Ҳар қандай санъат вакилининг, жумладан, таржимоннинг ҳам, ўқувчи ёки томошабин дидига мослашиши – истиқболсиз йўл. Бу йўл адабиётни ҳам, бошқа санъат турларини ҳам тубсиз жар ёқасига етаклайди… Ёш таржимонларга маслаҳатим: шеърият билан дўст тутининг – мушкулингиз осон бўлади.

ТЎҒРИ ТАРЖИМА –
ЯХШИ ТАРЖИМА ДЕГАНИ ЭМАС
Таниқли таржимон Низом Комилов билан суҳбат

    Низом Комилов 1937 йили туғилган. Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институт  (ҳозирги университитет)ида таҳсил олган. Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими.  Нодар Думбадзе, Эрих Мария Ремарк, Фозил Искандар каби адибларнинг асарларини ўзбек тилига маҳорат билан ўгирган.

– Низом ака, фан-техника ютуқлари ҳаётга тезлик билан татбиқ этилиши туфайли тилимизда жуда кўп янги сўзлар пайдо бўлди. Бу атамаларнинг аксарияти ўзбекча муқобили билан алмаштирилмаяпти. Яъни инглизлар, руслар, французлар қандай атаса – бизда ҳам худди шундай қўлланиляпти. Бу борада қандай йўл тутсак тўғри бўлади деб ўйлайсиз?

– Жамият ривожи, фан ва техника тараққиёти тилга ҳам ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Янги-янги атамалар пайдо бўлади ва улар дунёдаги барча тиллар бағрига сингиб кетади. Бу табиий ҳол. Бундан чўчимаслик керак. Энди муқобил сўзлар масаласига келсак, бошқа тиллардан ўзбек тилига кириб келаётган барча атамаларнинг муқобили она тилимизда бор, дейиш ҳам тўғри эмас. Мана, масалан, велосипед, машина, поезд, самолёт деган атамаларнинг муқобили борми? Йўқ. Чунки мен юқорида номларини тилга олган нарсалар илгари бизда бўлмаган. Демак, бу атамаларнинг муқобили бўлиши ҳам мумкин эмас. Уларни аллақандай сунъий номлар билан аташ ғирт нодонлик. Бу сўзлар аллақачон тилимизга ўрнашиб бўлган ва беминнат хизмат қилиб келмоқда. Эсимда, 1989 йили ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши билан тилни бутунлай “тозалаш” тарафдорлари ҳам пайдо бўлди. Аэропортни тайёрагоҳ, самолётни учоқ, институтни олийгоҳ, илмий-тадқиқот муассасаларини илмгоҳ дейиш расм бўлди.

Аммо бу ҳол узоққа чўзилмади. Тилимиз бу атамаларни ҳазм қилолмади, тупуриб ташлади. Яна ўз ўзанига тушиб олди. Ташқаридан туриб тилга зўравонлик қилиш бефойдалигига ўшанда амин бўлганман.

– Таржима асарларда ҳамон Ҳегел ва Гегель, Ҳайне ва Гейне, Ҳюго ва Гюго, Ҳеракл ва Геракль… сингари турфалик бор. Бундай икки хил ёзилишнинг сабаби аниқ, албатта…

– Сиз тилга олган алломалар исмларининг турлича ёзилиши ва талаффуз этилиши фақат таржима асарларда эмас, бошқа нашрларда ҳам учраб туради. Гап шундаки, рус тилида юмшоқ “Ҳ” товуши йўқ, шунинг учун руслар “Ҳ” ўрнига “Г” товуши ва ҳарфини ишлатишади. Бизга ҳам руслардан ўтган. Гейне, Гюго ва ҳоказо. Ўзбек тилида эса “Ҳ” товуши бор, бинобарин, бу буюк адиб¬лар ижод қилган тилларга мос равишда Ҳайне, Ҳюго дея талаффуз этилса ва шу шаклда ёзилса тўғри бўлади, деб ўйлайман.

– Сизнинг назмда ҳам қалам тебратганингиздан хабаримиз бор. Шеърлар, ғазаллар ва мухаммасларингизни ўқиганмиз. Айтинг-чи, таржима қилиш учун қай бири осон: шеърми, ҳикоями?

– Назмда қалам теб¬ратганим қурсин! Эсласам, уялиб кетаман. Сўзни қофиялаштириш шеърият эмаслигини англагунимча… “қанча қоғозларнинг бошига етдим”. Аллоҳга шукр, бу дарддан қутилганимга анча йиллар бўлди. Роман таржимаси жараёнида дуч келганим шеърий парчаларни бир гал Эркин Воҳидов, бир гал раҳматли Муҳаммад Юсуф ўзбекчалаштириб берган. Ўзим учун эса тўрт сатр шеърни таржима қилишдан кўра ўн саҳифали ҳикояни ўзбекчага ўгириш енгилроқ. Аммо бир нарсани ҳам айтиб қўйишим керак: таржималарим китобхонга сал-пал маъқул бўлаётган экан, бунда шеъриятга ошуфталигимнинг ҳам ҳиссаси йўқмикин, деган ўй баъзан кўнглим кўчаларини оралаб қолади.

– “Сўз сўйлашда ва улардан жумла тузишда узоқ андиша керак”, деб ўгит беради ҳассос ёзувчимиз Абдулла Қодирий. Ўқувчи (тингловчи, томошабин) дидини жизғанак қилаётган бозор адабиёти ва тижорий ўзандаги театр-кино намуналарининг бу борадаги ҳолати барчамизга аён… Сизнингча, санъат ниқобини тутган жўнлик, саёзлик, ўртамиёналик, дидсизлик билан қандай курашиш мумкин? Ё айрим зиёлиларимиз айтганидек, лойқа оқаётган дарёнинг тинишини кутиш керакми? Таржимоннинг ўқувчи дидига мослашишини ёқ(оқ)лайсизми?

– Жаннатмакон Абдулла Қодирийнинг андиша ҳақидаги гапини зап келтирдингиз-да! У зот асарга қўйиладиган кўпдан-кўп талабларни назарда тутган ва ўзи ҳам бунга тўла амал қилган. Лекин ҳозир-чи? Ўша андиша ҳаммада ҳам борми?! Ким ўзини ёмон ёзувчи ёки ёмон шоирман, дейди? Ким ўзини ёмон режиссёр ёки ёмон рассомман, деб истиҳола қилади? Овора бўласиз – демайди. Сиз айтган “бозор адабиёти”нинг маҳсулотлари ҳам ана шундай андишасизликнинг меваларидир. Афсуски, бунга қарши курашиш осон эмас. Чунки “Ёмон асар яратиш тақиқланади” деган қонун йўқ. Истак бор, холос. Биласизки, истак – қонун эмас. Бутун умид газета ва журнал, нашриёт муҳаррирларидан. Уларнинг диди ва эътиқоди ҳал қилувчи кучга эга. Ўзим ҳам ноширликдан нафақага чиққанман, умримнинг кўп вақтини андишасиз қаламкашлар билан олишишга сарфладим. Назаримда, дидсизликка қарши курашиш учун биринчи галда дидни, савияни кўтарадиган асарларни кўпроқ тарғиб қилишимиз лозим.

Ҳар қандай санъат вакилининг, жумладан, таржимоннинг ҳам, ўқувчи ёки томошабин дидига мослашиши – истиқболсиз йўл. Бу йўл адабиётни ҳам, бошқа санъат турларини ҳам тубсиз жар ёқасига етаклайди.

– Машҳур грузин ёзувчиси Нодар Думбадзенинг “Эллада” (Ҳелладос), “Кукарача”, “Оқ байроқлар”, “Абадият қонуни” асарларини ўзбек тилига маҳорат билан ўгиргансиз. Яна америкалик ёзувчи Ирвин Шоунинг “Тунги дарбон” романини ҳам ўзбек ўқувчилари эътиборига ҳавола қилдингиз. Думбадзенинг фалсафий, ўйлашга ундовчи асарларидан “Тунги дарбон” буткул фарқ қилади; бу ҳар ишга учиб-қўниб юрадиган киши ҳақидаги саргузаштларга бой роман. Сизни ушбу бадиияти унчалик баланд бўлмаган асар таржимасига нима ундади?

– Нодар Думбадзе – бошқа олам, албатта. Ирвин Шоунинг “Тунги дарбон” романини эса устоз Озод Шарафиддиновнинг буюртмасига кўра таржима қилганман. У киши ўша кезлари “Жаҳон адабиёти” журналининг бош муҳаррири эдилар. Журнал эндигина чиқа бошлаган йиллар эди. Янги нашрга ўқувчиларни кенгроқ жалб этиш учун саргузашт асар керак бўлиб қолган-да. Бунинг бошқа боиси йўқ. Таржима жараёнида ўзим ҳам асар воқеалари қаърига шўнғиб кетганимни сезмай қолганман. Сиз айтгандек, бадиияти унча баланд бўлмаган шу китоб Москвада бир неча миллион нусхада чоп этилган.

– Бугун хорижий тиллардан бевосита таржима қилаётган ёш таржимонларимиз пайдо бўлди. Бироқ айрим таржимонларнинг ишларида пала-партишлик, матнни бир марта ўгириш билан кифояланиш, таҳрирга қайтмаслик каби қусурларнинг асорати кўзга ташланмоқда. Бу борада устоз таржимон сифатида қандай маслаҳат берардингиз?

– Таржимонлар сафи кенгайиб бораётгани кишини қувонтиради, албатта. Аммо гап сонда эмас, сифатда. Талаб ёшу қарига баробар. Тўғри таржима – яхши таржима дегани эмас. Шунинг учун ёш таржимонларимиз тинмай изланишлари, ўқиб-ўрганишлари, адабий тил нимаю бадиий тил нима – бунинг фарқини аниқ-равшан ажрата оладиган бўлиш¬лари зарур. Таржима орқасидан бойиб кетаман дейиш – хомхаёл. Таржима жараёнида ширин азобларни ҳис этсангиз, сиздан бой одам йўқ. Ана шу азобларни ҳис этиш учунгина яшайдиган ижодкорлар бор.

– Таржима қилиш учун бирор хорижий тилни мукаммал билишнинг ўзи кифоя¬ми?

– Тил билган яхши. Аммо бирор бир тилни мукаммал биламан, дейишдан ҳайиқиш керак. Ҳар бир тил – тубсиз уммон. Унинг тагига етиб бўлмайди. Нима, мени ўзбек тилини мукаммал билади деб ўйлайсизми? Бэ-э! Таржима жараёнида ундан сўз тиланаман, холос. Қайси тилдан қайси тилга таржима қилманг – умрингиз “тиланчи”лик билан ўтади.
– Сизга ёққан, таржимон сифатида тан берган учта таржима асарни айтиб ўтсангиз. Ва албатта, сабабларини ҳам…

– Яхшиси, мен тан берган учта таржимоннинг исм-шарифини айтиб қўя қолай. Булар – Мирзакалон Исмоилий, Қодир Мирмуҳаммедов, Иброҳим Ғафуров. Уларнинг таржималари бу даргоҳга қадам қўйган ёш таржимонларга йўлчи юлдуз вазифасини ўтайди.

– Ёш таржимонлардан кимларнинг ижодини кузатиб боряпсиз? Уларнинг ютуқлари нимада? Суҳбат сўнгида ёш таржимонларга қандай тилак¬ларингиз бор?

– Ёш таржимонларнинг ижодини кузатиб бораман, десам, ёлғон сўзлаган бўламан. Кексалик… Ўзим ҳам таржимани йиғиштириб қўйганман. Негадир шеър ўқигим келаверади. Саксон ёшга яқинлашиб қолган одамнинг шеър ўқиб юриши ғалатироқ, шундайми?! Аммо начора… Ёшликда берган кўнгил.

Ёш таржимонларга маслаҳатим: шеърият билан дўст тутининг – мушкулингиз осон бўлади.

Ғиёсиддин Ўнаров гурунглашди

Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси

TO’G’RI TARJIMA –
YAXSHI TARJIMA DEGANI EMAS
Taniqli tarjimon Nizom Komilov bilan suhbat

Nizom Komilov 1937 yili tug’ilgan. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institut (hozirgi universititet)ida tahsil olgan. O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi. Nodar Dumbadze, Erix Mariya Remark, Fozil Iskandar kabi adiblarning asarlarini o’zbek tiliga mahorat bilan o’girgan.

– Nizom aka, fan-texnika yutuqlari hayotga tezlik bilan tatbiq etilishi tufayli tilimizda juda ko’p yangi so’zlar paydo bo’ldi. Bu atamalarning aksariyati o’zbekcha muqobili bilan almashtirilmayapti. Ya’ni inglizlar, ruslar, frantsuzlar qanday atasa – bizda ham xuddi shunday qo’llanilyapti. Bu borada qanday yo’l tutsak to’g’ri bo’ladi deb o’ylaysiz?

– Jamiyat rivoji, fan va texnika taraqqiyoti tilga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Yangi-yangi atamalar paydo bo’ladi va ular dunyodagi barcha tillar bag’riga singib ketadi. Bu tabiiy hol. Bundan cho’chimaslik kerak. Endi muqobil so’zlar masalasiga kelsak, boshqa tillardan o’zbek tiliga kirib kelayotgan barcha atamalarning muqobili ona tilimizda bor, deyish ham to’g’ri emas. Mana, masalan, velosiped, mashina, poezd, samolyot degan atamalarning muqobili bormi? Yo’q. Chunki men yuqorida nomlarini tilga olgan narsalar ilgari bizda bo’lmagan. Demak, bu atamalarning muqobili bo’lishi ham mumkin emas. Ularni allaqanday sun’iy nomlar bilan atash g’irt nodonlik. Bu so’zlar allaqachon tilimizga o’rnashib bo’lgan va beminnat xizmat qilib kelmoqda. Esimda, 1989 yili o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan tilni butunlay “tozalash” tarafdorlari ham paydo bo’ldi. Aeroportni tayyoragoh, samolyotni uchoq, institutni oliygoh, ilmiy-tadqiqot muassasalarini ilmgoh deyish rasm bo’ldi.

Ammo bu hol uzoqqa cho’zilmadi. Tilimiz bu atamalarni hazm qilolmadi, tupurib tashladi. Yana o’z o’zaniga tushib oldi. Tashqaridan turib tilga zo’ravonlik qilish befoydaligiga o’shanda amin bo’lganman.

– Tarjima asarlarda hamon Hegel va Gegel`, Hayne va Geyne, Hyugo va Gyugo, Herakl va Gerakl`… singari turfalik bor. Bunday ikki xil yozilishning sababi aniq, albatta…

– Siz tilga olgan allomalar ismlarining turlicha yozilishi va talaffuz etilishi faqat tarjima asarlarda emas, boshqa nashrlarda ham uchrab turadi. Gap shundaki, rus tilida yumshoq “H” tovushi yo’q, shuning uchun ruslar “H” o’rniga “G” tovushi va harfini ishlatishadi. Bizga ham ruslardan o’tgan. Geyne, Gyugo va hokazo. O’zbek tilida esa “H” tovushi bor, binobarin, bu buyuk adib¬lar ijod qilgan tillarga mos ravishda Hayne, Hyugo deya talaffuz etilsa va shu shaklda yozilsa to’g’ri bo’ladi, deb o’ylayman.

– Sizning nazmda ham qalam tebratganingizdan xabarimiz bor. She’rlar, g’azallar va muxammaslaringizni o’qiganmiz. Ayting-chi, tarjima qilish uchun qay biri oson: she’rmi, hikoyami?

– Nazmda qalam teb¬ratganim qursin! Eslasam, uyalib ketaman. So’zni qofiyalashtirish she’riyat emasligini anglagunimcha… “qancha qog’ozlarning boshiga yetdim”. Allohga shukr, bu darddan qutilganimga ancha yillar bo’ldi. Roman tarjimasi jarayonida duch kelganim she’riy parchalarni bir gal Erkin Vohidov, bir gal rahmatli Muhammad Yusuf o’zbekchalashtirib bergan. O’zim uchun esa to’rt satr she’rni tarjima qilishdan ko’ra o’n sahifali hikoyani o’zbekchaga o’girish yengilroq. Ammo bir narsani ham aytib qo’yishim kerak: tarjimalarim kitobxonga sal-pal ma’qul bo’layotgan ekan, bunda she’riyatga oshuftaligimning ham hissasi yo’qmikin, degan o’y ba’zan ko’nglim ko’chalarini oralab qoladi.

– “So’z so’ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak”, deb o’git beradi hassos yozuvchimiz Abdulla Qodiriy. O’quvchi (tinglovchi, tomoshabin) didini jizg’anak qilayotgan bozor adabiyoti va tijoriy o’zandagi teatr-kino namunalarining bu boradagi holati barchamizga ayon… Sizningcha, san’at niqobini tutgan jo’nlik, sayozlik, o’rtamiyonalik, didsizlik bilan qanday kurashish mumkin? YO ayrim ziyolilarimiz aytganidek, loyqa oqayotgan daryoning tinishini kutish kerakmi? Tarjimonning o’quvchi didiga moslashishini yoq(oq)laysizmi?

– Jannatmakon Abdulla Qodiriyning andisha haqidagi gapini zap keltirdingiz-da! U zot asarga qo’yiladigan ko’pdan-ko’p talablarni nazarda tutgan va o’zi ham bunga to’la amal qilgan. Lekin hozir-chi? O’sha andisha hammada ham bormi?! Kim o’zini yomon yozuvchi yoki yomon shoirman, deydi? Kim o’zini yomon rejissyor yoki yomon rassomman, deb istihola qiladi? Ovora bo’lasiz – demaydi. Siz aytgan “bozor adabiyoti”ning mahsulotlari ham ana shunday andishasizlikning mevalaridir. Afsuski, bunga qarshi kurashish oson emas. Chunki “Yomon asar yaratish taqiqlanadi” degan qonun yo’q. Istak bor, xolos. Bilasizki, istak – qonun emas. Butun umid gazeta va jurnal, nashriyot muharrirlaridan. Ularning didi va e’tiqodi hal qiluvchi kuchga ega. O’zim ham noshirlikdan nafaqaga chiqqanman, umrimning ko’p vaqtini andishasiz qalamkashlar bilan olishishga sarfladim. Nazarimda, didsizlikka qarshi kurashish uchun birinchi galda didni, saviyani ko’taradigan asarlarni ko’proq targ’ib qilishimiz lozim.

Har qanday san’at vakilining, jumladan, tarjimonning ham, o’quvchi yoki tomoshabin didiga moslashishi – istiqbolsiz yo’l. Bu yo’l adabiyotni ham, boshqa san’at turlarini ham tubsiz jar yoqasiga yetaklaydi.

– Mashhur gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadzening “Ellada” (Hellados), “Kukaracha”, “Oq bayroqlar”, “Abadiyat qonuni” asarlarini o’zbek tiliga mahorat bilan o’girgansiz. Yana amerikalik yozuvchi Irvin Shouning “Tungi darbon” romanini ham o’zbek o’quvchilari e’tiboriga havola qildingiz. Dumbadzening falsafiy, o’ylashga undovchi asarlaridan “Tungi darbon” butkul farq qiladi; bu har ishga uchib-qo’nib yuradigan kishi haqidagi sarguzashtlarga boy roman. Sizni ushbu badiiyati unchalik baland bo’lmagan asar tarjimasiga nima undadi?

– Nodar Dumbadze – boshqa olam, albatta. Irvin Shouning “Tungi darbon” romanini esa ustoz Ozod Sharafiddinovning buyurtmasiga ko’ra tarjima qilganman. U kishi o’sha kezlari “Jahon adabiyoti” jurnalining bosh muharriri edilar. Jurnal endigina chiqa boshlagan yillar edi. Yangi nashrga o’quvchilarni kengroq jalb etish uchun sarguzasht asar kerak bo’lib qolgan-da. Buning boshqa boisi yo’q. Tarjima jarayonida o’zim ham asar voqealari qa’riga sho’ng’ib ketganimni sezmay qolganman. Siz aytgandek, badiiyati uncha baland bo’lmagan shu kitob Moskvada bir necha million nusxada chop etilgan.

– Bugun xorijiy tillardan bevosita tarjima qilayotgan yosh tarjimonlarimiz paydo bo’ldi. Biroq ayrim tarjimonlarning ishlarida pala-partishlik, matnni bir marta o’girish bilan kifoyalanish, tahrirga qaytmaslik kabi qusurlarning asorati ko’zga tashlanmoqda. Bu borada ustoz tarjimon sifatida qanday maslahat berardingiz?

– Tarjimonlar safi kengayib borayotgani kishini quvontiradi, albatta. Ammo gap sonda emas, sifatda. Talab yoshu qariga barobar. To’g’ri tarjima – yaxshi tarjima degani emas. Shuning uchun yosh tarjimonlarimiz tinmay izlanishlari, o’qib-o’rganishlari, adabiy til nimayu badiiy til nima – buning farqini aniq-ravshan ajrata oladigan bo’lish¬lari zarur. Tarjima orqasidan boyib ketaman deyish – xomxayol. Tarjima jarayonida shirin azoblarni his etsangiz, sizdan boy odam yo’q. Ana shu azoblarni his etish uchungina yashaydigan ijodkorlar bor.

– Tarjima qilish uchun biror xorijiy tilni mukammal bilishning o’zi kifoya¬mi?

– Til bilgan yaxshi. Ammo biror bir tilni mukammal bilaman, deyishdan hayiqish kerak. Har bir til – tubsiz ummon. Uning tagiga yetib bo’lmaydi. Nima, meni o’zbek tilini mukammal biladi deb o’ylaysizmi? Be-e! Tarjima jarayonida undan so’z tilanaman, xolos. Qaysi tildan qaysi tilga tarjima qilmang – umringiz “tilanchi”lik bilan o’tadi.
– Sizga yoqqan, tarjimon sifatida tan bergan uchta tarjima asarni aytib o’tsangiz. Va albatta, sabablarini ham…

– Yaxshisi, men tan bergan uchta tarjimonning ism-sharifini aytib qo’ya qolay. Bular – Mirzakalon Ismoiliy, Qodir Mirmuhammedov, Ibrohim G’afurov. Ularning tarjimalari bu dargohga qadam qo’ygan yosh tarjimonlarga yo’lchi yulduz vazifasini o’taydi.

– Yosh tarjimonlardan kimlarning ijodini kuzatib boryapsiz? Ularning yutuqlari nimada? Suhbat so’ngida yosh tarjimonlarga qanday tilak¬laringiz bor?

– Yosh tarjimonlarning ijodini kuzatib boraman, desam, yolg’on so’zlagan bo’laman. Keksalik… O’zim ham tarjimani yig’ishtirib qo’yganman. Negadir she’r o’qigim kelaveradi. Sakson yoshga yaqinlashib qolgan odamning she’r o’qib yurishi g’alatiroq, shundaymi?! Ammo nachora… Yoshlikda bergan ko’ngil.

Yosh tarjimonlarga maslahatim: she’riyat bilan do’st tutining – mushkulingiz oson bo’ladi.

G’iyosiddin O’narov gurunglashdi

Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi