5 август — Атоқли ёзувчи Ўткир Ҳошимов таваллуд топган куннинг 75 йиллиги

 

   Менинг назаримда, «Саккизинчи мўъжиза» битиклари ҳам «Дунёнинг ишлари», «Баҳор қайтмайди», «Икки эшик ораси» каби айтилган. Китоб ўқиётганингизда ёзувчи сиймоси кўз ўнгингизда гавдаланади, сиз билан бевосита мулоқотга киришади, ичингизда туғилган мулоҳазаларингизни диққат билан тинглайди, йиллар давомида тўпланган билим ва тажрибаларига асосланган ҳолда ўз хулоса ва кузатувларини баён этади…

АДАБИЁТ – САККИЗИНЧИ МЎЪЖИЗА
Олимжон ДАВЛАТОВ

Ўтмишда бирор нарса сабаб бўлиб, ғурбатни ихтиёр айлаган аждодларимиз ўзлари билан бир сиқим тупроқ олиб кетишар экан. Машаққатли сафарларда, фароғатли дамларда, беморликларда, амалдорликларда… сўнгги сафаргача бу тупроқ сиқими Аёзнинг чориғи каби уларнинг доимий ҳамроҳи бўлган. Ёзувчи ҳам адабиёт мулкига сафар қилганида бир сиқим Ватан туйғуси билан чиқмоғи зарур. Чунки «Миллий руҳи йўқ асар қоғоз гулга ўхшайди. Ҳусни бору, ҳиди йўқ…»

Ижод жараёнини узоқ сафарга, адибни эса йўловчига менгзаш янги ташбиҳ эмас… Йўловчи ўз сафари давомида ўзи учун энг керакли нарсаларни олиб юради, энг азиз нарсаларини бошига қанча қийинчилик қилич қайраб туришидан қатъи назар, ўзи билан охиригача олиб кетади. Ижодкорнинг сафар тўрхалтасида маҳорат, малака ва тажрибадан ташқари хотира юки ҳам бор. Хотира – камолот ёшидаги одамлар учун умумий хусусият. Хотирагўйлик тарзидан ҳам инсоннинг феъл-атвори, шахси ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Баъзида ёзувчилар учун ёш бир жойга бориб қолганда «жабрдийда», «мазлум», «эзилган» қиёфага киришни, «жасорат» ва «қаҳрамонлик»лари ҳақида қалин-қалин «Эсдаликлар» чиқаришни хуш кўрадилар. «Саккизинчи мўъжиза» китобининг муқаддимасида эса, муаллиф энг нурли, энг ибратли хотираларини ўқувчилар билан баҳам кўради, «фош қилиш» – касофат, бировни уялтириш – ҳаром эканлигини билиб туриб, фақат яхшилар ва яхшиликлар ҳақида гапиради. Кимнингдир хатоси ҳақида гапирса ҳам, унда таъна-маломат йўқ, надомат – ачиниш ҳисси устун. Шукур Холмирзаев шу хислатини назарда тутиб, «Ўткир – самимий ёзувчи» дея таърифлаган бўлса, ажабмас…

Ҳар бир миллатнинг ўзига хос адабий диди бўлади. Араб ўқувчисини ҳаяжонга солган нарсани инглиз ўқувчиси совуққонлик билақ қабул қилиши мумкин, француз китобхони «классика» деб қабул қилган асар ўзбек ўқувчиси учун фахш ва зўравонликдан бошқа нарса эмас… «Саккизинчи мўъжиза» китоби «сариқ матбуот»даги рангсиз адабиёт туфайли анча ўтмаслашиб қолган ўзбек адабий дидини юксалтиришга хизмат қилувчи, адабиёт ва ижод ҳақида тасаввурларни кенгайтирадиган китоб…

«Мўъжиза» сўзига «Ислом энциклопедияси»да «инсон тафаккури англашга ожиз қоладиган амаллар» дея таъриф берилган. Диний таъриф бўйича, мўъжиза – Аллоҳ таолонинг энг азиз бандалари – пайғамбарлар томонидан содир бўладиган фавқулодда амалларнинг умумий номидир.

Сеҳр деган нарса ҳам бор, у инсонга таъсир кўрсата олади. Қуръони каримнинг «Бақара» сураси 102-оятида Аллоҳ сеҳрни ҳаром қилди. Шу билан бир қаторда, «баъзи бир сўзларда сеҳр, баъзи шеърларда ҳикмат бор» ҳадисига таяниб, ҳақиқий адабиёт намуналарини ўтмишдаги алломалар «сеҳри ҳалол» дея таърифлаганлар. Сеҳри ҳалол – инсон тафаккури маҳсули бўлмиш мўъжизалар мажмуи, десак, янглишмаган бўламиз. Ўткир Ҳошимов дунёдаги саккизинчи мўъжиза – Адабиёт аталмиш муқаддас ўлканинг содиқ фуқароси сифатида бадиий ижоднинг сир-синоатлари, ижодкор ва даврнинг ўзаро муносабатлари, ижодкор сийрати ва ижод маҳсулининг боғлиқлиги, тил ва бадиий ижод, адабий тил ва бадиий тил, «классик»лик офати, асар оҳанги, туйғу ва тафаккур, бадиий ижоднинг бошқа санъат турларидан фарқи сингари «шаҳри юз рисола бўлғуси» (ҳазрат Навоий таъбирлари) масалалар ҳақида ўз мулоҳаза ва кузатув, хулоса ва фаразларини ихчам, фасоҳатли, таъсирчан, «сеҳри ҳалол» даражасида баён этади.

Француз адиби Шарл Бодлер айтганидек, ҳар бир адабий асарнинг қиймати уни бошқа ёзувчи ёза олмаслиги билан белгиланади. Бу – асарнинг муваффақиятли ва бетакрор чиқиши, энг аввало, адибнинг индивидуал маҳорати, оригиналлигига боғлиқ демакдир. Бугунги кунда сон жиҳатидан кўпдан-кўп шоиру ёзувчиларимиз борлиги билан уларнинг ҳаммаси ҳам ўз овози, ўз услубига эга эмаслиги ўзларига ҳам маълум. Мамнуният билан айтиш керакки, Ўткир Ҳошимовнинг қаламидан чиққан сўзларнинг ўз қиёфаси, ўз эгаси, ўз оҳанги бор.

* * *

Ҳақиқий асар яратилиши имкониятдан кўра ниятга кўпроқ боғлиқ экан. Акс ҳолда бир умр дарбадарлик ва муҳтожликда яшаган Сервантес, Гулханий, Машраб, Горький, Хемингуэй… лар мангуликка даҳлдор асар яратишга қурби етмасди. Ўз даврининг ижтимоий-сиёсий ҳаётини белгилаб бериш қудратига эга бўлган Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Лев Толстой каби зотлар эса адабиёт билан шуғулланмаслиги ҳам мумкин эди. Зотан, адабиётга дахлдорликнинг ўзи камлик қилади, билим, зеҳну заковат ва энг асосийси, покиза ният ва ижод дардига лиммо-лим қалб ҳам зарур. Зеро, адиб китобида таъкидланганидек, ҳақиқий ёзувчи қалби буюрганини қоғозга туширади.

Мен ижодкорларни ёши ёки жинсига қараб таснифлашга мутлақо қаршиман. Мавлоно Лутфий биргина байти эвазига бутун бошли девонини алмаштиришга тайёр бўлган Алишер Навоий тўққиз ёшдаёқ тилларда достон бўлганди. XX асрнинг энг сара романларидан бири – «Тинч Дон» йигирма тўрт ёшли йигит қаламига мансуб эди. Гуржи адабиёти классиги Николаз Бараташвили ўттиз ёшда оламдан кўз юмди. Бугун бутун дунё қунт билан ўрганаётган Артур Рембонинг адабий мероси 19 ёшгача таълиф этилган. Йигирма тўрт ёшида қатағон қурбонига айланган Усмон Носирнинг биргина «Шеърим, яна ўзинг яхшисан» шеъри узоқ умри давомида ўн-ўн беш том хомсемиз китоб нашр этган айрим маддоҳларнинг бутун ижодидан устун туришини иккита олий ҳакам – Вақт ва Китобхон белгилаб берди.

Биламизки, ижод – мукаммал ва охирга етган асарлардангина иборат эмас. Ўз ниҳоясига етган ва одамлар қўлига етиб борган асарлар ижод маҳсулидир. Ижод жараёни эса ҳаммада ҳар хил амалга ошади. Қайсидир ижодкор ўзининг энг яхши асарини 20 ёшида ёзиб қўяди, бошқа ижодкор эса, ўз ижодининг шоҳ асарини қарилик чоғида яратади. Ўтган асрнинг сўнгги чорагида катта шов-шувга сабаб бўлган «Дата Туташхиа» романи 60 ёшдан ошган Чабуа Амиреджиби қаламига мансуб эди. Инглиз адиби Уильям Голдинг 70 ёшида Нобел мукофоти совриндори бўлди. Бу тарзда мисолларни кўп келтириш мумкин, лекин моҳияти – Худо берган истеъдод ва заҳмат туфайли камолга етган ижодкор ўзгармайди… «Саккизинчи мўъжиза»да айтилганидек, «Ёзувчи бўлиш учун истеъдоднинг ўзи камлик қилади. Қалби қоғоздек оппоқ, қоғоздек ловуллаб ёнадиган одамдангина чинакам адиб чиқади».

* * *

Китобда бир неча маротаба Ҳазрат Навоийнинг исмлари эҳтиром билан тилга олинган, шунингдек, «Ҳайрат ул-аброр» достонидан қуйидаги байт Қуръони каримнинг «Қаҳф» сураси асосида таҳлил қилинган:

Қаҳфи фано ичра алар бўлса гум,
Мен ҳам ўлай «робиъуҳум калбуҳум».

Муаллиф «Асҳоб ул-Каҳф» қиссасини келтирганидан сўнг фикрини қуйидагича хулоса қилади: «Гап шундаки, «Хамса» яратишдек улуғ ва машаққатли юмушни Алишер Навоийга қадар Низомий, Деҳлавий ва Жомийгина уддалаган. Бу ўринда ҳазрат Навоий устозларига содиқ ит каби эргашиб, шундай улуғвор юмушга бел боғлаганини айтаяпти…» Манбаларга кўра, Каҳф (Ғор. ХДК изоҳи) эгаларининг ити вафодорлиги туфайли қиёмат куни инсон қиёфасида тириларкан…

Демак, яхшиларга эргашиш, улардан мерос қолган эзгу амалларни баҳолиқудрат бажо келтириш, улуғлар каби бўлишга интилиш, уларга вафо кўргузиш — инсонийликнинг энг муҳим шарти экан.

“Ҳар гал ўқиганингизда янги маъно топиш мумкин” бўлган асарни катта истеъдодларгина ёзиши мумкинлигини эътироф этган ҳолда, мен ҳам ўз фикримни уч нуқта билан тугатмоқчиман…

Барча яхши асарлар ёзилмайди, улар айтилади…

Менинг назаримда, «Саккизинчи мўъжиза» битиклари ҳам «Дунёнинг ишлари», «Баҳор қайтмайди», «Икки эшик ораси» каби айтилган. Китоб ўқиётганингизда ёзувчи сиймоси кўз ўнгингизда гавдаланади, сиз билан бевосита мулоқотга киришади, ичингизда туғилган мулоҳазаларингизни диққат билан тинглайди, йиллар давомида тўпланган билим ва тажрибаларига асосланган ҳолда ўз хулоса ва кузатувларини баён этади… Энг муҳими, ҳеч кимни алдамайди. Сирасини айтганда, рост гапириш ҳам унчалик жўн нарса эмас.

ЎТКИР ҲОШИМОВ. САККИЗИНЧИ МЎЪЖИЗА

ЎТКИР ҲОШИМОВ «ТУНГИ ПАРВОЗ» ТЕЛЕЙИҲАСИДА

 

5 avgust — Atoqli yozuvchi O’tkir Hoshimov tavallud topgan kunning 75 yilligi

ADABIYOT – SAKKIZINCHI MO»JIZA
Olimjon DAVLATOV

O’tmishda biror narsa sabab bo’lib, g’urbatni ixtiyor aylagan ajdodlarimiz o’zlari bilan bir siqim tuproq olib ketishar ekan. Mashaqqatli safarlarda, farog’atli damlarda, bemorliklarda, amaldorliklarda… so’nggi safargacha bu tuproq siqimi Ayozning chorig’i kabi ularning doimiy hamrohi bo’lgan. Yozuvchi ham adabiyot mulkiga safar qilganida bir siqim Vatan tuyg’usi bilan chiqmog’i zarur. Chunki «Milliy ruhi yo’q asar qog’oz gulga o’xshaydi. Husni boru, hidi yo’q…»

Ijod jarayonini uzoq safarga, adibni esa yo’lovchiga mengzash yangi tashbih emas… Yo’lovchi o’z safari davomida o’zi uchun eng kerakli narsalarni olib yuradi, eng aziz narsalarini boshiga qancha qiyinchilik qilich qayrab turishidan qat’i nazar, o’zi bilan oxirigacha olib ketadi. Ijodkorning safar to’rxaltasida mahorat, malaka va tajribadan tashqari xotira yuki ham bor. Xotira – kamolot yoshidagi odamlar uchun umumiy xususiyat. Xotirago’ylik tarzidan ham insonning fe’l-atvori, shaxsi haqida xulosa chiqarish mumkin. Ba’zida yozuvchilar uchun yosh bir joyga borib qolganda «jabrdiyda», «mazlum», «ezilgan» qiyofaga kirishni, «jasorat» va «qahramonlik»lari haqida qalin-qalin «Esdaliklar» chiqarishni xush ko’radilar. «Sakkizinchi mo»jiza» kitobining muqaddimasida esa, muallif eng nurli, eng ibratli xotiralarini o’quvchilar bilan baham ko’radi, «fosh qilish» – kasofat, birovni uyaltirish – harom ekanligini bilib turib, faqat yaxshilar va yaxshiliklar haqida gapiradi. Kimningdir xatosi haqida gapirsa ham, unda ta’na-malomat yo’q, nadomat – achinish hissi ustun. Shukur Xolmirzaev shu xislatini nazarda tutib, «O’tkir – samimiy yozuvchi» deya ta’riflagan bo’lsa, ajabmas…

Har bir millatning o’ziga xos adabiy didi bo’ladi. Arab o’quvchisini hayajonga solgan narsani ingliz o’quvchisi sovuqqonlik bilaq qabul qilishi mumkin, frantsuz kitobxoni «klassika» deb qabul qilgan asar o’zbek o’quvchisi uchun faxsh va zo’ravonlikdan boshqa narsa emas… «Sakkizinchi mo»jiza» kitobi «sariq matbuot»dagi rangsiz adabiyot tufayli ancha o’tmaslashib qolgan o’zbek adabiy didini yuksaltirishga xizmat qiluvchi, adabiyot va ijod haqida tasavvurlarni kengaytiradigan kitob…

«Mo»jiza» so’ziga «Islom entsiklopediyasi»da «inson tafakkuri anglashga ojiz qoladigan amallar» deya ta’rif berilgan. Diniy ta’rif bo’yicha, mo»jiza – Alloh taoloning eng aziz bandalari – payg’ambarlar tomonidan sodir bo’ladigan favqulodda amallarning umumiy nomidir.

Sehr degan narsa ham bor, u insonga ta’sir ko’rsata oladi. Qur’oni karimning «Baqara» surasi 102-oyatida Alloh sehrni harom qildi. Shu bilan bir qatorda, «ba’zi bir so’zlarda sehr, ba’zi she’rlarda hikmat bor» hadisiga tayanib, haqiqiy adabiyot namunalarini o’tmishdagi allomalar «sehri halol» deya ta’riflaganlar. Sehri halol – inson tafakkuri mahsuli bo’lmish mo»jizalar majmui, desak, yanglishmagan bo’lamiz. O’tkir Hoshimov dunyodagi sakkizinchi mo»jiza – Adabiyot atalmish muqaddas o’lkaning sodiq fuqarosi sifatida badiiy ijodning sir-sinoatlari, ijodkor va davrning o’zaro munosabatlari, ijodkor siyrati va ijod mahsulining bog’liqligi, til va badiiy ijod, adabiy til va badiiy til, «klassik»lik ofati, asar ohangi, tuyg’u va tafakkur, badiiy ijodning boshqa san’at turlaridan farqi singari «shahri yuz risola bo’lg’usi» (hazrat Navoiy ta’birlari) masalalar haqida o’z mulohaza va kuzatuv, xulosa va farazlarini ixcham, fasohatli, ta’sirchan, «sehri halol» darajasida bayon etadi.

Frantsuz adibi Sharl Bodler aytganidek, har bir adabiy asarning qiymati uni boshqa yozuvchi yoza olmasligi bilan belgilanadi. Bu – asarning muvaffaqiyatli va betakror chiqishi, eng avvalo, adibning individual mahorati, originalligiga bog’liq demakdir. Bugungi kunda son jihatidan ko’pdan-ko’p shoiru yozuvchilarimiz borligi bilan ularning hammasi ham o’z ovozi, o’z uslubiga ega emasligi o’zlariga ham ma’lum. Mamnuniyat bilan aytish kerakki, O’tkir Hoshimovning qalamidan chiqqan so’zlarning o’z qiyofasi, o’z egasi, o’z ohangi bor.

* * *

Haqiqiy asar yaratilishi imkoniyatdan ko’ra niyatga ko’proq bog’liq ekan. Aks holda bir umr darbadarlik va muhtojlikda yashagan Servantes, Gulxaniy, Mashrab, Gor`kiy, Xeminguey… lar mangulikka dahldor asar yaratishga qurbi yetmasdi. O’z davrining ijtimoiy-siyosiy hayotini belgilab berish qudratiga ega bo’lgan Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Lev Tolstoy kabi zotlar esa adabiyot bilan shug’ullanmasligi ham mumkin edi. Zotan, adabiyotga daxldorlikning o’zi kamlik qiladi, bilim, zehnu zakovat va eng asosiysi, pokiza niyat va ijod dardiga limmo-lim qalb ham zarur. Zero, adib kitobida ta’kidlanganidek, haqiqiy yozuvchi qalbi buyurganini qog’ozga tushiradi.

Men ijodkorlarni yoshi yoki jinsiga qarab tasniflashga mutlaqo qarshiman. Mavlono Lutfiy birgina bayti evaziga butun boshli devonini almashtirishga tayyor bo’lgan Alisher Navoiy to’qqiz yoshdayoq tillarda doston bo’lgandi. XX asrning eng sara romanlaridan biri – «Tinch Don» yigirma to’rt yoshli yigit qalamiga mansub edi. Gurji adabiyoti klassigi Nikolaz Baratashvili o’ttiz yoshda olamdan ko’z yumdi. Bugun butun dunyo qunt bilan o’rganayotgan Artur Remboning adabiy merosi 19 yoshgacha ta’lif etilgan. Yigirma to’rt yoshida qatag’on qurboniga aylangan Usmon Nosirning birgina «She’rim, yana o’zing yaxshisan» she’ri uzoq umri davomida o’n-o’n besh tom xomsemiz kitob nashr etgan ayrim maddohlarning butun ijodidan ustun turishini ikkita oliy hakam – Vaqt va Kitobxon belgilab berdi.

Bilamizki, ijod – mukammal va oxirga yetgan asarlardangina iborat emas. O’z nihoyasiga yetgan va odamlar qo’liga yetib borgan asarlar ijod mahsulidir. Ijod jarayoni esa hammada har xil amalga oshadi. Qaysidir ijodkor o’zining eng yaxshi asarini 20 yoshida yozib qo’yadi, boshqa ijodkor esa, o’z ijodining shoh asarini qarilik chog’ida yaratadi. O’tgan asrning so’nggi choragida katta shov-shuvga sabab bo’lgan «Data Tutashxia» romani 60 yoshdan oshgan Chabua Amiredjibi qalamiga mansub edi. Ingliz adibi Uil`yam Golding 70 yoshida Nobel mukofoti sovrindori bo’ldi. Bu tarzda misollarni ko’p keltirish mumkin, lekin mohiyati – Xudo bergan iste’dod va zahmat tufayli kamolga yetgan ijodkor o’zgarmaydi… «Sakkizinchi mo»jiza»da aytilganidek, «Yozuvchi bo’lish uchun iste’dodning o’zi kamlik qiladi. Qalbi qog’ozdek oppoq, qog’ozdek lovullab yonadigan odamdangina chinakam adib chiqadi».

* * *

Kitobda bir necha marotaba Hazrat Navoiyning ismlari ehtirom bilan tilga olingan, shuningdek, «Hayrat ul-abror» dostonidan quyidagi bayt Qur’oni karimning «Qahf» surasi asosida tahlil qilingan:

Qahfi fano ichra alar bo’lsa gum,
Men ham o’lay «robi’uhum kalbuhum».

Muallif «As’hob ul-Kahf» qissasini keltirganidan so’ng fikrini quyidagicha xulosa qiladi: «Gap shundaki, «Xamsa» yaratishdek ulug’ va mashaqqatli yumushni Alisher Navoiyga qadar Nizomiy, Dehlaviy va Jomiygina uddalagan. Bu o’rinda hazrat Navoiy ustozlariga sodiq it kabi ergashib, shunday ulug’vor yumushga bel bog’laganini aytayapti…» Manbalarga ko’ra, Kahf (G’or. XDK izohi) egalarining iti vafodorligi tufayli qiyomat kuni inson qiyofasida tirilarkan…

Demak, yaxshilarga ergashish, ulardan meros qolgan ezgu amallarni baholiqudrat bajo keltirish, ulug’lar kabi bo’lishga intilish, ularga vafo ko’rguzish — insoniylikning eng muhim sharti ekan.

“Har gal o’qiganingizda yangi ma’no topish mumkin” bo’lgan asarni katta iste’dodlargina yozishi mumkinligini e’tirof etgan holda, men ham o’z fikrimni uch nuqta bilan tugatmoqchiman…

Barcha yaxshi asarlar yozilmaydi, ular aytiladi…

Mening nazarimda, «Sakkizinchi mo»jiza» bitiklari ham «Dunyoning ishlari», «Bahor qaytmaydi», «Ikki eshik orasi» kabi aytilgan. Kitob o’qiyotganingizda yozuvchi siymosi ko’z o’ngingizda gavdalanadi, siz bilan bevosita muloqotga kirishadi, ichingizda tug’ilgan mulohazalaringizni diqqat bilan tinglaydi, yillar davomida to’plangan bilim va tajribalariga asoslangan holda o’z xulosa va kuzatuvlarini bayon etadi… Eng muhimi, hech kimni aldamaydi. Sirasini aytganda, rost gapirish ham unchalik jo’n narsa emas.

Ўткир Ҳошимов пьесаси асосида «Қатағон» спектакли