиятсиз нарса сифатида талқин қилади. Като ажални тотли ва гўзал деб мадҳ қилса, Зардушт ўлимни инсоннинг энг хавфли душмани деб билади. Шарқ файласуфларидан Закариё Розий, Ибн Мискавайҳ, Ибн Сино юнон мутафаккирларига издошлик қилиб “Ўлимни эслаш” номида алоҳида рисолалар таълиф этганлар. Аммо, улар юнон олимларидан фарқли ўлароқ, ислом таълимотидаги ўлимни жисмга оид эканлиги, руҳ эса абадийлиги ақидасини асос сифатида олиб, ажални қисматдаги воқелик сифатида қабул қилиш лозим, моддият оламида абадий ҳаётга эришиш йўлидаги барча интилиш ва саъй-ҳаракатни самарсиз, дея баҳолаганлар. Ибн Синодан кейин бу масала муҳокамаси фалсафадан тасаввуф ва ирфон майдонига кўчди. Сўфийлар талқинида, ўлимдан қўрқиш-қўрқмаслик инсоннинг руҳиятига боғлиқдир. Инсон қанчалик моддий оламга боғланган бўлса, нафс унинг устидан ўз ҳукмини ўтказган бўлса, шунчалик ажалдан қўрқади ва уни эсламасликка ҳаракат қилади. Руҳий ҳурриятга эришган кимса эса, ўлимни худди висол онини қаршилаганидек истиқбол қилади. Ижодий ҳаёти шеър билан бошланиб, шеър билан тугаган Мавлоно Жалолиддин Румийнинг сўнгги ғазалини эсланг:

Ўлимим куни қачонки тобутим равон бўлгай,
Гумон қилмагилки кўнглимда дарди жаҳон бўлгай.

Менинг учун йиғлама ва демагил: «Дариғ, дариғ»
Девлар домига тушгайсан дариғ ҳамон бўлгай.

Жанозамни кўрсанг демагил: «Фироқ, фироқ»,
Менга висол ва мулоқот ўшал замон бўлгай.

Тирикликнинг энг муҳим кунларининг бешинчиси “явм ул-мамдуд” – ҳисоб куни, қиёмат куни дея талқин қилинади. Ушбу кун синов тариқасида берилган умрдан тўғри фойдалана билган оқиллар ҳам, ўзини Ер юзасининг мутлақ ҳукмдори билган, ўлимни хаёлига ҳам келтирмаган ғофиллар ҳам азал ва абад мезбони – парвардигори олам ҳузурида бўлиб, қилмишларига яраша мукофот олажаклар. Бу кун одамлар ўз ноқис ақлларига таяниб, тасалли учун тўқиган нисбий ҳақиқатлари чилпарчин бўлиб, абадий ҳақиқат гумон ва шубҳа пардаларини йиртиб, барчанинг кўзига намоён бўлади. Ушбу ҳақиқатга тик қарай билиш нечук олий саодат, қарай олмаслик эса, нақадар оғир мусибат…

Айрим илмий тадқиқотларда таркидунёчилик – пессимистик кайфиятнинг маҳсули, деган янглиш фикр берилган. Аслида, тасаввуф тарғиб қиладиган таркидунёчилик ҳаётсеварликнинг асли ўзидир. Кундалик ташвишларга кўмиб умргузаронлик қилиш, баданни иссиқ-совуқ ва беҳаё кўзлардан сақлаш учун яратилган либоснинг кунора минг рангда турланиши, кўзни қамаштирувчи тақинчоқлар, баланд-баланд кўшклар, муваққат мансаб ва сохта машҳурлик кетидан қувиш, умрдан-да бевафо чиройдан баҳрамандлик учун жонҳалак бўлиш – бу ҳали ҳаётсеварлик эмас. Дунёнинг яралиши, одам авлодларининг пайдо бўлиши, унинг ўткинчи умр майдонида амалга оширажак амаллари, яшашдан мақсад, яхшилик ва ёмонлик, ҳаёт ва тириклик жумбоқлари каби азалий ва абадий муаммолар хусусида фикр юритиш, инсонийлик моҳиятини англаб етиш тириклик аталмиш бебаҳо неъматнинг қадрига етмоқ учун мустаҳкам замин яратади. Аллома Ғаззолий айтганидек: “Киши ўзи маърифат қилган нарсанигина яхши кўра олади, билмаган нарса уни доимо қўрқув ва таҳликага солади”. Навоий беш кунлик дунё ҳақиқатини теран англаган, ушбу ҳақиқат асосида ҳаёт кечирган ва шу сабаб икки дунё саодатига муяссар бўлган улуғ зот эди.

Olimjon DAVLATOV
BR BAYT SINOATI

Uy bino aylab ajabtur elni mehmon aylamak,
Ulki bu uy ichra besh kun mehmone besh emas.

Alisher Navoiy she’riyatida tushunilishi oson bo’lgan bayt va g’azallar talaygina. Bunday g’azallarni sharhlashda odatda she’rning badiiy-estetik jihatiga ko’proq e’tibor beriladi. Jumladan, yuqorida keltirilgan baytda “besh kun” va “besh emas” iboralarida so’z o’yini – tajnis san’ati qo’llanilgani bois, alohida diqqat talab qiladi. Bunda shoir “besh” so’zining turkiy va forsiy ma’nosi (besh so’zi turkiyda sanoq son, forsiyda ko’p, ortiq, ziyod ma’nolarini anglatadi)ni qo’llab, tasavvurni ma’no-mohiyat sari harakatlantiradi va qalbda kechinmalar to’lqinini junbushga keltiradi. Buning natijasi o’laroq, “besh kun” iborasi o’quvchini teranroq mulohaza yuritishga, tafakkur qilishga chorlaydi. Chunki, xalq orasida besh kun iborasi qatori to’rt kun ta’biri ham qisqa davr, bebaqo dunyo ma’nosida teng ishlatilishi, lekin Navoiy she’riyatida to’rt kun dunyoning bebaqoligini anglatuvchi tavsif sifatida biror marta qo’llanilmaganligi ham so’zamollik hali shoirlik belgisi emasligini ko’rsatadi. Tasvir va bayonning zohiriy go’zalligini ko’zlab, ma’no yukidan ozod so’zlarning ohangdorligiga qarab she’rda joylashtirish Navoiydek tasavvuri daqiq shoir uchun mutlaqo yot hodisa. Shuning uchun, mumtoz she’riyatimizda qo’llanilgan har bir timsol, har bir so’zning tarixiy tadriji haqida ma’lumot to’plash, tahlil qilish va muayyan she’rga tatbiq eta bilish – tadqiqotchining birlamchi vazifalaridandir.

Alloma ijodiga murojaat etgan aksariyat navoiyshunoslar “Alisher Navoiyni anglash uchun, eng avvalo, u o’qib-istifoda qilgan kitoblarni o’rganish kerak”, degan fikrni tasdiqlaydilar, ammo, afsuski, bu haqiqatga hamma vaqt ham rioya qilinmaydi. Navoiy ijodi tahliliga bag’ishlangan maqolalardagi iqtibos va dalillar ham, asosan, XV asrdan keyingi (G’arb olimlarining fikrlarini ham shu qatorga kiritish mumkin) manbalardan olinadi. Negadir, Navoiy davrlarigacha bo’lgan adabiy-tarixiy, diniy-falsafiy, tasavvufiy-irfoniy manbalar unchalik muomalaga kiritilmagan. Navoiy ijodini tahlil qilishda uning ma’naviy ustozlari – Hofiz Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy she’riyati, shuningdek, Mavlono Jomiy huzurida “ta’lim yo’suni va muqobala usulida” ta’lim olgan, ayrimlarining nomlari “Xamsat ul-mutahayirin”da qayd qilingan adabiy-irfoniy asarlar birlamchi manba vazifasini o’tashi lozim. O’shanda, baytlarning zamirida yetti qavat pardaga o’ralgan ma’no go’zalliklarini inkishof etish natijasi o’laroq qalb oromi, ichki ruhiy qoniqishga muyassar bo’lamiz.

“Besh kun” iborasi Navoiydan oldin ham, Navoiydan keyin ham Sharq she’riyatida keng qo’llanilgan. Fors-tojik she’riyatining yirik vakili, Navoiyning ustozi Hofiz Sheroziy:

Suxan dar parda mego’yam, chu gul az g’uncha berun oy,
Ki besh az panj ro’ze nest hukmi miri Navro’ziy,

(Tarjimasi: Ramz tilida so’zlayman, guldek g’uncha pardasini och, chunki Navro’z amirining hukmi besh kundan ortiq emas).

desa, Navoiyni o’ziga ustoz deb bilgan turkman shoiri Maxtumqulining:

Uzanging tortarlar, to’rt kun kechgan so’ng,
Besh kundan ortiqcha mehmon to’xtamas–

degan satrlari bor. Hofiz baytidagi “Navro’z amiri” iborasi “besh kun”ning tarixini Navro’z ayyomiga bog’liq urf-odat va an’analar ichidan axtarishimizga undaydi. Abu Rayhon Beruniyning “At-tafhim” asarida keltirilishicha, qadimda ajdodlarimiz bir yilni o’n ikkita o’ttiz kunlik oyga (jami uch yuz oltmish kun) taqsimlab, qoldiq sifatida qolgan besh kunni Navro’z ayyomida bayram qilishgan. Ya’ni, bu besh kun yil hisobiga kiritilmagan.

Gardiziyning “Zayn ul-axbor”ida berilgan ma’lumotga ko’ra, ushbu besh kun saroy masxaravozlaridan biri shohona kiyinib, shoh tomonidan qo’shib berilgan shotirlar bilan shaharni aylantirib, Navro’z ayyomi amiri sifatida ajabtovur hukmlar chiqarar, do’konlardan shirinliklar va boshqa noz-ne’matlarni bepul olib, bolalar va miskinlarga tarqatib berarkan. Navro’z amiri besh kun o’tgandan so’ng biror muddatga yashirinib yurishga majbur bo’larkan, chunki odat bo’yicha agar qo’lga tushib qolsa, qattiq kaltaklanarkan. Hofiz moziydagi ushbu odat tarixiga ishora qilib, odam bolasining bu dunyodagi hayotini yil sanog’iga kiritilmagan besh kunning “hukmdor”i – Navro’z amirining holatiga qiyoslaydi va shu tariqa kundalik turmushda juda muhim ko’rinadigan barcha narsa, aslida, o’tkinchi-muvaqqat ekanligini ta’kidlaydi.

“Besh kun” ta’biri irfoniy manbalarda boshqacha talqin qilinadi. Navoiy o’qib-istifoda qilgan manbalardan biri – Xoja Abdulloh Ansoriyning «Ilohiynoma» asarida dunyodagi hayotning beshta eng muhim kuni Junayd Bag’dodiy talqinida berilgan. Birinchi kun “yavm ul-mafqud” – o’tgan kun, yo’qotilgan vaqt erur. O’tmishni xotirlab, bekor o’tgan zamonga afsus chekish va oldingi muvaffaqiyatlardan mag’rurlanib yurishdan foyda yo’qdir, chunki moziydagi shavkat qaytarilmas, o’tmish xatolari tuzatilmasdir. Ikkinchisi “yavm ul-mashhud” – bugungi kun bo’lib, har bir kishi bu lahzalardan to’g’ri foydalana bilish, nafs atalmish dushman bilan ayovsiz kurashib, axloqini tuzatib borishi lozim. Aks holda, bir-biriga o’xshash kunlar samarsiz o’taverib, mashhud kuni ham mafqud – befoyda ketishi hech gap emas. Kelajak, ya’ni ertangi kun “yavm ul-mavrud” deya atalib, bu kun nasib etish-etmasligi hali noma’lum. Xoja Abdulloh Ansoriy bu kunning talqini haqida alohida to’xtalib, jumladan, shunday deydi: “Ey aziz, ertangi kunga ishonch yo’qdir, undan bonasib bo’lish-bo’lmasliging yolg’iz xudoning o’ziga ayondir. Senga noayon bo’lgan narsaga umid bog’lashing noravo, negaki, nasiyaga savdo qilib, sud(foyda)ni ko’zlamoq savdoyilarning ishidir. Ertangi kunning o’z vazifalari va o’z tashvishlari bordir, har bir nafas hisobli bo’lgan bu dunyoda bugungi tashvishni ertaga qoldirish noto’g’ri ishdir”.

To’rtinchi kun “yavm ul-mav’ud” – va’da qilingan kun, ya’ni, bu dunyoni tark etish kunidir (Maxtumqulining: “Uzanging tortarlar to’rt kun kechgan so’ng”, – misrasini eslang). Bu – jamiyki tirik jonga va’da qilingan kundir. O’lim muammosi – din,fan, falsafa va adabiyotning umumiy va abadiy jumboqlaridan. Sitseron o’limni dahshat deb bilsa, Suqrot ahamiyatsiz narsa sifatida talqin qiladi. Kato ajalni totli va go’zal deb madh qilsa, Zardusht o’limni insonning eng xavfli dushmani deb biladi. Sharq faylasuflaridan Zakariyo Roziy, Ibn Miskavayh, Ibn Sino yunon mutafakkirlariga izdoshlik qilib “O’limni eslash” nomida alohida risolalar ta’lif etganlar. Ammo, ular yunon olimlaridan farqli o’laroq, islom ta’limotidagi o’limni jismga oid ekanligi, ruh esa abadiyligi aqidasini asos sifatida olib, ajalni qismatdagi voqelik sifatida qabul qilish lozim, moddiyat olamida abadiy hayotga erishish yo’lidagi
barcha intilish va sa’y-harakatni samarsiz, deya baholaganlar. Ibn Sinodan keyin bu masala muhokamasi falsafadan tasavvuf va irfon maydoniga ko’chdi. So’fiylar talqinida, o’limdan qo’rqish-qo’rqmaslik insonning ruhiyatiga bog’liqdir. Inson qanchalik moddiy olamga bog’langan bo’lsa, nafs uning ustidan o’z hukmini o’tkazgan bo’lsa, shunchalik ajaldan qo’rqadi va uni eslamaslikka harakat qiladi. Ruhiy hurriyatga erishgan kimsa esa, o’limni xuddi visol onini qarshilaganidek istiqbol qiladi. Ijodiy hayoti she’r bilan boshlanib, she’r bilan tugagan Mavlono Jaloliddin Rumiyning so’nggi g’azalini eslang:

O’limim kuni qachonki tobutim ravon bo’lgay,
Gumon qilmagilki ko’nglimda dardi jahon bo’lgay.

Mening uchun yig’lama va demagil: «Darig’, darig’»
Devlar domiga tushgaysan darig’ hamon bo’lgay.

Janozamni ko’rsang demagil: «Firoq, firoq»,
Menga visol va muloqot o’shal zamon bo’lgay.

Tiriklikning eng muhim kunlarining beshinchisi “yavm ul-mamdud” – hisob kuni, qiyomat kuni deya talqin qilinadi. Ushbu kun sinov tariqasida berilgan umrdan to’g’ri foydalana bilgan oqillar ham, o’zini Yer yuzasining mutlaq hukmdori bilgan, o’limni xayoliga ham keltirmagan g’ofillar ham azal va abad mezboni – parvardigori olam huzurida bo’lib, qilmishlariga yarasha mukofot olajaklar. Bu kun odamlar o’z noqis aqllariga tayanib, tasalli uchun to’qigan nisbiy haqiqatlari chilparchin bo’lib, abadiy haqiqat gumon va shubha pardalarini yirtib, barchaning ko’ziga namoyon bo’ladi. Ushbu haqiqatga tik qaray bilish nechuk oliy saodat, qaray olmaslik esa, naqadar og’ir musibat…

Ayrim ilmiy tadqiqotlarda tarkidunyochilik – pessimistik kayfiyatning mahsuli, degan yanglish fikr berilgan. Aslida, tasavvuf targ’ib qiladigan tarkidunyochilik hayotsevarlikning asli o’zidir. Kundalik tashvishlarga ko’mib umrguzaronlik qilish, badanni issiq-sovuq va behayo ko’zlardan saqlash uchun yaratilgan libosning kunora ming rangda turlanishi, ko’zni qamashtiruvchi taqinchoqlar, baland-baland ko’shklar, muvaqqat mansab va soxta mashhurlik ketidan quvish, umrdan-da bevafo chiroydan bahramandlik uchun jonhalak bo’lish – bu hali hayotsevarlik emas. Dunyoning yaralishi, odam avlodlarining paydo bo’lishi, uning o’tkinchi umr maydonida amalga oshirajak amallari, yashashdan maqsad, yaxshilik va yomonlik, hayot va tiriklik jumboqlari kabi azaliy va abadiy muammolar xususida fikr yuritish, insoniylik mohiyatini anglab yetish tiriklik atalmish bebaho ne’matning qadriga yetmoq uchun mustahkam zamin yaratadi. Alloma G’azzoliy aytganidek: “Kishi o’zi ma’rifat qilgan narsanigina yaxshi ko’ra oladi, bilmagan narsa uni doimo qo’rquv va tahlikaga soladi”. Navoiy besh kunlik dunyo haqiqatini teran anglagan, ushbu haqiqat asosida hayot kechirgan va shu sabab ikki dunyo saodatiga muyassar bo’lgan ulug’ zot edi.