Шавкат Раҳмон туғилган куннинг 70 йиллигига

  Пушкин “Мис отлиқ” қиссаси орқали Россиянинг шавкатли онлари, асрлар давомида дунё тараққиёти ва тамаддунидан орқада қолган халқининг юксалиш ва ривожланиш томон музаффарона юришлари, рус халқининг тарихида туб бурилиш ясаган Пётр Биринчининг улуғвор ўйлари рўёбга чиқишини башорат қилган бўлса, Шавкат Рақмон “Жез отлиқ” шеърида бошқа халқларнинг бошига кулфат ёғдириш орқали ўзининг саодат қасрини қурмоқчи бўлган “машъум салтанат”нинг инқирозга юз тутиши, Турон халқларининг асрий орзуси рўёбга чиқишини мажозий йўсинда ифодалаб бера олган.

ШАВКАТ РАҲМОН
ЖЕЗ ОТЛИҚ

Ҳамон улуғ келбат,
ҳамон боши тик,
ҳамон тоғни бўлар қиличин зарби,
қутурган бу ҳанги айғир-да тетик
дунёга ташланар кўзи оч ҳарбий.
Икки юз йилдирки
улашиб шўриш,
мағлублар бошида қаҳқаҳа отар,
ҳаттоки мангу эрк тимсоли бўлмиш
осмон ҳам кўникиб қолди бу зотга.

Озми бу денгизлар,
озми бу ерлар,
озми тожларини узатган юртлар,
ўз қонин симириб чириган эрлар,
байланган ҳурлару таланган дурлар.
Туёқлар янчмаган нималар қолди,
айтарми қайтадан тиритган ёдлар,
Турондай сарғаймиш от пешобидан
самовий хитоблар,
азиз китоблар.

Бас, телва сувори,
ҳаддингдан ошма,
қутурган айғирнинг жиловини торт,
икки юз йилдирки эллар бошида
туёғини қайрар бу даҳшатли от.
Адолат изладим сўнган йиллардан,
агар шундай бўлса зиёпарварлик,
қайдан униб чиқди милён дилларда
ҳасаду хусумат,
хиёнат, ғарлик.

Жез отлиқ ўзини уради ҳар ён —
машъум салтанатнинг соҳибқирони,
чайқалар бўғилган бир баҳри фарёд,
бўридай эргашар эл интиқоми. …
Саҳрода кўринар тағин Тўмарис,
тағин бир қўзғатар сабр тошини,
бу сафар мешгамас,
қон денгизига
отар бу зобитнинг оғир бошини…

Мана бу саҳифада  шеърнинг видеофайлинии кўришингиз мумкин.

 

“МИС ОТЛИҚ”ДАН “ЖЕЗ ОТЛИҚ”ҚАЧА
Олимжон ДАВЛАТОВ

Александр Пушкин ва Шавкат Раҳмон… Бу икки оташнафас шоир туғилган давр орасидаги тафовут бир юз эллик йилни ташкил этади. Пушкин ўттиз саккиз, Шавкат Раҳмон эса қирқ олти йилумр кўрган. Пушкин Россиянинг уйғониш даврида яшаган бўлса, Шавкат Раҳмон қалами Ўзбекистонда мустақилликка эришиш ҳаракатлари авж олган паллаларда чархланди. Пушкин Пётр Биринчи ҳайкали ҳақида “Мис чавандоз”номли шеърий қисса яратган бўлса, Шавкат Раҳмон худди ўша ҳайкалга “Жез отлиқ” номли шеърини бағишлади…

Икки юз йилдан бери жаҳоннинг машҳур шоирлари қаторида келаётган Александр Пушкин “Мис отлиқ” шеърий қиссасини 1833 йилда ёзган (Асарни саҳифа сўнгида илова қилинган А. Пушкин достонлари тўпламида тўлиқ ўқишингиз мумкин. ХДК изоҳи). Асар сўзбошисида шоир: “Бу қиссада тасвир этилган воқеа айни ҳақиқатга асосланган. Тошқинга доир тафсилотлар ўша вақтдаги журналлардан олинди. Қизиқувчилар В.Н. Берх тузган ахборотни кўриб чиқишлари мумкин,” дея қисқагина изоҳ бериб ўтади. “Мис отлиқ” шеърий қиссаси кўп тармоқли асар. Асарнинг асосий қирраси Пётр Биринчи шахсияти, қудрати билан боғлангани боис қизиқарлидир. Баъзи манбаларда таъкидланишича, Пушкин бу асарини буюк поляк шоири Адам Мицкевичнинг шу мавзудаги шеърига жавоб тариқасида битган. Маълумки, Пушкин Россияга келган А. Мицкевич билан дўст тутинади. Унинг баъзи балладаларини русчага ўгирган. Адам Мицкевич ҳам Пушкин қаламига мансуб “Хотиралар”ни поляк тилига таржима қилган. Хулоса ясаб айтиш жоизки, ўн тўққизинчи асрдаёқ Пётр Биринчи шахсияти тимсоли — мис отлиқ образи талқини анъанавий тус олган.

В.Брюсов “Мис отлиқ” достони ҳақида сўз юритаркан, унинг бирламчи хусусияти сифатида “фабула ва мазмунининг мос келмаслиги”ни кўрсатади. Достоннинг қисқача мазмуни қуйидагича: Петербургнинг қоқ марказида ўз халқининг такдири, асос солган буюк империясининг келажаги ҳақида чуқур ўйга толган келбатли мис отлиқнинг ҳайкали савлат тўкиб турарди. Ҳайкалнинг қарама-қарши томонида фатарот бўлган кулба ва чайлалар, бечоралик ва йўқсилликнинг мумтоз намунасига айланиб қолган балиқчиларнинг бошпаналари кўринарди. Ана шундай кулбаларнинг бирида афтодаҳол, турмуши ҳам, дунёқараши ҳам, орзулари ҳам ҳаминқадар бўлган кичик амалдор — Евгений ўзига муносиб Параша исмли қизнинг муҳаббати билан хаёл суриб умргузаронлик қилади. Милодий 1824 йилда кунларнинг бирида Нева дарёсида қаттиқ тўфон кўтарилиб, сел Евгенийнинг кулбасини ҳам, Параша ва унинг бева онасини ҳам ўзининг ҳалокатли домига тортади. Ҳижронда Петербургнинг сел босган кўчаларида ярим тунгача тентираб юрган Евгений шаҳарнинг марказида бу офатлар мис отининг туёғигача ҳам келмаган Пётр ҳайкалини кўриб қолади-ю ўзининг барча нафрат ва ғазабини унга сочади. Тўсатдан унинг назарида ҳайкал жонланиб, у томон от  солгандек туюлади. Евгений бир амаллаб отлиқдан қочиб қолади, аммо бу даҳшатли қўрқув оқибатида ақлдан озиб, бир неча ойдан сўнг вафот этади…

Евгенийнинг армонли муҳаббати ва унинг бошига тушган кулфат ва мусибатнинг тасвиридан ташқари достонда сюжетга унчалик алоқаси бўлмаган бўлимлар, батафсил тасвирлар ҳам борки, бу Пушкиннинг айтмоқчи бўлган гапи сюжетдан кўра анча теран ва салмоқли эканлигига ишора қилади. Шу сабабдан, “Мис отлиқ” достони кўплаб адабиётшунослар, танқидчилар томонидан таҳлил ва тадқиқ қилинган.*

—————-
^* Жумладан, В. Белинский ушбу достонни шахс тақдири ва тарихий зарурат қарама-қаршилиги, кўпчилик иродаси ва шахс истак-ихтиёри зиддиятининг бадиий ифодаси сифатида кўриб, шоирнинг асосий мақсади — Пётр шахсиятини улуғлаш ва шу орқали Ватанга бўлган муҳаббатини изҳор этиш деб билган. Д.Мережковский эса, Евгений ва Пётр ўртасидаги конфликтда Европа цивилизациясининг икки маншаъи — христианлик ҳамда худосизликнинг қутбларини мушоҳада этади. В.Брюсов Пётр сиймосида мутлақ ҳукмдорлик тантанаси, Евгений тимсолида эса, мазлумларнинг исёнини кўради.

“Жез отлиқ” шеъри эса Шавкат Раҳмоннинг маслакдошларидан бири, марҳум Асқар Маҳкам томонидан “Адабиёт ибодати” эссесида батафсил таҳлил этилган бўлиб, “Ҳуррият” газетасида “Шавкат Раҳмоннинг шеърий башорати” номи билан алоҳида мақола шаклида ҳам эълон қилинган. Бизнинг мақсадимиз эса Пётр Биринчи ҳайкалининг Пушкин ва Шавкат Раҳмон талқинида қиёслаб, алоқадри ҳол хулоса чиқариш.

Дастлаб иккита шеърнинг сарлавҳалари ҳақида. Пушкиннинг достони “Медный всадник” (“Мис отлиқ”)^* деб аталса, Шавкат Раҳмон бу ҳайкалга бағишланган шеърига “Жез отлиқ” деб сарлавҳа қўяди. Биламизки, жез — мис ва рух бирикмасидан ҳосил бўлган қотишма металл. Айнан ана шу металл ихтиросидан кейин қурол-яроғ, аслаҳа ясаш авж олиб, ер юзининг турли гўшаларида милоддан аввалги 2-минг йилликда илк давлатлар пайдо бўла бошлади. Теранроқ назар ташлайдиган бўлсак, жез ихтироси — инсоният тарихида зулм ва зўравонлик, босқин ва урушлар даврини бошлаб бергандек таассурот қолдиради. Яна бир қиёс: Россия мамлакати ярми Осиё, ярми Европа қитъаси ҳудудида жойлашган “жез” ўлка. Шавкат Раҳмон талқинида Пётр ҳайкали икки қитъани ўз ҳукмига бўйсундириб, бепоён империяга асос солмоқчи бўлган саркарда сифатида гавдаланади.

—————-
^* Ўзбекча таржимада “Мис чавандоз» деб берилган, аммо достоннинг матнида барча жойларда “Мис отлиқ” деб таржима қилингани боис, биз ҳам “Мис отлиқ” иборасини қўллашни маъқул деб топдик.

Пушкин достонида ҳайкал қиёфасида рус империяси асосчисининг улуғвор ўйларга чўмган ҳолати жонлантирилади:

У, яйдоқ тўлқинлар соҳилида жим
Улуғвор ўйларга толиб турарди:
Узоқларга қарар. Қаршида лим-лим
Дарё тўлиб-тошиб тўлқин урарди;
Дарёда бир қайиқ ёлғиз, нотавон
Сузарди. Мох босган ботқоқ қирғоқда
Фақир чухонлилар қурмишди ошён,
Кулбалар кўринар яқин-йироқда;
Туманлар ортига яширинган кунда-
Офтоб нурларидан бебаҳра ўрмон
Тинмай шовулларди.
У ўйлар ҳамон:
Шведга биз таҳдид қиламиз бундан.
Такаббур қўшнининг жиғига тегиб,
Биз бунда бир шаҳар этамиз барпо.
Денгиз кирғоғига тираб оёқни,
Бунда Европага дарча очмоқни
Табиат бизларга кўрмишдир раво^*.

———————-

^* А.С Пушкин. “Танланган асарлар”. Асқад Мухтор таржимаси. — Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1999 йил. 203-бет.

Асарнинг кириш қисмидаёқ мис отлиқ ҳайкали баҳонасида шоир русларнинг шон-шавкатга тўла тарихини ёдга олади. Илк сатрларда шведлар “хатга тушган” бўлсалар, сал кейинроқ финларга ишора қилинади:

Бунда табиатнинг ўгай ва ўксик
Ўғли — балиқчи фин кўп маҳал бурун.
Асов сувга ташлаб увада тўрин
Пастак соҳилларда юрарди ёлғиз…

Шавкат Раҳмоннинг шеъри ҳам ҳайкалнинг тасвири билан бошланади. Аммо у отлиқ ҳайкал сиймосида Россиянинг келажаги ҳақида улуғвор ўйларга чўмган, буюкларгагина хос бўлган сукут ичра мағрур турган саркардани кўрмайди. Марҳум шоир Асқар Маҳкам “Адабиёт ибодати” эссесида бу тўғрида шундай ёзади: “…Саксонинчи йилларнинг охири, тўқсонинчи йилларнинг бошида мамлакатимизда содир бўлган воқеалар хусусида ўйлар экансиз, миллатимиз чинакам фожиалар домидан осон-омон ўтиб олганини ҳис қиласиз. 85-йилдан бошланган қатағоннинг янги оқими минг-минглаб ўзбек хонадонининг шўрини қуритишга қаратилган мустамлака сиёсати эканлиги, бу сиёсат миллат умуртқасини яна юз йилларга синдириб юборишни мақсад қилганлигини англаш қийин эмас. Миллий урф-одатларга қарши бошланган ошкора тажовуз, Масковдаги Бутирка ва Лефортова қамокҳоналаригача судраб олиб кетилаётган деҳқонлар ва генераллар, парчаланиб, кун фаякун бўлаёзган шўролар давлатининг ўлим олди талвасаси эди. Ағдарилиб, мангуга йўқ бўлаётган империяни “Жез отлиқ” сувратида тасаввур қилган шоир ёзади:

Ҳамон улуғ келбат,
ҳамон боши тик,
Ҳамон тоғни бўлар қиличин зарби,
Қутурган бу ҳанги айғирда тетик,
Дунёга ташланар кўзи оч ҳарбий.

Кўзингиз ўнгида Санкт-Петербург майдонида савлат тўкиб турган ва Осиёни буткул расво қилган, юзлаб миллатларнинг ёстиғини қуритган Биринчи Пётр жонланади. Унинг такаббурона келбати, остидаги “қутурган ҳанги айғир” қилмишлари кўламига мос. Бутун мақсади, ўй-хаёли босқинчилик бўлган “кўзи оч ҳарбий” дунёга ташланмоқда. Шоирнинг ўткир мажозий тили замирида босқинчи қутурган ит, оч қашқирдек жонланади”.

“Мис отлиқ” асарида эса рус шоирининг Россияни шведлар ва финлар таҳдидидан қутқарган, рус халқи тарихининг янги, шонли саҳифасини очган императорга нисбатан бўлган самимияти, самовий қувончларидан  воқиф бўлишимиз мумкин. Рус фарзанди сифатида Пушкин Россиянинг Европада ҳукмронликни қўлга киритаётганидан шодланади. Унинг фикрича, бу хусусиятни русларга табиатнинг ўзи раво кўрган. Шоир подшоҳ қиёфасини тасвирларкан, завқу шукуҳини яшира олмай қолади. Пётр шаънига муҳаббатини изҳор этаётган шоир янада очилади, табиатни ўз ҳукмига бўйсундирган қудратли подшоҳ ҳақида яйраб, тилак билдиришга киришади:

Яшнайбер, Пётрнинг улуғвор шаҳри,
Турабер Россия каби мустаҳкам,
Табиатнинг мағлуб офати — қаҳри
Қудратинг олдида бошин қилсин хам;
Бутунлай унутсин фин тўлқинлари
Қадим хусуматин, эски аламин,
Ёвликнинг беҳуда ачиғ-кинлари
Бузмасин Пётрнинг мангу оромин’.*

————-
^*  Ўша манба. 205-бет.

Ўтмишнинг шиддатли кечган даврларида шоирлар воқелик шарҳловчиси сифатида майдонга отилиб чиқадилар. Улар воқеликни шархдаш баробарида тарихга мурожаат этадилар; миллатни уйғотиш мақсадида тарихдан мисоллар келтирадилар. Аммо шоирнинг тарихдан баҳрамандлиги бошқаларнинг талқинидан доим фарқ қилиб туради. Шахс иродаси муаммосини фалсафий таълимотининг асоси этиб олган А.Шопенгауэр таъкидлайдики: “Ҳар қандай тарихда ҳақиқатга нисбатан уйдирмалар кўпрокдир. Шоир бўлса инсониятнинг қандайдир бир томонини илғаб олиб, уни ўз руҳиятига сингдириб, энг кичик хусусиятларигача жонлантириб, аниқ кўрсатишга қодир бўлади. Шунинг учун ҳам асл шеърият ҳаётнинг ўзидир. Унда ҳеч қандай ёлғон, уйдирма йўқ”. Худди шу нуқтаи назардан қаралганда миллатимизнинг уйғониши даврида ёзилган “Жез отлиқ” шеъри алоҳида аҳамият касб этади.

Тарихдан маълумки, Пётр Биринчи ўз халқини шведлар, финлар зулмидан қутқаришнигина ўйлагани йўқ, балки, унинг нияти ёндош давлатларни мустамлакага айлантириб, Ҳинд океанигача сарҳадларини кенгайтириш ҳам эди. Пётр Биринчининг ушбу сиёсий васиятини ворислари воқеликка кўчирдилар. Пушкин вафотидан ўттиз йил вақт ўтиб, чор Россияси қўшинлари Ўрта Осиё сари йўл олди. Шоир эркпарвар бир одам сифатида русларнинг довруғи оламни тутишини орзулаган эдики, бу истак зиддиятлардан холи эмас. Яъни, эркпарварлик гоҳо эркни бўғиш эвазига пайдо бўлади. Натижада, босқинчи халқ ҳам мағлуб эллар баробарида ўз тинчи, оромини йўқотади, инсонийликнинг мунаввар манзилларидан йироқлашади, нафс қутқусига учиб, очкўзлик, хусумат, худбинлик, манманлик домига гирифтор бўлади. Огаҳий таъбири билан айтганда, босқинчилик — аслида зўравонлик ниқоби остида яширинган тиланчиликдир. Ана шу аччиқ ҳақиқат “Жез отлиқ” шеърида тунд, қора бўёқларда чизилади:

Икки юз йилдирки
Улашиб шўриш,
Мағлублар бошида қаҳқаҳа отар,
Ҳаттоки мангу эрк тимсоли бўлмиш
Осмон ҳам кўникиб қолди бу зотга.
Озми бу денгизлар,
Озми бу ерлар,
Озми тожларини узатган юртлар,
Ўз қонин симириб чириган эрлар,
Байланган ҳурлару таланган дурлар *.

————————
^* Шавкат Раҳмон. “Абадият оралаб”, Тошкент, 2012. 350-бет.

“Мис отлиқ” достонининг кириш ҳамда биринчи қисмларида асосан суворийнинг тасвирига эътибор қаратилган бўлса, иккинчи бўлимда “мағрур арғумоқ” қаламга олиниб, Пушкин шу орқали рус халқи тақдирининг қудратли ҳукмдори Россиянинг ҳалокат ёқасига келиб қолган пайтда темир тизгин билан маҳкам ушлаб, юксакликка кўтарганини меҳр ила таърифлайди:

Унинг манглайида не хаёллар бор!
Нақадар яширин куч-қудрат унда!
От-чи, от оловдай товланар тунда!
Қайларга учасан, мағрур арғумоқ,
Қаерларга бориб босарсан туёқ?
Тақдирнинг қудратли ҳукмдори, айт,
Сенмасми, жарликка келибқолган пайт,
Темир тизгин билан бу юксакликда
Россияни шундай кўтарган тикка?

Истибдод, истилонинг авж нуқтаси — мазлум халқнинг тарихий ҳофизасини маҳв этиш, уни ҳиссиз, маърифатсиз, қултабиат манқуртлар, оломонга айлантиришнинг ибтидосидир. Мағлубларнинг мол-дунёси, ер-суви, инон-ихтиёрини қўлга киритган келгинди энди уларнинг маънавий олами, дину диёнати, тили, маданияти, тафаккур тарзини ўзига мослаштирмоқ учун барча усул ва воситаларни ишга солади. Рус подшолиги ва кейинроқ Октябр тўнтаришидан кейин Туронзамин халқлари бошига ана шундай аянчли кунлар солинди. Асрлар давомида дунё халқларига муаллимлик қилган, тараққиётнинг маёғи бўлган Туркистон тамаддун қабристонига айлантирилди гўё…

Ана шу тарихий ҳақиқатни мажозий йўсинда ифодалаш учун “Жез отлиқ” шеърида шоир нафақат мустамлакачи ҳукмдор, балки, у минган отга нисбатан ҳам нафрат туйғуларини йўналтиради. “Турондай сарғаймиш от пешобидан, самовий хитоблар, азиз китоблар,” деб ёзади ўзбек шоири. Бундай ҳолатга фақат мустамлакачи эмас, балки тутқун элларнинг ўзи ҳам айбдорлигини шоир теран ҳис қилган. Негаки, “сарғайган самовий китоб” — Қуръони каримда айтилганидек, “аниқки, то бирор қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас” (“Раъд” сураси, 11-оят). Шу сабабдан, Пушкин меҳр ила таърифлаган подшоҳга Шавкат Раҳмон икки асрлик ғафлат уйқусидан энди уйғонаётган мазлум халқ тарафида туриб қарамоқда:

“Бас, телба сувори, ҳаддингдан ошма,
қутурган айғирнинг жиловини торт,
икки юз йилдирки эллар бошида,
туёғини қайрар бу даҳшатли от…

Шоиримиз жез отлиқни “машъум салтанатнинг соҳибқирони” дея атаркан ўч онлари яқинлашаётганини башорат қилади. Уни маҳв этадиган куч бор. Эл интиқоми бўридек эргашмоқда. Мазкур шеърда бўри мардлик рамзи, эрксеварлик ва бўйсунмаслик тимсоли сифатида келади. Бунда шоир туркий қавмларнинг исломиятдан олдин сиғинган маъбуди — Кўк бўри бўлганлигига ҳам нозик ишора қилган. Буюк адиб Абдурауф Фитрат Туронни “арслонлар ўлкаси” қабилида шарафлаб, эл руҳини қўзғатмоқчи бўлгани ҳам бор гап:

Эй Улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Сенга не бўлди?
Ҳолинг қалайдир?
Нечук кунларга қолдинг?*

—————————
^* Абдурауф Фитрат.” Танланган асарлар”, 1-жилд, Тошкент, 2000.

Пушкин достонида мис отлиққа қарши икки марта исён кўтарилади.
Биринчи исён — бу табиатнинг исёни. Ўжар подшоҳ “такаббур шведларнинг жиғига тегиш учун” (Пушкин таъбири) сизот ва ботқоқлар, қора ўрмонлар ўрнига катта шаҳар барпо этиб, Нева дарёсини метин ўзанларга солади. Юз йил ўтган бўлса-да, табиат инсоннинг бундай ўзбошимчалигини кўтармасдан, ғазаб дарёси тўлиб-тошади. Довул зўри билан тўсилган Нева тескари оқиб, йўлда қутурган йиртқичдай ўшқириб, мозорлардаги тобутларни оқизарди, бойлар ва савдогарлар, йўқсиллар ва гадоларнинг бор-будини кунфаякун қилиб, ҳўлу қуруқни ўз домига тортиб, шаҳар кўчалари аро тўлиб оқарди. Табиатнинг бу мудҳиш жазоси олдида ўша даврдаги ҳукмдор ҳам нотавон эканлигини англаб, “Худо офат солса, шоҳлар ҳам ожиз,” дея чуқур хўрсинишдан ўзга чора тополмайди. Фақат Мис отлиқ табиатнинг бу ғазабини назар-писанд этмай, Нева соҳилида халқини олға қадам босишга даъват этган кўйи ўзининг буюк ва тенгсиз ҳукмдор эканлигини яна бир карра тасдикдатиб олмоқчи бўлгандек эди:

Дарғазаб Неванинг устида ёлғиз
Турар бир қўлини узатиб олға —
Юксак мақомида маҳкам, улуғвор,
Мис от миниб олган буюк ҳукмдор.

Иккинчи исён — телба Евгенийнинг “ярим олам шоҳи”нинг бўй-бастига қараб, бор нафрат, ваҳшат ва аламини “Майли, сени қара!…Мўъжиз бинокор” нидоси орқали ўз ифодасини топган. Аммо унинг телба хаёли, пажмурда руҳи ўзига душманлик қилади — назарида ҳайкал у ғазаб билан юз буриб, отининг туёғидан Петербургнинг тош кўчаларида ҳар томон чақмоқ сочиб, у томон бостириб келаётгандай туюлди ва жони борича югуриб, кўнглида пайдо бўлган ваҳм ва қўрқувдан қутулмоқчи бўлади. Аммо қудрат тимсоли олдидаги ожизона бу қўрқув уни енгиб, оқибатда ўлим сарманзили томон етаклайди.

Шавкат Раҳмон шеърида эса, жез отлиққа қарши учинчи исён тўлқинини мушоҳада этамиз. Бу — икки юз йилдан бери эзилиб келаётган мазлум халқнинг исёни. Бу исён, юқорида айтиб ўтганимиздек, халқ руҳининг уйгониши, “зиёпарварлик” ниқоби остида истаганича зулм қилаётган ҳоким тузумдан адолат излаётган ва оқибат сабр-косаси тўлиб, бутун вужудини интиқом ҳисси қамраб олган ўзига бек халқнинг эркинлик ва ҳуррият томон дадил ташлаётган қадамларида ўз ифодасини топаётганди. Қизил империянинг пойтахтида бир муддат яшаган шоир отининг туёғини мазлум эллар бошида қайраган босқинчи зобитнинг ворислари нималарга қодир эканлигини, ҳамон уларнинг кескир қиличи тоғларни бўлишини яхши биларди. Аммо у миллатининг бедор, Тўмарислар каби ўлмас руҳи саҳроларда қўзғалиб, яқин кунларда икки асрга қадар чўзилган бу асоратдан халос этишига ишонарди. Ана шундай зулфиқор руҳгина руҳсиз темиртанларни, “жез отлиқ”ларни мағлуб кдлишини чуқур ҳис қилган шоир истибдоднинг муқаррар ҳалокатини башорат қилади:

… Саҳрода кўринар тағин
Тўмарис, тағин бир қўзғатар сабр тошини,
бу сафар мешгамас, қон денгизига 
отар бу зобитнинг оғир бошини…*

———————
* Шавкат Раҳмон. “Абадият оралаб”, Тошкент, 2012. 351-бет.

Расул Ҳамзатов тўғри таъкидлаганидек, “чинакам миллий шоир дунёқараши, идроки ва фикрлаши билан ўз даврининг, ўз асрининг, ўз мамлакатининг шоири бўлиши керак.” Ана шу нуқтаи назардан олиб қараганда Пушкин ҳам, Шавкат Раҳмон ҳам ўз даврлари ва ўз миллатлари олдида шоирлик бурчларини сарбаландлик билан адо этганларига гувоҳ бўламиз. Пушкин “Мис отлиқ” қиссаси орқали Россиянинг шавкатли онлари, асрлар давомида дунё тараққиёти ва тамаддунидан орқада қолган халқининг юксалиш ва ривожланиш томон музаффарона юришлари, рус халқининг тарихида туб бурилиш ясаган Пётр Биринчининг улуғвор ўйлари рўёбга чиқишини башорат қилган бўлса, Шавкат Рақмон “Жез отлиқ” шеърида бошқа халқларнинг бошига кулфат ёғдириш орқали ўзининг саодат қасрини қурмоқчи бўлган “машъум салтанат”нинг инқирозга юз тутиши, Турон халқларининг асрий орзуси рўёбга чиқишини мажозий йўсинда ифодалаб бера олган. Шу сабабдан, “Мис отлиқ” достони ҳам, “Жез отлиқ” шеъри ҳам нафақат миллий адабиётда, балки жаҳон шеърияти миқёсида ўзига муносиб ўрин эгаллаган шеърлар сирасига киради, деб бемалол айта оламиз.

Манба: «Jahon adabiyoti», 2014/01

Shavkat Rahmon tugʼilgan kunning 70 yilligiga

  Pushkin “Mis otliq” qissasi orqali Rossiyaning shavkatli onlari, asrlar davomida dunyo taraqqiyoti va tamaddunidan orqada qolgan xalqining yuksalish va rivojlanish tomon muzaffarona yurishlari, rus xalqining tarixida tub burilish yasagan Pyotr Birinchining ulugʼvor oʼylari roʼyobga chiqishini bashorat qilgan boʼlsa, Shavkat Raqmon “Jez otliq” sheʼrida boshqa xalqlarning boshiga kulfat yogʼdirish orqali oʼzining saodat qasrini qurmoqchi boʼlgan “mashʼum saltanat”ning inqirozga yuz tutishi, Turon xalqlarining asriy orzusi roʼyobga chiqishini majoziy yoʼsinda ifodalab bera olgan.

SHAVKAT RAHMON
JEZ OTLIQ

Hamon ulug’ kelbat,
hamon boshi tik,
hamon tog’ni bo’lar qilichin zarbi,
quturgan bu hangi ayg’ir-da tetik
dunyoga tashlanar ko’zi och harbiy.
Ikki yuz yildirki
ulashib sho’rish,
mag’lublar boshida qahqaha otar,
hattoki mangu erk timsoli bo’lmish
osmon ham ko’nikib qoldi bu zotga.

Ozmi bu dengizlar,
ozmi bu yerlar,
ozmi tojlarini uzatgan yurtlar,
o’z qonin simirib chirigan erlar,
baylangan hurlaru talangan durlar.
Tuyoqlar yanchmagan nimalar qoldi,
aytarmi qaytadan tiritgan yodlar,
Turonday sarg’aymish ot peshobidan
samoviy xitoblar,
aziz kitoblar.

Bas, telva suvori,
haddingdan oshma,
quturgan ayg’irning jilovini tort,
ikki yuz yildirki ellar boshida
tuyog’ini qayrar bu dahshatli ot.
Adolat izladim so’ngan yillardan,
agar shunday bo’lsa ziyoparvarlik,
qaydan unib chiqdi milyon dillarda
hasadu xusumat,
xiyonat, g’arlik.

Jez otliq o’zini uradi har yon —
mash’um saltanatning sohibqironi,
chayqalar bo’g’ilgan bir bahri faryod,
bo’riday ergashar el intiqomi. …
Sahroda ko’rinar tag’in To’maris,
tag’in bir qo’zg’atar sabr toshini,
bu safar meshgamas,
qon dengiziga
otar bu zobitning og’ir boshini…

“MIS OTLIQ”DAN “JEZ OTLIQ”QACHA
Olimjon DAVLATOV

Aleksandr Pushkin va Shavkat Rahmon… Bu ikki otashnafas shoir tug’ilgan davr orasidagi tafovut bir yuz ellik yilni tashkil etadi. Pushkin o’ttiz sakkiz, Shavkat Rahmon esa qirq olti yilumr ko’rgan. Pushkin Rossiyaning uyg’onish davrida yashagan bo’lsa, Shavkat Rahmon qalami O’zbekistonda mustaqillikka erishish harakatlari avj olgan pallalarda charxlandi. Pushkin Pyotr Birinchi haykali haqida “Mis chavandoz”nomli she’riy qissa yaratgan bo’lsa, Shavkat Rahmon xuddi o’sha haykalga “Jez otliq” nomli she’rini bag’ishladi…

Ikki yuz yildan beri jahonning mashhur shoirlari qatorida kelayotgan Aleksandr Pushkin “Mis otliq” she’riy qissasini 1833 yilda yozgan (Asarni sahifa so‘ngida ilova qilingan A. Pushkin dostonlari to‘plamida to‘liq o‘qishingiz mumkin. XDK izohi). Asar so’zboshisida shoir: “Bu qissada tasvir etilgan voqea ayni haqiqatga asoslangan. Toshqinga doir tafsilotlar o’sha vaqtdagi jurnallardan olindi. Qiziquvchilar V.N. Berx tuzgan axborotni ko’rib chiqishlari mumkin,” deya qisqagina izoh berib o’tadi. “Mis otliq” she’riy qissasi ko’p tarmoqli asar. Asarning asosiy qirrasi Pyotr Birinchi shaxsiyati, qudrati bilan bog’langani bois qiziqarlidir. Ba’zi manbalarda ta’kidlanishicha, Pushkin bu asarini buyuk polyak shoiri Adam Mitskevichning shu mavzudagi she’riga javob tariqasida bitgan. Ma’lumki, Pushkin Rossiyaga kelgan A. Mitskevich bilan do’st tutinadi. Uning ba’zi balladalarini ruschaga o’girgan. Adam Mitskevich ham Pushkin qalamiga mansub “Xotiralar”ni polyak tiliga tarjima qilgan. Xulosa yasab aytish joizki, o’n to’qqizinchi asrdayoq Pyotr Birinchi shaxsiyati timsoli — mis otliq obrazi talqini an’anaviy tus olgan.

V.Bryusov “Mis otliq” dostoni haqida so’z yuritarkan, uning birlamchi xususiyati sifatida “fabula va mazmunining mos kelmasligi”ni ko’rsatadi. Dostonning qisqacha mazmuni quyidagicha: Peterburgning qoq markazida o’z xalqining takdiri, asos solgan buyuk imperiyasining kelajagi haqida chuqur o’yga tolgan kelbatli mis otliqning haykali savlat to’kib turardi. Haykalning qarama-qarshi tomonida fatarot bo’lgan kulba va chaylalar, bechoralik va yo’qsillikning mumtoz namunasiga aylanib qolgan baliqchilarning boshpanalari ko’rinardi. Ana shunday kulbalarning birida aftodahol, turmushi ham, dunyoqarashi ham, orzulari ham haminqadar bo’lgan kichik amaldor — Yevgeniy o’ziga munosib Parasha ismli qizning muhabbati bilan xayol surib umrguzaronlik qiladi. Milodiy 1824 yilda kunlarning birida Neva daryosida qattiq to’fon ko’tarilib, sel Yevgeniyning kulbasini ham, Parasha va uning beva onasini ham o’zining halokatli domiga tortadi. Hijronda Peterburgning sel bosgan ko’chalarida yarim tungacha tentirab yurgan Yevgeniy shaharning markazida bu ofatlar mis otining tuyog’igacha ham kelmagan Pyotr haykalini ko’rib qoladi-yu o’zining barcha nafrat va g’azabini unga sochadi. To’satdan uning nazarida haykal jonlanib, u tomon otsolgandek tuyuladi. Yevgeniy bir amallab otliqdan qochib qoladi, ammo bu dahshatli qo’rquv oqibatida aqldan ozib, bir necha oydan so’ng vafot etadi…

Yevgeniyning armonli muhabbati va uning boshiga tushgan kulfat va musibatning tasviridan tashqari dostonda syujetga unchalik aloqasi bo’lmagan bo’limlar, batafsil tasvirlar ham borki, bu Pushkinning aytmoqchi bo’lgan gapi syujetdan ko’ra ancha teran va salmoqli ekanligiga ishora qiladi. Shu sababdan, “Mis otliq” dostoni ko’plab adabiyotshunoslar, tanqidchilar tomonidan tahlil va tadqiq qilingan*.

—————-
^* Jumladan, V. Belinskiy ushbu dostonni shaxs taqdiri va tarixiy zarurat qarama-qarshiligi, ko’pchilik irodasi va shaxs istak-ixtiyori ziddiyatining badiiy ifodasi sifatida ko’rib, shoirning asosiy maqsadi — Pyotr shaxsiyatini ulug’lash va shu orqali Vatanga bo’lgan muhabbatini izhor etish deb bilgan. D.Merejkovskiy esa, Yevgeniy va Pyotr o’rtasidagi konfliktda Yevropa sivilizatsiyasining ikki mansha’i — xristianlik hamda xudosizlikning qutblarini mushohada etadi. V.Bryusov Pyotr siymosida mutlaq hukmdorlik tantanasi, Yevgeniy timsolida esa, mazlumlarning isyonini ko’radi.

“Jez otliq” she’ri esa Shavkat Rahmonning maslakdoshlaridan biri, marhum Asqar Mahkam tomonidan “Adabiyot ibodati” essesida batafsil tahlil etilgan bo’lib, “Hurriyat” gazetasida “Shavkat Rahmonning she’riy bashorati” nomi bilan alohida maqola shaklida ham e’lon qilingan. Bizning maqsadimiz esa Pyotr Birinchi haykalining Pushkin va Shavkat Rahmon talqinida qiyoslab, aloqadri hol xulosa chiqarish.

Dastlab ikkita she’rning sarlavhalari haqida. Pushkinning dostoni “Medniy vsadnik” (“Mis otliq”)^*  deb atalsa, Shavkat Rahmon bu haykalga bag’ishlangan she’riga “Jez otliq” deb sarlavha qo’yadi. Bilamizki, jez — mis va rux birikmasidan hosil bo’lgan qotishma metall. Aynan ana shu metall ixtirosidan keyin qurol-yarog, aslaha yasash avj olib, yer yuzining turli go’shalarida miloddan avvalgi 2-ming yillikda ilk davlatlar paydo bo’la boshladi. Teranroq nazar tashlaydigan bo’lsak, jez ixtirosi — insoniyat tarixida zulm va zo’ravonlik, bosqin va urushlar davrini boshlab bergandek taassurot qoldiradi. Yana bir qiyos: Rossiya mamlakati yarmi Osiyo, yarmi Yevropa qit’asi hududida joylashgan “jez” o’lka. Shavkat Rahmon talqinida Pyotr haykali ikki qit’ani o’z hukmiga bo’ysundirib, bepoyon imperiyaga asos solmoqchi bo’lgan sarkarda sifatida gavdalanadi.

—————-
^* O’zbekcha tarjimada “Mis chavandoz» deb berilgan, ammo dostonning matnida barcha joylarda “Mis otliq” deb tarjima qilingani bois, biz ham “Mis otliq” iborasini qo’llashni ma’qul deb topdik.

Pushkin dostonida haykal qiyofasida rus imperiyasi asoschisining ulug’vor o’ylarga cho’mgan holati jonlantiriladi:

U, yaydoq to’lqinlar sohilida jim
Ulug’vor o’ylarga tolib turardi:
Uzoqlarga qarar. Qarshida lim-lim
Daryo to’lib-toshib to’lqin urardi;
Daryoda bir qayiq yolg’iz, notavon
Suzardi. Mox bosgan botqoq qirg’oqda
Faqir chuxonlilar qurmishdi oshyon,
Kulbalar ko’rinar yaqin-yiroqda;
Tumanlar ortiga yashiringan kunda-
Oftob nurlaridan bebahra o’rmon
Tinmay shovullardi.
U o’ylar hamon:
Shvedga biz tahdid qilamiz bundan.
Takabbur qo’shnining jig’iga tegib,
Biz bunda bir shahar etamiz barpo.
Dengiz kirg’og’iga tirab oyoqni,
Bunda Yevropaga darcha ochmoqni
Tabiat bizlarga ko’rmishdir ravo^*.

———————-

^* A.S Pushkin. “Tanlangan asarlar”. Asqad Muxtor tarjimasi. — Toshkent. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1999 yil. 203-bet.

Asarning kirish qismidayoq mis otliq haykali bahonasida shoir ruslarning shon-shavkatga to’la tarixini yodga oladi. Ilk satrlarda shvedlar “xatga tushgan” bo’lsalar, sal keyinroq finlarga ishora qilinadi:

Bunda tabiatning o’gay va o’ksik
O’g’li — baliqchi fin ko’p mahal burun.
Asov suvga tashlab uvada to’rin
Pastak sohillarda yurardi yolg’iz…

Shavkat Rahmonning she’ri ham haykalning tasviri bilan boshlanadi. Ammo u otliq haykal siymosida Rossiyaning kelajagi haqida ulug’vor o’ylarga cho’mgan, buyuklargagina xos bo’lgan sukut ichra mag’rur turgan sarkardani ko’rmaydi. Marhum shoir Asqar Mahkam “Adabiyot ibodati” essesida bu to’g’rida shunday yozadi: “…Saksoninchi yillarning oxiri, to’qsoninchi yillarning boshida mam-lakatimizda sodir bo’lgan voqealar xususida o’ylar ekansiz, millatimiz chinakam fojialar domidan oson-omon o’tib olganini his qilasiz. 85-yildan boshlangan qatag’onning yangi oqimi ming-minglab o’zbek xonadonining sho’rini quritishga qaratilgan mustamlaka siyosati ekanligi, bu siyosat millat umurtqasini yana yuz yillarga sindirib yuborishni maqsad qilganligini anglash qiyin emas. Milliy urf-odatlarga qarshi boshlangan oshkora tajovuz, Maskovdagi Butirka va Lefortova qamokhonalarigacha sudrab olib ketilayotgan dehqonlar va generallar, parchalanib, kun fayakun bo’layozgan sho’rolar davlatining o’lim oldi talvasasi edi. Ag’darilib, manguga yo’q bo’layotgan imperiyani “Jez otliq” suvratida tasavvur qilgan shoir yozadi:

Hamon ulug’ kelbat,
hamon boshi tik,
Hamon tog’ni bo’lar qilichin zarbi,
Quturgan bu hangi ayg’irda tetik,
Dunyoga tashlanar ko’zi och harbiy.

Ko’zingiz o’ngida Sankt-Peterburg maydonida savlat to’kib turgan va Osiyoni butkul rasvo qilgan, yuzlab millatlarning yostig’ini quritgan Birinchi Pyotr jonlanadi. Uning takabburona kelbati, ostidagi “quturgan hangi ayg’ir” qilmishlari ko’lamiga mos. Butun maqsadi, o’y-xayoli bosqinchilik bo’lgan “ko’zi och harbiy” dunyoga tashlanmoqda. Shoirning o’tkir majoziy tili zamirida bosqinchi quturgan it, och qashqirdek jonlanadi”.

“Mis otliq” asarida esa rus shoirining Rossiyani shvedlar va finlar tahdididan qutqargan, rus xalqi tarixining yangi, shonli sahifasini ochgan imperatorga nisbatan bo’lgan samimiyati, samoviy quvonchlaridanvoqif bo’lishimiz mumkin. Rus farzandi sifatida Pushkin Rossiyaning Yevropada hukmronlikni qo’lga kiritayotganidan shodlanadi. Uning fikricha, bu xususiyatni ruslarga tabiatning o’zi ravo ko’rgan. Shoir podshoh qiyofasini tasvirlarkan, zavqu shukuhini yashira olmay qoladi. Pyotr sha’niga muhabbatini izhor etayotgan shoir yanada ochiladi, tabiatni o’z hukmiga bo’ysundirgan qudratli podshoh haqida yayrab, tilak bildirishga kirishadi:

Yashnayber, Pyotrning ulug’vor shahri,
Turaber Rossiya kabi mustahkam,
Tabiatning mag’lub ofati — qahri
Qudrating oldida boshin qilsin xam;
Butunlay unutsin fin to’lqinlari
Qadim xusumatin, eski alamin,
Yovlikning behuda achig’-kinlari
Buzmasin Pyotrning mangu oromin…*

————-
^* O’sha manba. 205-bet.

O’tmishning shiddatli kechgan davrlarida shoirlar voqelik sharhlovchisi sifatida maydonga otilib chiqadilar. Ular voqelikni sharxdash barobarida tarixga murojaat etadilar; millatni uyg’otish maqsadida tarixdan misollar keltiradilar. Ammo shoirning tarixdan bahramandligi boshqalarning talqinidan doim farq qilib turadi. Shaxs irodasi muammosini falsafiy ta’limotining asosi etib olgan A.Shopengauer ta’kidlaydiki: “Har qanday tarixda haqiqatga nisbatan uydirmalar ko’prokdir. Shoir bo’lsa insoniyatning qandaydir bir tomonini ilg’ab olib, uni o’z ruhiyatiga singdirib, eng kichik xususiyatlarigacha jonlantirib, aniq ko’rsatishga qodir bo’ladi. Shuning uchun ham asl she’riyat hayotning o’zidir. Unda hech qanday yolg’on, uydirma yo’q”. Xuddi shu nuqtai nazardan qaralganda millatimizning uyg’onishi davrida yozilgan “Jez otliq” she’ri alohida ahamiyat kasb etadi.

Tarixdan ma’lumki, Pyotr Birinchi o’z xalqini shvedlar, finlar zulmidan qutqarishnigina o’ylagani yo’q, balki, uning niyati yondosh davlatlarni mustamlakaga aylantirib, Hind okeanigacha sarhadlarini kengaytirish ham edi. Pyotr Birinchining ushbu siyosiy vasiyatini vorislari voqelikka ko’chirdilar. Pushkin vafotidan o’ttiz yil vaqt o’tib, chor Rossiyasi qo’shinlari O’rta Osiyo sari yo’l oldi. Shoir erkparvar bir odam sifatida ruslarning dovrug’i olamni tutishini orzulagan ediki, bu istak ziddiyatlardan xoli emas. Ya’ni, erkparvarlik goho erkni bo’g’ish evaziga paydo bo’ladi. Natijada, bosqinchi xalq ham mag’lub ellar barobarida o’z tinchi, oromini yo’qotadi, insoniylikning munavvar manzillaridan yiroqlashadi, nafs qutqusiga uchib, ochko’zlik, xusumat, xudbinlik, manmanlik domiga giriftor bo’ladi. Ogahiy ta’biri bilan aytganda, bosqinchilik — aslida zo’ravonlik niqobi ostida yashiringan tilanchilikdir. Ana shu achchiq haqiqat “Jez otliq” she’rida tund, qora bo’yoqlarda chiziladi:

Ikki yuz yildirki
Ulashib sho’rish,
Mag’lublar boshida qahqaha otar,
Hattoki mangu erk timsoli bo’lmish
Osmon ham ko’nikib qoldi bu zotga.
Ozmi bu dengizlar,
Ozmi bu yerlar,
Ozmi tojlarini uzatgan yurtlar,
O’z qonin simirib chirigan erlar,
Baylangan hurlaru talangan durlar.*

————————
^*  Shavkat Rahmon. “Abadiyat oralab”, Toshkent, 2012. 350-bet.

“Mis otliq” dostonining kirish hamda birinchi qismlarida asosan suvoriyning tasviriga e’tibor qaratilgan bo’lsa, ikkinchi bo’limda “mag’rur arg’umoq” qalamga olinib, Pushkin shu orqali rus xalqi taqdirining qudratli hukmdori Rossiyaning halokat yoqasiga kelib qolgan paytda temir tizgin bilan mahkam ushlab, yuksaklikka ko’targanini mehr ila ta’riflaydi:

Uning manglayida ne xayollar bor!
Naqadar yashirin kuch-qudrat unda!
Ot-chi, ot olovday tovlanar tunda!
Qaylarga uchasan, mag’rur arg’umoq,
Qaerlarga borib bosarsan tuyoq?
Taqdirning qudratli hukmdori, ayt,
Senmasmi, jarlikka kelibqolgan payt,
Temir tizgin bilan bu yuksaklikda
Rossiyani shunday ko’targan tikka?

Istibdod, istiloning avj nuqtasi — mazlum xalqning tarixiy hofizasini mahv etish, uni hissiz, ma’rifatsiz, qultabiat manqurtlar, olomonga aylantirishning ibtidosidir. Mag’lublarning mol-dunyosi, yer-suvi, inon-ixtiyorini qo’lga kiritgan kelgindi endi ularning ma’naviy olami, dinu diyonati, tili, madaniyati, tafakkur tarzini o’ziga moslashtirmoq uchun barcha usul va vositalarni ishga soladi. Rus podsholigi va keyinroq Oktyabr to’ntarishidan keyin Turonzamin xalqlari boshiga ana shunday ayanchli kunlar solindi. Asrlar davomida dunyo xalqlariga muallimlik qilgan, taraqqiyotning mayog’i bo’lgan Turkiston tamaddun qabristoniga aylantirildi go’yo…

Ana shu tarixiy haqiqatni majoziy yo’sinda ifodalash uchun “Jez otliq” she’rida shoir nafaqat mustamlakachi hukmdor, balki, u mingan otga nisbatan ham nafrat tuyg’ularini yo’naltiradi. “Turonday sarg’aymish ot peshobidan, samoviy xitoblar, aziz kitoblar,” deb yozadi o’zbek shoiri. Bunday holatga faqat mustamlakachi emas, balki tutqun ellarning o’zi ham aybdorligini shoir teran his qilgan. Negaki, “sarg’aygan samoviy kitob” — Qur’oni karimda aytilganidek, “aniqki, to biror qavm o’zlarini o’zgartirmagunlaricha Alloh ularning ahvolini o’zgartirmas” (“Ra’d” surasi, 11-oyat). Shu sababdan, Pushkin mehr ila ta’riflagan podshohga Shavkat Rahmon ikki asrlik g’aflat uyqusidan endi uyg’onayotgan mazlum xalq tarafida turib qaramoqda:

“Bas, telba suvori, haddingdan oshma,
quturgan ayg’irning jilovini tort,
ikki yuz yildirki ellar boshida,
tuyog’ini qayrar bu dahshatli ot…

Shoirimiz jez otliqni “mash’um saltanatning sohibqironi” deya atarkan o’ch onlari yaqinlashayotganini bashorat qiladi. Uni mahv etadigan kuch bor. El intiqomi bo’ridek ergashmoqda. Mazkur she’rda bo’ri mardlik ramzi, erksevarlik va bo’ysunmaslik timsoli sifatida keladi. Bunda shoir turkiy qavmlarning islomiyatdan oldin sig’ingan ma’budi — Ko’k bo’ri bo’lganligiga ham nozik ishora qilgan. Buyuk adib Abdurauf Fitrat Turonni “arslonlar o’lkasi” qabilida sharaflab, el ruhini qo’zg’atmoqchi bo’lgani ham bor gap:

Ey Ulug’ Turon, arslonlar o’lkasi!
Senga ne bo’ldi?
Holing qalaydir?
Nechuk kunlarga qolding? *

—————————
^* Abdurauf Fitrat.” Tanlangan asarlar”, 1-jild, Toshkent, 2000.

Pushkin dostonida mis otliqqa qarshi ikki marta isyon ko’tariladi.
Birinchi isyon — bu tabiatning isyoni. O’jar podshoh “takabbur shvedlarning jig’iga tegish uchun” (Pushkin ta’biri) sizot va botqoqlar, qora o’rmonlar o’rniga katta shahar barpo etib, Neva daryosini metin o’zanlarga soladi. Yuz yil o’tgan bo’lsa-da, tabiat insonning bunday o’zboshimchaligini ko’tarmasdan, g’azab daryosi to’lib-toshadi. Dovul zo’ri bilan to’silgan Neva teskari oqib, yo’lda quturgan yirtqichday o’shqirib, mozorlardagi tobutlarni oqizardi, boylar va savdogarlar, yo’qsillar va gadolarning bor-budini kunfayakun qilib, ho’lu quruqni o’z domiga tortib, shahar ko’chalari aro to’lib oqardi. Tabiatning bu mudhish jazosi oldida o’sha davrdagi hukmdor ham notavon ekanligini anglab, “Xudo ofat solsa, shohlar ham ojiz,” deya chuqur xo’rsinishdan o’zga chora topolmaydi. Faqat Mis otliq tabiatning bu g’azabini nazar-pisand etmay, Neva sohilida xalqini olg’a qadam bosishga da’vat etgan ko’yi o’zining buyuk va tengsiz hukmdor ekanligini yana bir karra tasdikdatib olmoqchi bo’lgandek edi:

Darg’azab Nevaning ustida yolg’iz
Turar bir qo’lini uzatib olg’a —
Yuksak maqomida mahkam, ulug’vor,
Mis ot minib olgan buyuk hukmdor.

Ikkinchi isyon — telba Yevgeniyning “yarim olam shohi”ning bo’y-bastiga qarab, bor nafrat, vahshat va alamini “Mayli, seni qara!…Mo»jiz binokor” nidosi orqali o’z ifodasini topgan. Ammo uning telba xayoli, pajmurda ruhi o’ziga dushmanlik qiladi — nazarida haykal u g’azab bilan yuz burib, otining tuyog’idan Peterburgning tosh ko’chalarida har tomon chaqmoq sochib, u tomon bostirib kelayotganday tuyuldi va joni boricha yugurib, ko’nglida paydo bo’lgan vahm va qo’rquvdan qutulmoqchi bo’ladi. Ammo qudrat timsoli oldidagi ojizona bu qo’rquv uni yengib, oqibatda o’lim sarmanzili tomon yetaklaydi.

Shavkat Rahmon she’rida esa, jez otliqqa qarshi uchinchi isyon to’lqinini mushohada etamiz. Bu — ikki yuz yildan beri ezilib kelayotgan mazlum xalqning isyoni. Bu isyon, yuqorida aytib o’tganimizdek, xalq ruhining uygonishi, “ziyoparvarlik” niqobi ostida istaganicha zulm qilayotgan hokim tuzumdan adolat izlayotgan va oqibat sabr-kosasi to’lib, butun vujudini intiqom hissi qamrab olgan o’ziga bek xalqning erkinlik va hurriyat tomon dadil tashlayotgan qadamlarida o’z ifodasini topayotgandi. Qizil imperiyaning poytaxtida bir muddat yashagan shoir otining tuyog’ini mazlum ellar boshida qayragan bosqinchi zobitning vorislari nimalarga qodir ekanligini, hamon ularning keskir qilichi tog’larni bo’lishini yaxshi bilardi. Ammo u millatining bedor, To’marislar kabi o’lmas ruhi sahrolarda qo’zg’alib, yaqin kunlarda ikki asrga qadar cho’zilgan bu asoratdan xalos etishiga ishonardi. Ana shunday zulfiqor ruhgina ruhsiz temirtanlarni, “jez otliq”larni mag’lub kdlishini chuqur his qilgan shoir istibdodning muqarrar halokatini bashorat qiladi:

… Sahroda ko’rinar tag’in
To’maris, tag’in bir qo’zg’atar sabr toshini,
bu safar meshgamas, qon dengiziga
otar bu zobitning og’ir boshini…*

———————
* Shavkat Rahmon. “Abadiyat oralab”, Toshkent, 2012. 351-bet.

Rasul Hamzatov to’g’ri ta’kidlaganidek, “chinakam milliy shoir dunyoqarashi, idroki va fikrlashi bilan o’z davrining, o’z asrining, o’z mamlakatining shoiri bo’lishi kerak.” Ana shu nuqtai nazardan olib qaraganda Pushkin ham, Shavkat Rahmon ham o’z davrlari va o’z millatlari oldida shoirlik burchlarini sarbalandlik bilan ado etganlariga guvoh bo’lamiz. Pushkin “Mis otliq” qissasi orqali Rossiyaning shavkatli onlari, asrlar davomida dunyo taraqqiyoti va tamaddunidan orqada qolgan xalqining yuksalish va rivojlanish tomon muzaffarona yurishlari, rus xalqining tarixida tub burilish yasagan Pyotr Birinchining ulug’vor o’ylari ro’yobga chiqishini bashorat qilgan bo’lsa, Shavkat Raqmon “Jez otliq” she’rida boshqa xalqlarning boshiga kulfat yog’dirish orqali o’zining saodat qasrini qurmoqchi bo’lgan “mash’um saltanat”ning inqirozga yuz tutishi, Turon xalqlarining asriy orzusi ro’yobga chiqishini majoziy yo’sinda ifodalab bera olgan. Shu sababdan, “Mis otliq” dostoni ham, “Jez otliq” she’ri ham nafaqat milliy adabiyotda, balki jahon she’riyati miqyosida o’ziga munosib o’rin egallagan she’rlar sirasiga kiradi, deb bemalol ayta olamiz.

М: «Jahon adabiyoti», 2014/01