“Ma’rifat” газетаси мамлакатимиз ҳаётида рўй бераётган туб ўзгаришлардан келиб чиқиб газетамиз саҳифаларида таълим муаммолари, уларнинг ечими, таълимни такомиллаштиришнинг долзарб масалалари бўйича туркум давра суҳбатлари уюштиришни режалаштирди. Тақдим этилаётган илк суҳбат миллий онг ва тафаккур, миллий руҳ ва дунёқарашни шакллантирувчи она тили таълими масалаларига бағишланади.

ДАВР ВА ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИ
МУАММОЛАРИ
Давра суҳбати

Мамлакатимиз ҳаётида рўй бераётган туб ўзгаришлардан келиб чиқиб газетамиз саҳифаларида таълим муаммолари, уларнинг ечими, таълимни такомиллаштиришнинг долзарб масалалари бўйича туркум давра суҳбатлари уюштиришни режалаштирдик. Илк суҳбатимиз эса миллий онг ва тафаккур, миллий руҳ ва дунёқарашни шакллантирувчи она тили таълими масалаларига бағишланади. Давра суҳбатига филология фанлари докторлари, профессорлар — Миразиз МИРТОЖИЕВ, Низомиддин МАҲМУДОВ, Ғанижон ЗИКРИЛЛАЕВ, Бахтиёр МЕНГЛИЕВ, амалиётчи ўқитувчилар — Шарофат ТОШМИРЗАЕВА (Халқ таълими вазирлиги тасарруфидаги филология фанларига ихтисослашган давлат умумтаълим мактаби олий тоифали она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси), Шодиёр ТЎРАЕВ (Қўшработ туманидаги 35-мактабнинг она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси), Санобар АБДУРАҲМОНОВА (Республика Маънавият ва маърифат маркази Мингбулоқ туман бўлими раҳбари), Дилноза БЕРДИЕВА (Китоб туманидаги 1-ИДУМИ олий тоифали она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси) таклиф қилинди ва уларга она тили таълими масалаларига бағишланган саволлар билан мурожаат этдик.

— Истиқлол йиллари она тили таълими мақсади, мазмуни, усул ва воситалари тубдан ислоҳ қилинди. Замонавий она тили таълимимиз яқин ўтмиш давридагидан шу нуқтаи назардан қай даражада такомиллаштирилди? Таълим мақсади, мазмуни, усул ва воситаларини мукаммаллаштириш бўйича нималарга эришдик? Бу борада қандай муаммолар мавжуд?

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Мен мактабда ўтган асрнинг 70-йилларида таҳсил олганман. Болалик даврим, меҳнат фаолиятимни бошлаган 80-йиллар маорифидаги она тили таълими билан унинг сўнгги йиллардаги ҳолати орасида катта фарқ борлигига гувоҳман. Янги алифбо, у асосда янги имлонинг қабул қилиниши, тилшуносликдаги янгилик ва кашфиётларнинг таълимга жорий этилиши самарали натижалар бермоқда. Оддийгина 1 соатлик дарс режа-конспекти (ишланмаси) учун қўйилган талабга кўра, ҳар бир мавзунинг аввал таълимий, кейин тарбиявий, қолаверса, ривожлантирувчи мақсадлари ёритилиши кераклиги ўқитувчининг ўз устида ишлаши зарурлигини кўрсатади. Бундан ташқари, ўқитувчи ўқувчи психологиясини, ёш хусусиятини ҳисобга олган ҳолда мавзуни сингдира олиш қобилиятига эга бўлиши ҳам зарур. Демак, ўқитувчи она тили, адабиёт дарсларида янги ДТС талабларига кўра олинган билим, кўникма, малакаларни компетенцияга айлантириши учун воситачи бўлиши керак. Ўқувчи она тили ва адабиётдан эгаллаган билимларини келажакда зарур ўринда қўллай олсин. Таълимга ҳар хил янги педагогик технологиялар, инновацион усуллар жорий этилмоқда. Натижада, ўқувчи мавзуни тушуниб, англаб, ўзи ва гуруҳдошларининг хатоларини тузатиб бормоқда.

Б.МЕНГЛИЕВ: — Истиқлол йилларидагина она тилидан таълим мазмуни, мақсади ва усули масаласи кун тартибига қўйилди ва ҳал этилди. Бу улкан янгилик бўлди. Таълим мазмуни она тилининг табиатидан келиб чиқилган назарий билимлар силсиласидан ташкил топди. Таълим мақсади “ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини такомиллаштириш, фикр маҳсулини оғзаки ва ёзма шаклларда нутқ шароитига мос равишда тўғри ифодалаш малакасини шакллантириш” мазмунини олди. Таълим усули эса репродуктив(қайта баён қилиш)дан когнитив-прагматик (мустақил ва ижодий фикрлаш ва уни нутқ шароитига мос ифодалаш)га ўтди. Буни она тили таълими тарихидаги бемисл ҳодиса сифатида баҳолаш мумкин.

Албатта, ҳар қандай муаммонинг ечими янги муаммоларни вужудга келтиради. Аслида, тараққиёт мантиғи мана шунда. Она тили таълими ҳам бундан мустасно эмас. Кераксиз назарий масалаларга беҳад чуқур кириб кетилганлиги, грамматика таълимига устунлик берилиб, сўз таълими кейинги ўринларга тушиб қолганлиги, дарсликлардаги хатоликлар, назарий чалкашликлар, ўқувчи эгаллаган кўпгина билимларнинг аслида компетенциявий моҳиятга эга эмаслиги кабилар бугун она тили таълимидаги муаммолардандир.

Ғ.ЗИКРИЛЛАЕВ: — Истиқлол фарзандининг таълим-тарбияси, жумладан, она тили таълими мураккаб ва серқирра жараён, уни давр талабларига жавоб берадиган даражада амалга ошириш кўп омилларга боғлиқ. Бунда давлат сиёсати (давлат томонидан яратилган шарт-шароит), ўқув қуроллари(дарслик, қўлланма сифати, савияси), уларнинг мазмунини ўқувчи онгига сингдиришда қўлланадиган усул ва воситалар (техник, ашёвий ва ҳоказо), таълимни амалга оширадиган шахс(ўқитувчи)нинг касбий маҳорати, шахсияти(жонкуярлиги, виждони ва ҳоказо), ўқувчининг қобилияти(зеҳни, хотираси), уқуви, тарбияси ҳал қилувчи аҳамият касб этади.

М.МИРТОЖИЕВ: — Дарсликларимизда тилимизнинг туркона табиатига хос бўлмаган қоидалар ҳам яшаб келаётгани яхши эмас. Улардан воз кечиш керак. Тилимиз қатъий қолипларга эга. Масалан, она тили дарсликларида бирор қоида тушунтириб келинади-да, эслатма деб унга “сиғмайдиган” баъзи “истисно” ҳолатлар келтирилади. Ҳолбуки, ўзбек тилининг фонетик, морфологик, синтактик, лексик қонуниятлари жуда қатъий. Ўзбек тилининг ўзига хос қонуниятларини соф сақлашимиз, дарсликлар мазмунини шу жиҳатдан такомиллаштириб, истиснолардан халос қилиб боришимиз керак.

Ш.ТЎРАЕВ: — Кейинги йиллари бир неча марта ДТС ишлаб чиқилди ва улардаги минимумлар бажарилса-бажарилмаса, босқичма-босқич босиб ўтилди. Она тили таълими ДТСларда белгиланганидан бошқача тус олди — лингвистик билимларни пухта эгаллаган тилшуносни тарбиялаш(мақсаднинг ўзгариши), оддий тушунчаларни илмий мураккабликда ифодалаш(мазмуннинг ўзгариши), дедукциядан индукцияга “принципи”дан тескарисига — “индукциядан дедукцияга” тартибида фикрлашга ўргатиш(таълим усулининг ўзгариши)га ўтилди, таълимга дарсликдан бошқа ёрдамчи ўқув воситалари(луғатлар, қомуслар ва ҳоказо) жорий этилмади. Натижада назария ва амалиёт бир-биридан тескари икки қутбга қараб шиддат билан узоқлашди. Она тили таълимининг ўзак масаласи — саводхонликка путур етди. Аввал кўча-кўйда афишаларда бўй кўрсатган саводсизлик нашриёт эшикларини-да бузиб кириб ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Дарслик ва луғатлардаги хатоликлар одатий ҳолга айланди, ўқувчилар саводи даражасини текширишга мўлжалланган диктант ва баёнлар тўпламларидан таҳрирсиз — хатоликларини тузатмасдан фойдаланиб бўлмай қолди…

С.АБДУРАҲМОНОВА: — Дарсларни турли слайдлар, аудиоэшиттиришлар воситасида ташкил этиш, албатта, дарс жараёнида вақт¬дан унумли фойдаланиш, таълим сифат-савияси, самарадорлигини ошириш, болани дарсга қизиқтиришда катта аҳамиятга эга. Лекин дарсларни замонавий педагогик технологиялар асосида ташкил этиш керак экан, деб машғулотлар ўйинга айлантириб юборилди. Ўқитувчилар 45 дақиқани ниманидир ўргатиш учун эмас, турли хил бемазмун “ўйин”лар орқали болани шунчаки ушлаб туриш учунгина сарфламоқда.

Қоидалар анча мураккаблашган, айрим дарсликларда мужмал қоидалар берилган. Умумтаълим мактаблари, коллеж ва академик лицей дарсликлари ўртасида узвийлик йўқ. Қоидалар бир-бирини такрорлаш билан бирга, айримларида ҳар хиллик жуда кўп, айримлари бир-бирини инкор этади. Оддий мисол: 1) феълнинг маъновий гуруҳлари 6-синфда 4 та, академик лицей(2-курс)да 7 та; 2) сифат даражалари 6-синфда 4 та, академик лицей (2-курс)да 3 та; 3) феъл майллари 6-синфда 3 та, АЛда 4 та… Жайдари тил билан айтганда, жуда кўп ҳолатларда “тошбақа учади“, дейишга мажбур бўляпмиз.

Умуман олганда, она тили таълимини такомил даражасига етди, деб айтолмайман, ҳали она тили грамматик талқинларида мукаммаллик етишмайди. Бу борада ўқувчиларни чалғитмаслик, ўқув предметидан бездирмаслик, кўнглини қолдирмаслик учун бир тўхтамга келиш керак. Республика илмий-методик кенгаши(ИМК)да кўриладиган масалаларни 1-2 ой олдин ўқитувчилар муҳокамасига қўйиш лозим. ИМКлар, одатда, жуда тор доирада ўтказилади. 10—15 кишининг фикри билан дарсликларни тасдиқлаш ҳозирги кун талабига мос келмайди.

— Бугунги кунда мутахассисларимиз томонидан она тили таълими мазмуни ва воситалари бўйича ОАВ, интернет сайтлари ва ижтимоий тармоқларда турли чиқишлар қилинмоқда. Танқидий фикрлар ҳам талай. Бу борада она тили бошқа ўқув предметларидан анча “илгарилаб кетди”. Бунинг сабаблари нимада?

М.МИРТОЖИЕВ: — Қўштирноқ ичида “илгарилаб кетди” деб тўғри таъкидланган. Танқидий фикрларнинг илдизи шундаки, ўзга тиллардан қоидаларни олиш, ўзимизга татбиқ этишда қуюшқондан чиқиб кетдик. Ваҳоланки, бошқа тил қоидаси бизга тўғри келмайди. Тилимизнинг ўз қонуниятларидан келиб чиқиб, қоида ва таърифлар яратиш керак. Ҳозир ҳам она тили таълимида рус тилининг таъсиридан қутулганимиз йўқ. Бошқа тиллардан олинган намуналар бўйича тилимизни ривожлантириш, услуб ва хусусиятларини тилимизга “тақавериш” яхшилик келтирмайди.

Б.МЕНГЛИЕВ: — ОАВдаги тан¬қидий фикрларнинг қатор сабаблари бор. Аввало, амалиётчи ўқитувчилар маслаҳатлари ҳар доим ҳам инобатга олинмаяпти. Барча дарсликлар учун мутахассис амалиётчи ўқитувчидан бир муҳаррир тайинланиши, у дарсликлардаги мазмунни мувофиқлаштиришга масъул бўлиши зарур. Шу билан бирга, дарслик мазмуни психологик, педагогик экспертизадан ҳам ўтиши керак. Методист ва психологларнинг ҳаммуаллифлиги урфдан қолаётганлиги, тилшуносларга кўпроқ эътибор берилаётганлиги яхши эмас. Муаллифлар қаторида тилшунос етакчи экан, дарслик, албатта, назарий ўқув предметига айланиб қолади.

Ш.ТЎРАЕВ: — Бирор таълим босқичи йўқки, она тили таълимида узвийлик қайсидир даражада шикастланмаган бўлса. Мактаб ва АЛ дарсликларидаги ундош товушлар, сифат даражалари, майллар миқдори, замон қўшимчалари, содда ва қўшма гаплар, гап бўлаклари ҳақидаги маълумотлар бир-бирига мутлақо мос тушмайди. Айрим мавзулар бўйича назарий тушунчалар мантиқсизлигини айтмаса ҳам бўлади. Айрим мисоллар келтирамиз: “Буйруқ гапларнинг охирига вергул, баъзан ундов белгиси қўйилади” (Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент, 2013. 533-бет).

«Вазифадош кўмакчилар: … олдин, аввал, кейин, сўнг, томон равиш сўз туркумидан… ҳосил бўлган»(Она тили. 7-синф. Тошкент, 2017. 79-бет).

«Сабаб ҳоли -лик, -сизлик қўшимчаларини олган отлар, -гани қўшимчали равишдошлар ва сабабли, учун кўмакчили қурилмалар билан ифодаланади»(Она тили. 8-синф. Тошкент, 2014. 86-бет).

Танқидий фикрлар борасида шуни айтиш мумкинки, она тилининг бошқа ўқув предметларидан анча “илгарилаб кетгани”нинг сабаби у узвийлик энг кўп бузилган фан соҳаси эканлигидан бўлса ажаб эмас.

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Она тили фанининг асосий мақсади тўғри ва равон сўзлайдиган, бехато ёзадиган саводхон шахсни етиштиришдир. Қайта-қайта нашр қилинаётган дарсликларимизда ҳам асосан жаҳон тажрибасидан келиб чиқиб, ўқувчини мустақил ишлашга ўргатишга, матн тузиш қобилиятини шакллантиришга урғу берилмоқда. Ҳар бир янги нашрда дарсликларнинг хатолари тузатиб борилмоқда. Адабиёт дарслиги тақризчиларидан бири сифатида шуни айтишим мумкинки, ҳар бир янги нашрдан олдин катта бир ишчи гуруҳи дарсликларни қайта текширувдан ўтказади. Ҳар бир саҳифа битталаб ўрганиб чиқилади. Ҳаттоки нашриётларда мусаҳҳиҳларнинг етишмаслиги боис, имловий, ишоравий, услубий хатоларни ҳам ўқитувчилар тўғрилашяпти. Шунда ҳам баъзан жузъий камчиликлар ўтиб кетадики, бу ОАВда танқидий чиқишларга сабаб бўлмоқда.

Айниқса, она тили дарсликларидаги баъзи мавзулар биз ўқитувчиларни ҳам қийнаб қўймоқда. Жумладан:

– 8-синф дарслигида қўшма гап сифатида келтирилган бирликнинг академик лицей дарслигида уюшиқ кесимли содда гап сифатида берилгани;

– ажратилган бўлаклар ичида ажратилган кесим истилоҳи йўқ бўла туриб (8-синф), лицей дарслигида унинг ҳам ажратилиши ҳақидаги фикрнинг берилиши;

– тўлдирувчи ва ҳолнинг аниқ чегараси йўқлиги;

– қўшма феъл билан ифодаланган кесимнинг от кесим ёки феъл кесимлиги муаммоси;

– феъл кесимнинг соф феъл билан ифодаланиши айтилганига қарамай, равишдош билан ифодаланишига мисол келтирилиши;

– алла- ва -дир қўшимчалари билан ясама олмош ҳосил бўлиши ҳақидаги фикр;

– равишнинг ясалиши муаммолари;

– ҳаракат номининг сўз бирикмасида феълли бирикмани, гап бўлаги бўйича от кесимни шакллантириши ва ҳоказолар.

Санайверсак, анчагина. Бундай чалкашликларнинг ечим йўллари бор, албатта. Бизнингча:

– дарслик ёзаётган муаллифлар бирлашиб, ягона фикрга келишлари керак;

– терминларни қўллашда бир хилликка эришиш лозим;

– ўта чуқур, илмийлашиб кетган қоидаларни соддалаштириш керак;

– мактаб дарсликларини яратишга методист ўқитувчиларни, ҳа, айнан, мактабда дарс берадиган, бир неча йил мактаб “ҳавосини олган” ва ўқувчи ёши, психологиясини ҳисобга олган ҳолда мавзу танлай оладиган ўқитувчиларни жалб қилиш керак.

Д.БЕРДИЕВА: — 2017 йили “Йилнинг энг яхши фан ўқитувчиси” кўрик-танловининг республика босқичи 4-турида 8-синф Она тили фанидан “Ёрдамчи сўзлар” мавзусида очиқ дарс ўтдим. Бу мавзу 7-синф¬да ўтилганларни такрорлаш мавзуларидан бўлгани учун дарсликдаги 12-машқ¬нинг шартига кўра, ўқувчилар берилган 15 сўзни ёрдамчи сўзнинг кўмакчи, боғловчи, юклама турларининг ҳар бирига бештадан жойлаштиришлари лозим эди. Барча гуруҳлардаги ўқувчилар гўё ёрдамчисини боғловчига олишди ва бу хатолигини билдирсам, устозлари шунақа деганини айтишди. Ўша устозни ҳам тўғри тушунган ҳолда вазиятдан чиқишга ҳаракат қилдим. Гўё сўзи 7-синфда юклама деб, 9-синфда қиёслаш-чоғиштирув боғловчиси деб қаралмоқда. Ўрта мактаб дарсликларидаги биргина илмий ноқулайликни мисол келтирдим, холос. Бунақа ҳолатлар бошқа дарсликларда ҳам кўзга ташланади. Агар биз бугун умумий ўрта таълим мактаблари дарсликларидаги турли хил ёндашувларни, чалкашликларни ўз ўрнида аниқлик киритиб бартараф этмасак, ўқувчиларимиз эртага таълимнинг кейинги босқичларидаги она тили дарсларида ҳам “кеча”нинг илмий хулосаларидан қониқмасликлари тайин.

С.АБДУРАҲМОНОВА: — Бу фикрларга тўла қўшиламан. Менингча, бунинг энг биринчи сабаби – тилшунос ва методист олимларимиз орасида якдиллик, ҳамжиҳатлик етишмаслиги. Улар бир ёқадан бош чиқариб дарслик яратишмаяпти. Шунинг учун ҳам дарсликлар орасида узвийлик йўқ. 9-синф ёки 7-синф дарслиги муаллифлари 8-синф дарслиги, академик лицей ёки КҲКлар учун яратилган дарсликлар билан таниш эмас. Муаллифлар қаторида ҳақиқий амалиётчи ўқитувчини умуман кўрмаймиз. Бир фикрни очиқ айтиш керакки, муаллифлар танловлари ҳам таниш-билишчилик билан ўтказилгани оқибатида она тили таълими шу ҳолатга келди.

Яна бир нарсани алоҳида таъкидлашни истардим: айрим дарслик муаллифлари танқидни тўғри қабул қила олмаяпти ва буни эшитишни ҳам хоҳламайдилар.

Фикримча, давр олимлардан замонавий услубдаги, илғор қарашларга асосланган дарслик яратишни талаб қилаётир. Амалдаги дарсликларда қоидалардан сўнг берилган машқ ва топшириқлар боланинг назарий билимларни амалиётга татбиқ этиши, оғзаки ва ёзма нутқини ўстириш, тафаккур доирасининг кенгайишига ёрдам бермайди, мустақил фикрлашга ундамайди. Дарслик яратиш учун қандайдир илмий даражага(унвонга) эга бўлиш керак, деган талабга ўзгартириш киритиб, оддий ўқитувчиларга ҳам ўз тажрибаларига таянган ҳолда боланинг ёши ва қизиқишлари доирасини инобатга олиб, янгича услубда дарслик яратиш имкони берилса, мақсадга мувофиқ бўларди.

Она тили ўқув дастурини тубдан ислоҳ қилиш керак. Мураккаб мавзуларни мактаб дастуридан чиқариб, олий таълим дас¬турига ўтказиш лозим. Масалан, мураккаб қўшма гап, эргашган қўшма гап турлари кабилар.

Дарсликларда такрорлар жуда кўп. Масалан, Аа, Оо, Ии ва Уу унлиларининг талаффузи ва имлоси 1-, 2-, 3-, 4-, 5- синфларнинг ҳар бирида берилган. Бола 5 йил битта шу мавзуни такрорлайди. Тутуқ белгиси, ундошлар талаффузи ва имлосида ҳам шу ҳолатни кузатиш мумкин. Дарсликни яратган олимлар ўз нуқтаи назаридан келиб чиқиб, яъни бола учун талабни ўта юқори қўйиб, фақат назария билан чекланиб қолишган. Дарсликларда болани мустақил ижодий фикрлашга ва оғзаки нутқини ўстиришга ундайдиган, тафаккурини кенгайтиришга хизмат қиладиган топшириқлар деярли берилмаган. Дарсликлар ҳозирги замон бола психологиясига мутлақо мос эмас.

— Мутахассисларимиз бир масалани ўткир муаммо сифатида кўп таъкидлашмоқда. Илмий жиҳатдан пишиқ, пухта дарсликларнинг кўпроқ назария билан чекланаётгани, амалий жараён учун самарасиз бўлиб қолаётгани рўй-рост айтилиб, чуқурлаштирилган соф лингвистик билимларнинг нутқ амалиёти учун, шакллантирилиши лозим бўлган компетенция учун қанчалик фойдаси бор ёки йўқлиги, она тили дарсликларида назарий маълумотларни чуқурлаштириб бериш, лингвистикага оид қоидаларни такрор-такрор киритиш натижасида асосий мақсад кўпинча уларнинг соясида қолиб кетаётганлиги айтилмоқда.

Ғ.ЗИКРИЛЛАЕВ: — Тилшунос олимлар она тили қурилишининг ўзига хос хусусиятини илмий жиҳатдан ўрганиб адабий тил бирликларини меъёрлаштиради. Бундай бирликларнинг лисоний-нутқий хусусияти муайян мавзуларга бўлиниб, дарсликда қоида ва машқ сифатида ўз ифодасини топади. Машқдан мақсад ўқувчининг ёзма ва оғзаки нутқини ўстириш бўлганлигидан дарсликда ҳар бир қоидага оид ўнлаб машқ берилади. Масаланинг нозик жиҳати ҳам бор. Ҳозирги ўзбек адабий тили ХХ асрда мустабид тузум даврида шакллантирилганлиги боис тилшунос олимлар кўп ҳолда ҳукмрон тилга хос қолип ва андозаларга асосланишга мажбур бўлган. Ҳолбуки, уларнинг анча қисми ўзбек адабий тили хусусиятига мос келмас эди. Истиқлолдан кейин бундай ғайриилмий ёндашувдан воз кечиш имконияти туғилди. Бундай имкониятдан фойдаланиш учун эса тилшуносларимизда миллий руҳ уйғонган бўлиши керак.

М.МИРТОЖИЕВ: — Тилшунослар методикани, методистлар тил қонуниятларини билмайди. Шуниси ёмон. Масалан, қоидани ёдлатиш керак эмас, нутқ қайси қонуният доирасида кетаётганини англатиш зарур. Дарсликларда қоида ўқитилиб, ортидан мисол бериб кетилаверади. Бу — нотўғри. Мисолдан қонуният яратиш керак. Дарсликларда бу ҳисобга олинмайди. Боланинг ўзи бажариб кўриши, ўзи мисолдан қоидани чиқариши керак. Дарслик шундай асосда тузилиши лозим.

Ш.ТЎРАЕВ: — Дарсликлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187- “Умумий ўрта таълим ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” қарори билан тасдиқланган умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандартлари талабларига жавоб берса, масала ўз ечимини топади. Унга кўра, ўқувчи бошланғич синфларда луғат бойлигини ошириши, кейинроқ уларни амалиётда қўллай олиши, ўз фикрини она тилини мукаммал билувчи шахс сифатида чиройли, аниқ, жўяли ифодалай олиши бутун масала моҳиятини қамрайди. Ушбу ижтимоий вазифага дахли йўқ назарий билимлардан воз кечиш вақти аллақачон етди.

Б.МЕНГЛИЕВ: — Тўғри, сўз маъносини билиш, сўз танлаш ва қўллаш малакаси бош масалага айланиши керак. Ўқувчини сўз салтанатига олиб кириш учун дарсликларимизда тил ва адабиёт фанлари интеграцияси масаласини мутлақо қайта кўриб чиқиш лозим. Маълумки, 8-синф адабиёт дарсларида, асосан, мумтоз адибларимиз ижоди ўрганилади. Демак, шунга мувофиқ равишда бу синфда она тили дарслари “Она тили. Мумтоз сўз” дея номланиб, ўқувчилар мумтоз матнлар мазмунини ўрганишлари, таҳлил қилишлари, сўзларнинг зоҳирий, ботиний, рамзий маъноларини ўрганишлари, луғатлар билан ишлашлари, маъно “мағиз”ларини чақишлари зарур. Бу қуйидаги жиҳатлари билан эътиборга молик бўлади:

биринчидан, ўқувчилар мумтоз адабиётга онгли равишда ошно бўладилар;

иккинчидан, уларнинг сўз захираси, демакки, нутқи муттасил бойиб боради;

учинчидан, ўқувчиларнинг саводхонлиги автоматик равишда ошиб боради;

тўртинчидан, мумтоз сўзлар маъносидаги маърифат, маънавият, қадриятларимиз авлодлар онгига сингади;

бешинчидан, ўқувчиларимизда мантиқий, образли, ассоциатив фикрлаш, тафаккур юксалади.

Айтилганидек, 5-синфдан бошлаб ҳар бир синфда тўғри, равон ва бой нутқнинг асосий воситаси бўлган сўзнинг турли жиҳатларига алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, “Она тили. Сўз мулкига саёҳат”(5-синф), “Она тили. Сўз сеҳри”(6-синф), “Она тили. Фасоҳат”(7-синф), “Она тили. Сўзлар тарихи”(9-синф) каби.

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Ўринли ва мантиқли таклиф. Ўқувчи қанча кўп сўз (луғат) билса, ибораларни тушуниб шарҳлай олса, унинг нутқи шунча равон бўлиб боради. Бир сўз билан айтганда, ўқувчида фасоҳат шакллантирилиши керак.

Она тили ўқув предмети бўлишдан кўра, “Она тилшунослик” фанига айланиб қолган. Баъзан ўқувчилар “Шу қоидалар нима учун керак, масалан, эргашган қўшма гапнинг ўнга яқин боғловчи воситаси ҳақида қоидалар ёдлаймизу, матн тузаётганда ҳозир -ки юкламасини қўямизми, нисбий сўзлар ва -са шарт майли қўшимчасини қўямизми, деб ўйлаб ўтирмаймиз-ку!” — деб қолишади. Тўғри, грамматика керак. Аммо кўпинча дарсликлар “грамматика грамматика учун” принципи асосида тузилганга ўхшайди.

Ўтган йили она тили дарсликларининг ўта илмийлашиб кетгани хусусида, кўпроқ сўзга эътибор бериш, синфлар кесимида сўз билан ишлашнинг зарурияти ҳақида кўп гапирилди. “Ma’rifat” газетасида ҳам анча пайтгача шу хусусда мунозаралар бўлиб турди. Бунинг натижаси ўлароқ, сентябрь ойида 10-синф “Она тили” дарслиги чоп этилди. Танқидлардан ўринли хулоса чиқарган ҳолда бу дарсликда луғатга эътибор қаратилган: сўзларнинг изоҳи, маънодошлиги, талаффуздош сўзлар шар¬ҳи ва ҳоказо. Тил бирликларининг ҳам услубияти, нозик маъно фарқлари, ишлатилиш ўринлари ҳақида қоидалар берилган, уларга мос топшириқ ва машқлар киритилган. Бу фақат мақтовга лойиқ.

Янги 11-синф дарслиги эса олий таълим “Нутқ маданияти” дарслигининг кўчирмаси бўлиб қолган. Ахир, ихтисослашган мактабларда она тили ўқув предметидан ташқари “Нутқ маданияти” предмети ҳам бор-ку? Мавзулар такрорланиб қолмайдими? Бундан ҳатто РТМ ИМК аъзолари ҳам буткул норози бўлишди.

Д.БЕРДИЕВА: — Ҳақиқатан ҳам, дарсликларимиз фақат илмий қоидалардан иборат бўлиб қоляпти. Ҳар қандай эмас, балки нутқ учун зарур илмий қоидалар амалий машқлар билан мустаҳкамлансагина хотирада осон сақланиши ва улардан зарур ўринларда унумли фойдаланиш мумкин бўлади. Айтайлик, ўқувчиларимиз дарсликдаги қоидаларни ҳижжалаб ёд олсаю, уларни ишлата олмаса, 4-5 гапдан иборат тузуккина жумла ёки матн тузолмаса, “Ватан”, “Она” каби мавзуларда тўлқинланиб, жўшиб гапиролмаса, уларнинг маънавий дунёси, сўз бойлиги кундан-кунга қуруқлашиб кетмайдими? Менингча, дарсликларда ўқувчининг оғзаки нутқини ўстирувчи, мустақил фикрлашга ундовчи машқлар кўпроқ берилса, луғатлар билан ишлашга алоҳида соатлар ажратилса, мақсадга мувофиқ бўларди. Биз ҳар гал дарсликдаги хатоликларга кўзимиз тушса, кейинги чиқадиган дарсликларни кутиб яшаймиз. Гўё кейинги нашрларда бу хатоликлар бартараф этиладигандек. Аммо шу ўқув йили қайтадан нашр қилинган 6-7-синф она тили дарсликларига назар ташлайдиган бўлсак, уларнинг фақат дизайни, қоғозининг сифатигагина эътибор берилгани маълум бўлди. Демак, муаллифлар дарслик устида ишлашмабди.

— Мутахассислар, она тили ўқитувчиларининг таъкидлашича, охирги йиллари олий ўқув юртига кириш имтиҳонларида она тили фанидан тестлар мураккаб, бир саволнинг ўзида яна беш-олти савол қаторлашиб келиши (оқибатда, айни блокдаги саволлар сони 36 та эмас, балки, ўз-ўзидан 40–50 тага етиб қолади, ажратилган вақт эса ўша-ўша) абитуриент худди бошқотирма ечиши зарурдек талаблар қўйилмоқда. Табиийки, барча саволлар дарслик доирасида, фақат ўша манбада келтирилган назарий қоидалар асосида тузилади. Бу саволлар дарсликларда берилган маълумотлардан ташқарига чиқмайди. Уларни жуда мураккаблаштириш, ўта илмийлаштириш ўқувчини она тилидан бездирмайдими? Саволларни тузаётган мутахассислар ўқувчининг билим даражасини қандай мезонлар билан ўлчайди? Бунда, айниқса, психологларнинг хизмати қай даражада ва қандай бўлиши керак? Ҳозирги ҳолат Сизларни қониқтирадими? Қандай таклифларингиз бор?

М.МИРТОЖИЕВ: — Бу саволнинг жавоби ўзи билан бўлди. Тестда берилган саволлар билан тилни билиш даражасини аниқлаб бўлмайди. Аввало, дарсликлардаги қоидаларни тўғрилаш керак. Ана ундан кейин шуларга асосланиб тест саволлари тузиш зарур. Адабиёт-чи, филологиядан бошқа яна ҳар хил соҳалар бор, уларга ўрта таълим доирасидан чиқмаган ҳолда тест тузиш мақсадга мувофиқ, назаримда. Тестларни миллийлаштириш керак. Аниқроқ қилиб айтганда, тестдаги саволда тушадиган муайян бир қоидани бошқа тилдан шундай кўчириб қўйишмас, уни ўзбек тилининг табиий қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда, мисолдан қоидага қараб чиқиш орқали яратиш керак. Балки шунда тестлар мураккаблашиб кетмас.

Ғ.ЗИКРИЛЛАЕВ: — Мураккаб ёки ўта илмий қилиб тузилган бўлса, тест эмас, уни тузувчи айбдор. Бинобарин, тестдан воз кечиш адолатдан бўлмайди. Бизнингча, тест тузишни такомиллаштириш йўлларини излаш лозим. Дунёда бу иш яхши йўлга қўйилган бирорта мамлакат бўлса, ўшанинг тажрибасини ўрганиш мақсадга мувофиқ. Аммо тестдан воз кечишни маъқуллаб бўлмайди. Тест тузишни такомиллаштира олсак, унинг тузувчиси маломатга қолмайди.

Б.МЕНГЛИЕВ: — Она тилидан тестлар мураккаблик даражасига кўра фарқланиши керак, албатта. Тестология назариясига кўра, тест топшириқлари мураккаблик даражасига кўра 4 га бўлинади: 1) осон; 2) ўртача қийин; 3) қийин; 4) энг қийин. Она тилидан тўрт мураккаблик даражасидаги тестлар назарий ва методик асосларининг яратилмаганлиги, тест топшириқлари тузишда таълимга компетенциявий ёндашув принципларига эътибор қилинмаслиги, таълим мақсади ва таълим олувчиларнинг малака даражасини баҳолаш мезонларининг инобатга олинмаслиги тест топшириқлари таълим олувчиларнинг ҳаётий эҳтиёж ва заруратидан, кундалик турмушидан қанчалар узилиб қолганлигини кўрсатади. Улар она тили таълими мақсади, битирувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини баҳолашнинг ДТСда белгиланган мезонлари асосида бўлиши лозим.

Ш.ТЎРАЕВ: — Жуда тўғри. Дарсликлардаги охиригача ҳал этилмаган ёки илмий мантиқ бузилган масалалар бўйича тузилган тестлар жавоблари фақат манбаларда берилган маълумотлардан ташқарига чиқмаслиги, серқатламлиликнинг меъёрдан ошиб кетиши тест талабларини бузади. Тест масаласи билан алоҳида шуғулланмайдиган яхши мутахассиснинг ҳам 36 тестдан ярмини тўғри ечолмаслиги ёки мураккаб фан саналган математикадан гуруҳдаги 15 абитуриентдан 7-8 таси 36 та тўғри жавоб топгани ҳолда, 15 абитуриент эмас, 15 она тили репетиторидан 1-2 таси 36 та тўғри жавоб топмаса, қолгани 30 тага ҳам етказа олмаслиги тестлар ва фаннинг ҳолатини айтиб турибди. Таклиф: фақат муаллифгина мутлақо тўғри деб билган, аслида, мулоҳазали тушунчалардан тест тузмаслик, чиғириқдан ўтган, мантиқ тарозисида тортилган, жавоби эътирозсиз битта бўлган тушунчалардан тест тузмоқ мақсадга мувофиқ. 36 тестнинг мураккаблик даражаси – оддий, ўртача, қийин тестлар миқдори меъёрларига амал қилиш, мураккаб тестларда ҳам қатламнинг 3 тадан ошиб кетмаслигига риоя этиш кўзланган натижани беради.

Д.БЕРДИЕВА: — Дарҳақиқат, ўзим ҳам амалиётчи ўқитувчи сифатида ўқувчиларимни олий ўқув юртларига кириш имтиҳонларига тайёрлаб бораман. Саволлар ниҳоятда оғир ва ўта вақтни ўғирлайдиган даражада. Гўё бу саволлар ўқувчига эмас, балки ўқитувчиси учун тузилгандек. Саволларнинг охирига бормай боши эсдан чиқади. Бир ўйлаб кўрайлик, олий ўқув юртига кириш имтиҳонларига тушадиган саволларни бажаришга тайёр бўлиш учун биргина она тили ва адабиёт фанининг ўзидан 18-20 дарсликни шунчаки ўқибгина қолмай, балки нуқта-вергулигача ёд олиш керак. Энди тасаввур қилайлик, ижтимоий йўналишни танлаган абитуриент тарих фанидан ҳам, хорижий тилдан ҳам шунча китобни ёд олиши зарур. Бу бир ўсмир учун оғирлик қилмайдими? Хуллас, Давлат тест марказининг тест саволларини тузувчи мутахассислари ва уларни тасдиқлайдиган психологлардан жуда ҳам норозиман. Чунки, биринчидан, бунақа савол ичидаги саволлардан иборат 36 топшириқни ишлаш учун 1 соат вақт етмайди, иккинчидан, шундай савиядаги саволларни ўқитувчилар (ҳатто ўзлари ҳам) баъзи абитуриентларчалик ишлай олмасликлари ҳаммага маълум. Катта ҳаёт бўсағасида турган, ҳали унинг зарбаларига дуч келмаган ёшларнинг келажакни бунёд қила олишдек ўзларига бўлган ишончини мустаҳкамлашга кўмак бермай, талаба бўлишни улар учун етиб бўлмас ёки жуда машаққатлар билан эришиладиган “олий бахтга” айлантириб қўймаяпмизми? Ваҳоланки, ҳаёт фақат шу “бахт” билан мазмундор бўлиб қолмайди.

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Дарсликлардан келиб чиқиб ДТМ тестлари ҳам ўта мураккаблашди. Назаримда, бунинг 2 сабаби бор:

– абитуриентлар сонининг кўпайиб кетгани, репетиторларнинг тинмай изланиши туфайли абитуриентлар орасида рақобатнинг кучайгани. 10 йил аввалги абитуриент билан ҳозиргиси орасида катта фарқ бор, чунки ўқув марказлари, репетиторлар сони кўпайди, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари битирувчиларига қўйиладиган талаблар ўсди;

– апелляцияга келган абитуриент ўз саволига жавобни дарсликдан кўрсатиб беришни талаб қиляпти. Тест тузувчилар шунинг учун ҳам дарсликка мутлақо, сўзма-сўз таяниб қолмоқдалар. “Апелляция машмашаси” туфайли мустақил фикрлашга чорловчи саволлар тузишдан қочмоқдалар.

Тестлар қийинлашиб кетганини тан олган ҳолда, ҳар қалай, ҳозирги кундаги абитуриентнинг билим даражаси, бу билимлар унинг учун қанчалик кераклигидан қатъи назар анча ўсганлигини ҳам таъкидлаш жоиз.

С.АБДУРАҲМОНОВА: — Ҳақиқатан ҳам, ОЎЮга кириш имтиҳонларида тузилаётган тестлар жуда мураккаб. Бунинг исботини тоифа учун аттестациядан ўтаётган педагоглар натижасидан ҳам билиш мумкин (мутахассислиги бўйича аксарият педагогларнинг тест натижалари шпаргалкасиз топширганда, 40—50 фоиздан ўтмаяпти), чунки айнан абитуриентлар учун тузилган тестлардан аттестацияда ҳам фойдаланилади. Битта саволни ўқиб тугатиб, уни тушуниш учун абитуриент 3 дақиқа сарфлайди, 36 та савол учун эса 60 дақиқа жуда кам. Саволларни тузаётган мутахассислар, назаримда, атайлаб болани йиқитиш, “синдириш” учун тузаётгандек, гўёки улардан ўч олмоқчи каби… Кулгинг қистайди… Айрим абитуриентларда имтиҳон топшириш жараёнида ҳаяжон ўта кучли бўлади. Шундай ҳолатлар ҳам учрамоқдаки, кучли билимга эга абитуриент шу ҳаяжон сабаб титул варағини но¬тўғри белгилаб, ўқишга кира олмаслигига сабаб бўлмоқда. Шу боис ҳам шундай ёшларимиз учун психолог хизматини самарали йўлга қўйиш керак. Психология факультетини битирган мутахассисларимизда (ўз ҳудудимиздан келиб чиққан ҳолда) ҳали тажриба етишмайди.

Таклифим:

– савол ичида саволлар миқдорини камайтириш зарур;

– саволларнинг мураккаблик даражасини бироз енгиллатиш керак;

– тест тузишнинг янги усулларидан фойдаланиш лозим;

– саволлар даражасига қараб балл белгилаш маъқул: В1 даражадаги саволларга 1,1 балл, В2 даражадаги саволларга 2,1 балл, С1 даражадаги саволлар учун 3,1 балл берилса, абитуриентларнинг билимига ҳаққоний баҳо берилган бўларди.

— Она тили ва адабиёти фани нуфузини ошириш учун олий ўқув юртларига киришда иншо ёзишни қайта жорий этиш зарурлигини маъқуллайдилар. Абитуриентнинг саводхонлиги, она тили қоидаларини қай даражада ўргангани ёзган иншосида яққол билинади. Бизнингча, бу ўзини оқлайдиган тажрибалардан.

М. МИРТОЖИЕВ: — Менингча, имтиҳонда биринчи ўринда иншони қўйиш керак. Иншо босқичидан ўтганларгина ке¬йинги синовда иштирок этсин. Шунда сараловчиларга ҳам қулай бўлади. Иншо боланинг тилни амалда қанчалик билишини, қўллай олишини яққол кўрсатади. Шифокор бўладими, физик бўладими ёки бошқа соҳа вакилими – ҳаммасига ўзбек тилидан имтиҳон қилинаётганда, албатта, иншо бўлиши керак. Тилни билиш иншода кўринади.

Ғ.ЗИКРИЛЛАЕВ: — Олий ўқув юртига киришда тестдан воз кечиб иншо ёзишни қайта жорий этиш холисоналик(объективлик)ни таъминлайдиган омилдан юз буриб, нохолислик(субъективлик)ни оширадиган омилни маъқуллаш демакдир. Бунда абитуриентга нисбатан адолатсизлик қилган бўлмаймизми? Модомики, иншо ўқувчи (абитуриент) саводхонлигини оширар экан, мактабнинг ўқув дастурида диктант, баён билан бирга иншо ёзишга ҳам кўпроқ вақт (соат) белгилаб қўйилиши керак.

Б.МЕНГЛИЕВ: — Иншо жуда ҳам зарур. Аммо уни олишни тўғри ташкил этиш бўйича бошқача фикрим бор. Назаримда, кириш синовларини адолатли ташкил этиш учун энг қулай йўл – биринчи босқичда тест ўтказилиши, иккинчи босқичда иншо олиниши. Бунда:

1) биринчи босқичда олий ўқув юртига кириш учун ҳужжат топширган барча абитуриентлар анъанавий тарзда тест синовидан ўтадилар;

2) иккинчи босқич иншо имтиҳонини эса биринчи босқич натижалари маълум бўлгандан кейин юқори балл олганлар топширади.

Бунинг бир неча афзал томонлари бор:

биринчидан, тестдан сўнг иккинчи босқич ҳам бўлишини билган абитуриент ҳар қандай алдовга учмайди, чунки адолатга халал берувчи фирибгарлар иккинчи босқич учун кафолат бермайди;

иккинчидан, бундай шароит имтиҳоннинг кейинги босқичига фақат иқтидорли абитуриентларгина ўтишини таъминлайди, натижада иккинчи босқичда тўла маънодаги соғлом рақобат вужудга келади;

учинчидан, иккинчи босқичда абитуриентлар сони кам бўлганлиги сабабли жараённи назорат қилиш жуда осон кечади. Яъни, бир ўқув юрти абитуриентларининг барчасини биттагина бинода қамраб олиш мумкин бўлади.

Ш.ТЎРАЕВ: — Ўқувчилар билимини синашнинг тест усули жорий этилган пайтлари “тестларни бошқа фанларга жорий қилса бўлар, аммо адабиёт фанининг хусусиятидан келиб чиқадиган бўлсак, уни бу фанга қўллаб бўлмайди” деган мулоҳазалар туғилган эди. Инсон руҳиятини камолотга етказувчи восита сифатида адабиёт маълумотга эмас, ҳиссиётга таянади. Ҳиссиётни эса тест орқали ифодалаб бўлмайди. “Нидо” достонининг моҳиятини англаган ўқувчининг “Ушбу достондаги почтачи ким?” деган саволга жавоб беролмай қолиши билан уни билмайдиган чиқариш ёки, аксинча, Жуман почтачи номини билиш билан асар моҳиятини англади, деган хулосага келиш адолатдан эмас. Олий ўқув юртларига киришда иншо ёзишни қайта жорий этиш зарур, аммо уни текшириш субъектив муносабатга таянишини ҳисобга олсак, очиқ-ошкоралиги масаласида мураккаблик туғилмаслигини пухта ўйлаб кўрмоқ лозим. Шунинг учун иншо олишни ташкил этиш масаласида профессор Бахтиёр Менглиев билан ҳамфикрман.

Д.БЕРДИЕВА: — Ёд олиш қобилияти у қадар кучли бўлмай, ёзма саводхонлиги, фикрлаши, бадиий салоҳияти яхши бўлган абитуриентлар ҳам талай. ОТМларга қабул қилишда блокига қараб, масалан, она тили ва адабиёт фани 1-, 2-фан бўлган олий мактабларга иншо, қолган олий ўқув юртларига, ҳеч бўлмаганда, диктант олинишини истардим. Чунки у қайси соҳа эгаси бўлмасин, эплаб битта ариза ёки бошқа иш қоғозини ёза олмаса, ўз она тилида равон сўзлай олмаса, бундай кадрни қанақасига “олий маълумотли” дейиш мумкин? Яна, ёзма ишлар ҳам адолатли текширилса, нур устига нур, агар тескариси бўлса…

Тўғри, мустақил фикрлар билан ёзилган иншодан кўра дарсликдаги асосига қараб тестни текшириш осонроқ. Аммо биз ёзма ишларни очиқ тарзда ўтказиб, ҳақиқий иқтидорли, фикрлаш қобилияти тиниқ, ёзма нутқи намунали (ёзма нутқ орқали оғзаки нутқни ҳам тасаввур қилиш мумкин) абитуриентларни саралаб олсак, ёшларимизга яна бадиий асар ўқишдек завқли дақиқаларни ҳадя этган бўлар эдик. Ҳар йили ОТМларга имтиҳон олдидан тестлар тузиладиган дарсликлар рўйхати сайтларда эълон қилинади. Таклифим: агар блокига қараб юқоридаги рўйхатда адабиёт дарсликларига парчалари киритилган бадиий асарларнинг номлари берилса ва шу асарлардан суҳбат бўлиши таъкидланса, фойдадан холи бўлмасди. Кимдир бу қийин ҳолат, абитуриентлар кўп бўлса, уларнинг қайси биридан суҳбат олинади, бунга неча кунлар керак, деб эътироз билдириши мумкин. Бунда, ҳатто, ҳужжат қабул қилишда ҳам маълум синов бўлиши мумкин. Шундай қилинсинки, мактабни тугатганига беш-олти йил бўлиб, ўқимай юрганлар ҳужжат ҳам топшира олмасин.

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Она тили ва адабиёт фанининг нуфузини ошириш учун олий ўқув юртига киришда иншо ёзишни жорий қилиш керак, деган фикрда жон бор. Иншо ўқувчининг саводхонлиги, фикрлаш кўламини белгилаб беради(иншо куни ўқувчи мобил алоқа воситаси, интернетдан фойдалана олмаса, кўчирмаса, албатта). Аммо масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Бу иншоларни текширувчи шунча мутахассисни қаердан топамиз? Ҳозирги кунда она тили ва адабиёт ўқитувчиларининг неча фоизи иншони “4” ва “5” баҳога ёзар экан? Аввал ўқитувчиларнинг саводхонлигини ошириш лозиммикан?

Малака ошириш курсларида она тили ўқитувчилари педагогика, психология, ҳуқуқ, миллий истиқлол ғояси, инглиз тили каби қатор ўқув предметларидан бир тутамдан билим оладилару, асосий бурчлари бўлган саводхонликдан – имловий, ишоравий, услубий саводхонликдан билимлари ҳаминқадарлигича қолаверади. Услубий хатонинг имло хатосидан фарқи нимадалигини ажрата олишмайди. Шундай экан, абитуриентни баҳолашнинг имконияти чекланиб қолмайдими?

Ўқитувчилар саводхонлигини текширишнинг энг яхши йўли, назаримизда, малака ошириш курсларида имло қоидаларининг моддаларини ёдлатиш ва саводхонлик бўйича имтиҳонлар жорий этишдир.

Бугун “Ma’rifat” кўтарган масалалар – она тили таълимидаги энг долзарб масалалар. Муаммога ечим қидирила бошладими, шунинг ўзи ечимнинг ярмидир. Бу соҳада жонбозлик кўрсатадиган мутахассисларнинг кўпайишини истар эдик.

С.АБДУРАҲМОНОВА: — Албатта, иншо ёзишни қайта жорий этиш жуда зарур. Боланинг ҳақиқий билими: саводхонлиги, билим даражаси, фикрлаш доираси ва ҳуснихати иншода намоён бўлади. Кириш имтиҳонлари фақат тест усулида бўлаётганлиги сабабли ўқувчиларнинг саводхонлик даражаси ўта пасайиб кетди, мантиқий фикрлаши, гапни тўғри туза олиш кўникмалари деярли ривожланмаяпти, бола эркин, мустақил фикр юрита олмаяпти. Иншога тайёргарлик жараёнида ўқувчининг саводхонлик даражаси юксалади, ёшларга, ўз-ўзидан, бадиий китобларни кўпроқ ўқитишга эришамиз, натижада маънавияти бой, ўзимиз орзу қилган инсон бўлиб вояга етади. Фақат битта муаммо: иншолар ошкора, холис текширилармикан?

ТАҲРИРИЯТДАН:

Ҳурматли газетхон!

Соҳа мутахассисларининг миллат маънавияти ва ёш авлод камолига бевосита таъсир этувчи она тили таълими масаласига оид мулоҳазалари билан танишдингиз. Албатта, бу қарашларни хулоса дейишдан йироқмиз. Фикр фикрга туртки, дейишади. Мутолаа давомида Сизда ҳам таклиф ва мулоҳазалар туғилган бўлса, марҳамат, бизга йўлланг!

Давра суҳбатини Ҳусан КАРВОНЛИ ва Дилмурод ДЎСТ ёзиб олди.

Манба: “Ma’rifat” газетаси веб-саҳифаси

Ma’rifat” gazetasi mamlakatimiz hayotida ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlardan kelib chiqib gazetamiz sahifalarida ta’lim muammolari, ularning yechimi, ta’limni takomillashtirishning dolzarb masalalari bo‘yicha turkum davra suhbatlari uyushtirishni rejalashtirdi. Taqdim etilayotgan ilk suhbat milliy ong va tafakkur, milliy ruh va dunyoqarashni shakllantiruvchi ona tili ta’limi masalalariga bag‘ishlanadi.

DAVR VA ONA TILI TA’LIMI
MUAMMOLARI
Davra suhbati

Mamlakatimiz hayotida ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlardan kelib chiqib gazetamiz sahifalarida ta’lim muammolari, ularning yechimi, ta’limni takomillashtirishning dolzarb masalalari bo‘yicha turkum davra suhbatlari uyushtirishni rejalashtirdik. Ilk suhbatimiz esa milliy ong va tafakkur, milliy ruh va dunyoqarashni shakllantiruvchi ona tili ta’limi masalalariga bag‘ishlanadi. Davra suhbatiga filologiya fanlari doktorlari, professorlar — Miraziz MIRTOJIYEV, Nizomiddin MAHMUDOV, G‘anijon ZIKRILLAYEV, Baxtiyor MЕNGLIYEV, amaliyotchi o‘qituvchilar — Sharofat TOSHMIRZAYEVA (Xalq ta’limi vazirligi tasarrufidagi filologiya fanlariga ixtisoslashgan davlat umumta’lim maktabi oliy toifali ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi), Shodiyor TO‘RAYEV (Qo‘shrabot tumanidagi 35-maktabning ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi), Sanobar ABDURAHMONOVA (Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi Mingbuloq tuman bo‘limi rahbari), Dilnoza BЕRDIYEVA (Kitob tumanidagi 1-IDUMI oliy toifali ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi) taklif qilindi va ularga ona tili ta’limi masalalariga bag‘ishlangan savollar bilan murojaat etdik.

— Istiqlol yillari ona tili ta’limi maqsadi, mazmuni, usul va vositalari tubdan isloh qilindi. Zamonaviy ona tili ta’limimiz yaqin o‘tmish davridagidan shu nuqtai nazardan qay darajada takomillashtirildi? Ta’lim maqsadi, mazmuni, usul va vositalarini mukammallashtirish bo‘yicha nimalarga erishdik? Bu borada qanday muammolar mavjud?

Sh.TOSHMIRZAYEVA: — Men maktabda o‘tgan asrning 70-yillarida tahsil olganman. Bolalik davrim, mehnat faoliyatimni boshlagan 80-yillar maorifidagi ona tili ta’limi bilan uning so‘nggi yillardagi holati orasida katta farq borligiga guvohman. Yangi alifbo, u asosda yangi imloning qabul qilinishi, tilshunoslikdagi yangilik va kashfiyotlarning ta’limga joriy etilishi samarali natijalar bermoqda. Oddiygina 1 soatlik dars reja-konspekti (ishlanmasi) uchun qo‘yilgan talabga ko‘ra, har bir mavzuning avval ta’limiy, keyin tarbiyaviy, qolaversa, rivojlantiruvchi maqsadlari yoritilishi kerakligi o‘qituvchining o‘z ustida ishlashi zarurligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, o‘qituvchi o‘quvchi psixologiyasini, yosh xususiyatini hisobga olgan holda mavzuni singdira olish qobiliyatiga ega bo‘lishi ham zarur. Demak, o‘qituvchi ona tili, adabiyot darslarida yangi DTS talablariga ko‘ra olingan bilim, ko‘nikma, malakalarni kompetensiyaga aylantirishi uchun vositachi bo‘lishi kerak. O‘quvchi ona tili va adabiyotdan egallagan bilimlarini kelajakda zarur o‘rinda qo‘llay olsin. Ta’limga har xil yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsion usullar joriy etilmoqda. Natijada, o‘quvchi mavzuni tushunib, anglab, o‘zi va guruhdoshlarining xatolarini tuzatib bormoqda.

B.MЕNGLIYEV: — Istiqlol yillaridagina ona tilidan ta’lim mazmuni, maqsadi va usuli masalasi kun tartibiga qo‘yildi va hal etildi. Bu ulkan yangilik bo‘ldi. Ta’lim mazmuni ona tilining tabiatidan kelib chiqilgan nazariy bilimlar silsilasidan tashkil topdi. Ta’lim maqsadi “o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini takomillashtirish, fikr mahsulini og‘zaki va yozma shakllarda nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri ifodalash malakasini shakllantirish” mazmunini oldi. Ta’lim usuli esa reproduktiv(qayta bayon qilish)dan kognitiv-pragmatik (mustaqil va ijodiy fikrlash va uni nutq sharoitiga mos ifodalash)ga o‘tdi. Buni ona tili ta’limi tarixidagi bemisl hodisa sifatida baholash mumkin.

Albatta, har qanday muammoning yechimi yangi muammolarni vujudga keltiradi. Aslida, taraqqiyot mantig‘i mana shunda. Ona tili ta’limi ham bundan mustasno emas. Keraksiz nazariy masalalarga behad chuqur kirib ketilganligi, grammatika ta’limiga ustunlik berilib, so‘z ta’limi keyingi o‘rinlarga tushib qolganligi, darsliklardagi xatoliklar, nazariy chalkashliklar, o‘quvchi egallagan ko‘pgina bilimlarning aslida kompetensiyaviy mohiyatga ega emasligi kabilar bugun ona tili ta’limidagi muammolardandir.

G‘.ZIKRILLAYEV: — Istiqlol farzandining ta’lim-tarbiyasi, jumladan, ona tili ta’limi murakkab va serqirra jarayon, uni davr talablariga javob beradigan darajada amalga oshirish ko‘p omillarga bog‘liq. Bunda davlat siyosati (davlat tomonidan yaratilgan shart-sharoit), o‘quv qurollari(darslik, qo‘llanma sifati, saviyasi), ularning mazmunini o‘quvchi ongiga singdirishda qo‘llanadigan usul va vositalar (texnik, ashyoviy va hokazo), ta’limni amalga oshiradigan shaxs(o‘qituvchi)ning kasbiy mahorati, shaxsiyati(jonkuyarligi, vijdoni va hokazo), o‘quvchining qobiliyati(zehni, xotirasi), uquvi, tarbiyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

M.MIRTOJIYEV: — Darsliklarimizda tilimizning turkona tabiatiga xos bo‘lmagan qoidalar ham yashab kelayotgani yaxshi emas. Ulardan voz kechish kerak. Tilimiz qat’iy qoliplarga ega. Masalan, ona tili darsliklarida biror qoida tushuntirib kelinadi-da, eslatma deb unga “sig‘maydigan” ba’zi “istisno” holatlar keltiriladi. Holbuki, o‘zbek tilining fonetik, morfologik, sintaktik, leksik qonuniyatlari juda qat’iy. O‘zbek tilining o‘ziga xos qonuniyatlarini sof saqlashimiz, darsliklar mazmunini shu jihatdan takomillashtirib, istisnolardan xalos qilib borishimiz kerak.

Sh.TO‘RAYEV: — Keyingi yillari bir necha marta DTS ishlab chiqildi va ulardagi minimumlar bajarilsa-bajarilmasa, bosqichma-bosqich bosib o‘tildi. Ona tili ta’limi DTSlarda belgilanganidan boshqacha tus oldi — lingvistik bilimlarni puxta egallagan tilshunosni tarbiyalash(maqsadning o‘zgarishi), oddiy tushunchalarni ilmiy murakkablikda ifodalash(mazmunning o‘zgarishi), deduksiyadan induksiyaga “prinsipi”dan teskarisiga — “induksiyadan deduksiyaga” tartibida fikrlashga o‘rgatish(ta’lim usulining o‘zgarishi)ga o‘tildi, ta’limga darslikdan boshqa yordamchi o‘quv vositalari(lug‘atlar, qomuslar va hokazo) joriy etilmadi. Natijada nazariya va amaliyot bir-biridan teskari ikki qutbga qarab shiddat bilan uzoqlashdi. Ona tili ta’limining o‘zak masalasi — savodxonlikka putur yetdi. Avval ko‘cha-ko‘yda afishalarda bo‘y ko‘rsatgan savodsizlik nashriyot eshiklarini-da buzib kirib o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Darslik va lug‘atlardagi xatoliklar odatiy holga aylandi, o‘quvchilar savodi darajasini tekshirishga mo‘ljallangan diktant va bayonlar to‘plamlaridan tahrirsiz — xatoliklarini tuzatmasdan foydalanib bo‘lmay qoldi…

S.ABDURAHMONOVA: — Darslarni turli slaydlar, audioeshittirishlar vositasida tashkil etish, albatta, dars jarayonida vaqt¬dan unumli foydalanish, ta’lim sifat-saviyasi, samaradorligini oshirish, bolani darsga qiziqtirishda katta ahamiyatga ega. Lekin darslarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish kerak ekan, deb mashg‘ulotlar o‘yinga aylantirib yuborildi. O‘qituvchilar 45 daqiqani nimanidir o‘rgatish uchun emas, turli xil bemazmun “o‘yin”lar orqali bolani shunchaki ushlab turish uchungina sarflamoqda.

Qoidalar ancha murakkablashgan, ayrim darsliklarda mujmal qoidalar berilgan. Umumta’lim maktablari, kollej va akademik litsey darsliklari o‘rtasida uzviylik yo‘q. Qoidalar bir-birini takrorlash bilan birga, ayrimlarida har xillik juda ko‘p, ayrimlari bir-birini inkor etadi. Oddiy misol: 1) fe’lning ma’noviy guruhlari 6-sinfda 4 ta, akademik litsey(2-kurs)da 7 ta; 2) sifat darajalari 6-sinfda 4 ta, akademik litsey (2-kurs)da 3 ta; 3) fe’l mayllari 6-sinfda 3 ta, ALda 4 ta… Jaydari til bilan aytganda, juda ko‘p holatlarda “toshbaqa uchadi“, deyishga majbur bo‘lyapmiz.

Umuman olganda, ona tili ta’limini takomil darajasiga yetdi, deb aytolmayman, hali ona tili grammatik talqinlarida mukammallik yetishmaydi. Bu borada o‘quvchilarni chalg‘itmaslik, o‘quv predmetidan bezdirmaslik, ko‘nglini qoldirmaslik uchun bir to‘xtamga kelish kerak. Respublika ilmiy-metodik kengashi(IMK)da ko‘riladigan masalalarni 1-2 oy oldin o‘qituvchilar muhokamasiga qo‘yish lozim. IMKlar, odatda, juda tor doirada o‘tkaziladi. 10—15 kishining fikri bilan darsliklarni tasdiqlash hozirgi kun talabiga mos kelmaydi.

— Bugungi kunda mutaxassislarimiz tomonidan ona tili ta’limi mazmuni va vositalari bo‘yicha OAV, internet saytlari va ijtimoiy tarmoqlarda turli chiqishlar qilinmoqda. Tanqidiy fikrlar ham talay. Bu borada ona tili boshqa o‘quv predmetlaridan ancha “ilgarilab ketdi”. Buning sabablari nimada?

M.MIRTOJIYEV: — Qo‘shtirnoq ichida “ilgarilab ketdi” deb to‘g‘ri ta’kidlangan. Tanqidiy fikrlarning ildizi shundaki, o‘zga tillardan qoidalarni olish, o‘zimizga tatbiq etishda quyushqondan chiqib ketdik. Vaholanki, boshqa til qoidasi bizga to‘g‘ri kelmaydi. Tilimizning o‘z qonuniyatlaridan kelib chiqib, qoida va ta’riflar yaratish kerak. Hozir ham ona tili ta’limida rus tilining ta’siridan qutulganimiz yo‘q. Boshqa tillardan olingan namunalar bo‘yicha tilimizni rivojlantirish, uslub va xususiyatlarini tilimizga “taqaverish” yaxshilik keltirmaydi.

B.MЕNGLIYEV: — OAVdagi tan¬qidiy fikrlarning qator sabablari bor. Avvalo, amaliyotchi o‘qituvchilar maslahatlari har doim ham inobatga olinmayapti. Barcha darsliklar uchun mutaxassis amaliyotchi o‘qituvchidan bir muharrir tayinlanishi, u darsliklardagi mazmunni muvofiqlashtirishga mas’ul bo‘lishi zarur. Shu bilan birga, darslik mazmuni psixologik, pedagogik ekspertizadan ham o‘tishi kerak. Metodist va psixologlarning hammuallifligi urfdan qolayotganligi, tilshunoslarga ko‘proq e’tibor berilayotganligi yaxshi emas. Mualliflar qatorida tilshunos yetakchi ekan, darslik, albatta, nazariy o‘quv predmetiga aylanib qoladi.

Sh.TO‘RAYEV: — Biror ta’lim bosqichi yo‘qki, ona tili ta’limida uzviylik qaysidir darajada shikastlanmagan bo‘lsa. Maktab va AL darsliklaridagi undosh tovushlar, sifat darajalari, mayllar miqdori, zamon qo‘shimchalari, sodda va qo‘shma gaplar, gap bo‘laklari haqidagi ma’lumotlar bir-biriga mutlaqo mos tushmaydi. Ayrim mavzular bo‘yicha nazariy tushunchalar mantiqsizligini aytmasa ham bo‘ladi. Ayrim misollar keltiramiz: “Buyruq gaplarning oxiriga vergul, ba’zan undov belgisi qo‘yiladi” (Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2013. 533-bet).

“Vazifadosh ko‘makchilar: … oldin, avval, keyin, so‘ng, tomon ravish so‘z turkumidan… hosil bo‘lgan”(Ona tili. 7-sinf. Toshkent, 2017. 79-bet).

“Sabab holi -lik, -sizlik qo‘shimchalarini olgan otlar, -gani qo‘shimchali ravishdoshlar va sababli, uchun ko‘makchili qurilmalar bilan ifodalanadi”(Ona tili. 8-sinf. Toshkent, 2014. 86-bet).

Tanqidiy fikrlar borasida shuni aytish mumkinki, ona tilining boshqa o‘quv predmetlaridan ancha “ilgarilab ketgani”ning sababi u uzviylik eng ko‘p buzilgan fan sohasi ekanligidan bo‘lsa ajab emas.

Sh.TOSHMIRZAYEVA: — Ona tili fanining asosiy maqsadi to‘g‘ri va ravon so‘zlaydigan, bexato yozadigan savodxon shaxsni yetishtirishdir. Qayta-qayta nashr qilinayotgan darsliklarimizda ham asosan jahon tajribasidan kelib chiqib, o‘quvchini mustaqil ishlashga o‘rgatishga, matn tuzish qobiliyatini shakllantirishga urg‘u berilmoqda. Har bir yangi nashrda darsliklarning xatolari tuzatib borilmoqda. Adabiyot darsligi taqrizchilaridan biri sifatida shuni aytishim mumkinki, har bir yangi nashrdan oldin katta bir ishchi guruhi darsliklarni qayta tekshiruvdan o‘tkazadi. Har bir sahifa bittalab o‘rganib chiqiladi. Hattoki nashriyotlarda musahhihlarning yetishmasligi bois, imloviy, ishoraviy, uslubiy xatolarni ham o‘qituvchilar to‘g‘rilashyapti. Shunda ham ba’zan juz’iy kamchiliklar o‘tib ketadiki, bu OAVda tanqidiy chiqishlarga sabab bo‘lmoqda.

Ayniqsa, ona tili darsliklaridagi ba’zi mavzular biz o‘qituvchilarni ham qiynab qo‘ymoqda. Jumladan:

– 8-sinf darsligida qo‘shma gap sifatida keltirilgan birlikning akademik litsey darsligida uyushiq kesimli sodda gap sifatida berilgani;

– ajratilgan bo‘laklar ichida ajratilgan kesim istilohi yo‘q bo‘la turib (8-sinf), litsey darsligida uning ham ajratilishi haqidagi fikrning berilishi;

– to‘ldiruvchi va holning aniq chegarasi yo‘qligi;

– qo‘shma fe’l bilan ifodalangan kesimning ot kesim yoki fe’l kesimligi muammosi;

– fe’l kesimning sof fe’l bilan ifodalanishi aytilganiga qaramay, ravishdosh bilan ifodalanishiga misol keltirilishi;

– alla- va -dir qo‘shimchalari bilan yasama olmosh hosil bo‘lishi haqidagi fikr;

– ravishning yasalishi muammolari;

– harakat nomining so‘z birikmasida fe’lli birikmani, gap bo‘lagi bo‘yicha ot kesimni shakllantirishi va hokazolar.

Sanayversak, anchagina. Bunday chalkashliklarning yechim yo‘llari bor, albatta. Bizningcha:

– darslik yozayotgan mualliflar birlashib, yagona fikrga kelishlari kerak;

– terminlarni qo‘llashda bir xillikka erishish lozim;

– o‘ta chuqur, ilmiylashib ketgan qoidalarni soddalashtirish kerak;

– maktab darsliklarini yaratishga metodist o‘qituvchilarni, ha, aynan, maktabda dars beradigan, bir necha yil maktab “havosini olgan” va o‘quvchi yoshi, psixologiyasini hisobga olgan holda mavzu tanlay oladigan o‘qituvchilarni jalb qilish kerak.

D.BЕRDIYEVA: — 2017 yili “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” ko‘rik-tanlovining respublika bosqichi 4-turida 8-sinf Ona tili fanidan “Yordamchi so‘zlar” mavzusida ochiq dars o‘tdim. Bu mavzu 7-sinf¬da o‘tilganlarni takrorlash mavzularidan bo‘lgani uchun darslikdagi 12-mashq¬ning shartiga ko‘ra, o‘quvchilar berilgan 15 so‘zni yordamchi so‘zning ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama turlarining har biriga beshtadan joylashtirishlari lozim edi. Barcha guruhlardagi o‘quvchilar go‘yo yordamchisini bog‘lovchiga olishdi va bu xatoligini bildirsam, ustozlari shunaqa deganini aytishdi. O‘sha ustozni ham to‘g‘ri tushungan holda vaziyatdan chiqishga harakat qildim. Go‘yo so‘zi 7-sinfda yuklama deb, 9-sinfda qiyoslash-chog‘ishtiruv bog‘lovchisi deb qaralmoqda. O‘rta maktab darsliklaridagi birgina ilmiy noqulaylikni misol keltirdim, xolos. Bunaqa holatlar boshqa darsliklarda ham ko‘zga tashlanadi. Agar biz bugun umumiy o‘rta ta’lim maktablari darsliklaridagi turli xil yondashuvlarni, chalkashliklarni o‘z o‘rnida aniqlik kiritib bartaraf etmasak, o‘quvchilarimiz ertaga ta’limning keyingi bosqichlaridagi ona tili darslarida ham “kecha”ning ilmiy xulosalaridan qoniqmasliklari tayin.

S.ABDURAHMONOVA: — Bu fikrlarga to‘la qo‘shilaman. Meningcha, buning eng birinchi sababi – tilshunos va metodist olimlarimiz orasida yakdillik, hamjihatlik yetishmasligi. Ular bir yoqadan bosh chiqarib darslik yaratishmayapti. Shuning uchun ham darsliklar orasida uzviylik yo‘q. 9-sinf yoki 7-sinf darsligi mualliflari 8-sinf darsligi, akademik litsey yoki KHKlar uchun yaratilgan darsliklar bilan tanish emas. Mualliflar qatorida haqiqiy amaliyotchi o‘qituvchini umuman ko‘rmaymiz. Bir fikrni ochiq aytish kerakki, mualliflar tanlovlari ham tanish-bilishchilik bilan o‘tkazilgani oqibatida ona tili ta’limi shu holatga keldi.

Yana bir narsani alohida ta’kidlashni istardim: ayrim darslik mualliflari tanqidni to‘g‘ri qabul qila olmayapti va buni eshitishni ham xohlamaydilar.

Fikrimcha, davr olimlardan zamonaviy uslubdagi, ilg‘or qarashlarga asoslangan darslik yaratishni talab qilayotir. Amaldagi darsliklarda qoidalardan so‘ng berilgan mashq va topshiriqlar bolaning nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etishi, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, tafakkur doirasining kengayishiga yordam bermaydi, mustaqil fikrlashga undamaydi. Darslik yaratish uchun qandaydir ilmiy darajaga(unvonga) ega bo‘lish kerak, degan talabga o‘zgartirish kiritib, oddiy o‘qituvchilarga ham o‘z tajribalariga tayangan holda bolaning yoshi va qiziqishlari doirasini inobatga olib, yangicha uslubda darslik yaratish imkoni berilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Ona tili o‘quv dasturini tubdan isloh qilish kerak. Murakkab mavzularni maktab dasturidan chiqarib, oliy ta’lim das¬turiga o‘tkazish lozim. Masalan, murakkab qo‘shma gap, ergashgan qo‘shma gap turlari kabilar.

Darsliklarda takrorlar juda ko‘p. Masalan, Aa, Oo, Ii va Uu unlilarining talaffuzi va imlosi 1-, 2-, 3-, 4-, 5- sinflarning har birida berilgan. Bola 5 yil bitta shu mavzuni takrorlaydi. Tutuq belgisi, undoshlar talaffuzi va imlosida ham shu holatni kuzatish mumkin. Darslikni yaratgan olimlar o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqib, ya’ni bola uchun talabni o‘ta yuqori qo‘yib, faqat nazariya bilan cheklanib qolishgan. Darsliklarda bolani mustaqil ijodiy fikrlashga va og‘zaki nutqini o‘stirishga undaydigan, tafakkurini kengaytirishga xizmat qiladigan topshiriqlar deyarli berilmagan. Darsliklar hozirgi zamon bola psixologiyasiga mutlaqo mos emas.

— Mutaxassislarimiz bir masalani o‘tkir muammo sifatida ko‘p ta’kidlashmoqda. Ilmiy jihatdan pishiq, puxta darsliklarning ko‘proq nazariya bilan cheklanayotgani, amaliy jarayon uchun samarasiz bo‘lib qolayotgani ro‘y-rost aytilib, chuqurlashtirilgan sof lingvistik bilimlarning nutq amaliyoti uchun, shakllantirilishi lozim bo‘lgan kompetensiya uchun qanchalik foydasi bor yoki yo‘qligi, ona tili darsliklarida nazariy ma’lumotlarni chuqurlashtirib berish, lingvistikaga oid qoidalarni takror-takror kiritish natijasida asosiy maqsad ko‘pincha ularning soyasida qolib ketayotganligi aytilmoqda.

G‘.ZIKRILLAYEV: — Tilshunos olimlar ona tili qurilishining o‘ziga xos xususiyatini ilmiy jihatdan o‘rganib adabiy til birliklarini me’yorlashtiradi. Bunday birliklarning lisoniy-nutqiy xususiyati muayyan mavzularga bo‘linib, darslikda qoida va mashq sifatida o‘z ifodasini topadi. Mashqdan maqsad o‘quvchining yozma va og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘lganligidan darslikda har bir qoidaga oid o‘nlab mashq beriladi. Masalaning nozik jihati ham bor. Hozirgi o‘zbek adabiy tili XX asrda mustabid tuzum davrida shakllantirilganligi bois tilshunos olimlar ko‘p holda hukmron tilga xos qolip va andozalarga asoslanishga majbur bo‘lgan. Holbuki, ularning ancha qismi o‘zbek adabiy tili xususiyatiga mos kelmas edi. Istiqloldan keyin bunday g‘ayriilmiy yondashuvdan voz kechish imkoniyati tug‘ildi. Bunday imkoniyatdan foydalanish uchun esa tilshunoslarimizda milliy ruh uyg‘ongan bo‘lishi kerak.

M.MIRTOJIYEV: — Tilshunoslar metodikani, metodistlar til qonuniyatlarini bilmaydi. Shunisi yomon. Masalan, qoidani yodlatish kerak emas, nutq qaysi qonuniyat doirasida ketayotganini anglatish zarur. Darsliklarda qoida o‘qitilib, ortidan misol berib ketilaveradi. Bu — noto‘g‘ri. Misoldan qonuniyat yaratish kerak. Darsliklarda bu hisobga olinmaydi. Bolaning o‘zi bajarib ko‘rishi, o‘zi misoldan qoidani chiqarishi kerak. Darslik shunday asosda tuzilishi lozim.

Sh.TO‘RAYEV: — Darsliklar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi 187- “Umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida” qarori bilan tasdiqlangan umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari talablariga javob bersa, masala o‘z yechimini topadi. Unga ko‘ra, o‘quvchi boshlang‘ich sinflarda lug‘at boyligini oshirishi, keyinroq ularni amaliyotda qo‘llay olishi, o‘z fikrini ona tilini mukammal biluvchi shaxs sifatida chiroyli, aniq, jo‘yali ifodalay olishi butun masala mohiyatini qamraydi. Ushbu ijtimoiy vazifaga daxli yo‘q nazariy bilimlardan voz kechish vaqti allaqachon yetdi.

B.MЕNGLIYEV: — To‘g‘ri, so‘z ma’nosini bilish, so‘z tanlash va qo‘llash malakasi bosh masalaga aylanishi kerak. O‘quvchini so‘z saltanatiga olib kirish uchun darsliklarimizda til va adabiyot fanlari integratsiyasi masalasini mutlaqo qayta ko‘rib chiqish lozim. Ma’lumki, 8-sinf adabiyot darslarida, asosan, mumtoz adiblarimiz ijodi o‘rganiladi. Demak, shunga muvofiq ravishda bu sinfda ona tili darslari “Ona tili. Mumtoz so‘z” deya nomlanib, o‘quvchilar mumtoz matnlar mazmunini o‘rganishlari, tahlil qilishlari, so‘zlarning zohiriy, botiniy, ramziy ma’nolarini o‘rganishlari, lug‘atlar bilan ishlashlari, ma’no “mag‘iz”larini chaqishlari zarur. Bu quyidagi jihatlari bilan e’tiborga molik bo‘ladi:

birinchidan, o‘quvchilar mumtoz adabiyotga ongli ravishda oshno bo‘ladilar;

ikkinchidan, ularning so‘z zaxirasi, demakki, nutqi muttasil boyib boradi;

uchinchidan, o‘quvchilarning savodxonligi avtomatik ravishda oshib boradi;

to‘rtinchidan, mumtoz so‘zlar ma’nosidagi ma’rifat, ma’naviyat, qadriyatlarimiz avlodlar ongiga singadi;

beshinchidan, o‘quvchilarimizda mantiqiy, obrazli, assotsiativ fikrlash, tafakkur yuksaladi.

Aytilganidek, 5-sinfdan boshlab har bir sinfda to‘g‘ri, ravon va boy nutqning asosiy vositasi bo‘lgan so‘zning turli jihatlariga alohida e’tibor qaratiladi. Masalan, “Ona tili. So‘z mulkiga sayohat”(5-sinf), “Ona tili. So‘z sehri”(6-sinf), “Ona tili. Fasohat”(7-sinf), “Ona tili. So‘zlar tarixi”(9-sinf) kabi.

Sh.TOSHMIRZAYEVA: — O‘rinli va mantiqli taklif. O‘quvchi qancha ko‘p so‘z (lug‘at) bilsa, iboralarni tushunib sharhlay olsa, uning nutqi shuncha ravon bo‘lib boradi. Bir so‘z bilan aytganda, o‘quvchida fasohat shakllantirilishi kerak.

Ona tili o‘quv predmeti bo‘lishdan ko‘ra, “Ona tilshunoslik” faniga aylanib qolgan. Ba’zan o‘quvchilar “Shu qoidalar nima uchun kerak, masalan, ergashgan qo‘shma gapning o‘nga yaqin bog‘lovchi vositasi haqida qoidalar yodlaymizu, matn tuzayotganda hozir -ki yuklamasini qo‘yamizmi, nisbiy so‘zlar va -sa shart mayli qo‘shimchasini qo‘yamizmi, deb o‘ylab o‘tirmaymiz-ku!” — deb qolishadi. To‘g‘ri, grammatika kerak. Ammo ko‘pincha darsliklar “grammatika grammatika uchun” prinsipi asosida tuzilganga o‘xshaydi.

O‘tgan yili ona tili darsliklarining o‘ta ilmiylashib ketgani xususida, ko‘proq so‘zga e’tibor berish, sinflar kesimida so‘z bilan ishlashning zaruriyati haqida ko‘p gapirildi. “Ma’rifat” gazetasida ham ancha paytgacha shu xususda munozaralar bo‘lib turdi. Buning natijasi o‘laroq, sentyabr oyida 10-sinf “Ona tili” darsligi chop etildi. Tanqidlardan o‘rinli xulosa chiqargan holda bu darslikda lug‘atga e’tibor qaratilgan: so‘zlarning izohi, ma’nodoshligi, talaffuzdosh so‘zlar shar¬hi va hokazo. Til birliklarining ham uslubiyati, nozik ma’no farqlari, ishlatilish o‘rinlari haqida qoidalar berilgan, ularga mos topshiriq va mashqlar kiritilgan. Bu faqat maqtovga loyiq.

Yangi 11-sinf darsligi esa oliy ta’lim “Nutq madaniyati” darsligining ko‘chirmasi bo‘lib qolgan. Axir, ixtisoslashgan maktablarda ona tili o‘quv predmetidan tashqari “Nutq madaniyati” predmeti ham bor-ku? Mavzular takrorlanib qolmaydimi? Bundan hatto RTM IMK a’zolari ham butkul norozi bo‘lishdi.

D.BЕRDIYEVA: — Haqiqatan ham, darsliklarimiz faqat ilmiy qoidalardan iborat bo‘lib qolyapti. Har qanday emas, balki nutq uchun zarur ilmiy qoidalar amaliy mashqlar bilan mustahkamlansagina xotirada oson saqlanishi va ulardan zarur o‘rinlarda unumli foydalanish mumkin bo‘ladi. Aytaylik, o‘quvchilarimiz darslikdagi qoidalarni hijjalab yod olsayu, ularni ishlata olmasa, 4-5 gapdan iborat tuzukkina jumla yoki matn tuzolmasa, “Vatan”, “Ona” kabi mavzularda to‘lqinlanib, jo‘shib gapirolmasa, ularning ma’naviy dunyosi, so‘z boyligi kundan-kunga quruqlashib ketmaydimi? Meningcha, darsliklarda o‘quvchining og‘zaki nutqini o‘stiruvchi, mustaqil fikrlashga undovchi mashqlar ko‘proq berilsa, lug‘atlar bilan ishlashga alohida soatlar ajratilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. Biz har gal darslikdagi xatoliklarga ko‘zimiz tushsa, keyingi chiqadigan darsliklarni kutib yashaymiz. Go‘yo keyingi nashrlarda bu xatoliklar bartaraf etiladigandek. Ammo shu o‘quv yili qaytadan nashr qilingan 6-7-sinf ona tili darsliklariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning faqat dizayni, qog‘ozining sifatigagina e’tibor berilgani ma’lum bo‘ldi. Demak, mualliflar darslik ustida ishlashmabdi.

— Mutaxassislar, ona tili o‘qituvchilarining ta’kidlashicha, oxirgi yillari oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonlarida ona tili fanidan testlar murakkab, bir savolning o‘zida yana besh-olti savol qatorlashib kelishi (oqibatda, ayni blokdagi savollar soni 36 ta emas, balki, o‘z-o‘zidan 40–50 taga yetib qoladi, ajratilgan vaqt esa o‘sha-o‘sha) abituriyent xuddi boshqotirma yechishi zarurdek talablar qo‘yilmoqda. Tabiiyki, barcha savollar darslik doirasida, faqat o‘sha manbada keltirilgan nazariy qoidalar asosida tuziladi. Bu savollar darsliklarda berilgan ma’lumotlardan tashqariga chiqmaydi. Ularni juda murakkablashtirish, o‘ta ilmiylashtirish o‘quvchini ona tilidan bezdirmaydimi? Savollarni tuzayotgan mutaxassislar o‘quvchining bilim darajasini qanday mezonlar bilan o‘lchaydi? Bunda, ayniqsa, psixologlarning xizmati qay darajada va qanday bo‘lishi kerak? Hozirgi holat Sizlarni qoniqtiradimi? Qanday takliflaringiz bor?

M.MIRTOJIYEV: — Bu savolning javobi o‘zi bilan bo‘ldi. Testda berilgan savollar bilan tilni bilish darajasini aniqlab bo‘lmaydi. Avvalo, darsliklardagi qoidalarni to‘g‘rilash kerak. Ana undan keyin shularga asoslanib test savollari tuzish zarur. Adabiyot-chi, filologiyadan boshqa yana har xil sohalar bor, ularga o‘rta ta’lim doirasidan chiqmagan holda test tuzish maqsadga muvofiq, nazarimda. Testlarni milliylashtirish kerak. Aniqroq qilib aytganda, testdagi savolda tushadigan muayyan bir qoidani boshqa tildan shunday ko‘chirib qo‘yishmas, uni o‘zbek tilining tabiiy qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda, misoldan qoidaga qarab chiqish orqali yaratish kerak. Balki shunda testlar murakkablashib ketmas.

G‘.ZIKRILLAYEV: — Murakkab yoki o‘ta ilmiy qilib tuzilgan bo‘lsa, test emas, uni tuzuvchi aybdor. Binobarin, testdan voz kechish adolatdan bo‘lmaydi. Bizningcha, test tuzishni takomillashtirish yo‘llarini izlash lozim. Dunyoda bu ish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan birorta mamlakat bo‘lsa, o‘shaning tajribasini o‘rganish maqsadga muvofiq. Ammo testdan voz kechishni ma’qullab bo‘lmaydi. Test tuzishni takomillashtira olsak, uning tuzuvchisi malomatga qolmaydi.

B.MЕNGLIYEV: — Ona tilidan testlar murakkablik darajasiga ko‘ra farqlanishi kerak, albatta. Testologiya nazariyasiga ko‘ra, test topshiriqlari murakkablik darajasiga ko‘ra 4 ga bo‘linadi: 1) oson; 2) o‘rtacha qiyin; 3) qiyin; 4) eng qiyin. Ona tilidan to‘rt murakkablik darajasidagi testlar nazariy va metodik asoslarining yaratilmaganligi, test topshiriqlari tuzishda ta’limga kompetensiyaviy yondashuv prinsiplariga e’tibor qilinmasligi, ta’lim maqsadi va ta’lim oluvchilarning malaka darajasini baholash mezonlarining inobatga olinmasligi test topshiriqlari ta’lim oluvchilarning hayotiy ehtiyoj va zaruratidan, kundalik turmushidan qanchalar uzilib qolganligini ko‘rsatadi. Ular ona tili ta’limi maqsadi, bitiruvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning DTSda belgilangan mezonlari asosida bo‘lishi lozim.

Sh.TO‘RAYEV: — Juda to‘g‘ri. Darsliklardagi oxirigacha hal etilmagan yoki ilmiy mantiq buzilgan masalalar bo‘yicha tuzilgan testlar javoblari faqat manbalarda berilgan ma’lumotlardan tashqariga chiqmasligi, serqatlamlilikning me’yordan oshib ketishi test talablarini buzadi. Test masalasi bilan alohida shug‘ullanmaydigan yaxshi mutaxassisning ham 36 testdan yarmini to‘g‘ri yecholmasligi yoki murakkab fan sanalgan matematikadan guruhdagi 15 abituriyentdan 7-8 tasi 36 ta to‘g‘ri javob topgani holda, 15 abituriyent emas, 15 ona tili repetitoridan 1-2 tasi 36 ta to‘g‘ri javob topmasa, qolgani 30 taga ham yetkaza olmasligi testlar va fanning holatini aytib turibdi. Taklif: faqat muallifgina mutlaqo to‘g‘ri deb bilgan, aslida, mulohazali tushunchalardan test tuzmaslik, chig‘iriqdan o‘tgan, mantiq tarozisida tortilgan, javobi e’tirozsiz bitta bo‘lgan tushunchalardan test tuzmoq maqsadga muvofiq. 36 testning murakkablik darajasi – oddiy, o‘rtacha, qiyin testlar miqdori me’yorlariga amal qilish, murakkab testlarda ham qatlamning 3 tadan oshib ketmasligiga rioya etish ko‘zlangan natijani beradi.

D.BЕRDIYEVA: — Darhaqiqat, o‘zim ham amaliyotchi o‘qituvchi sifatida o‘quvchilarimni oliy o‘quv yurtlariga kirish imtihonlariga tayyorlab boraman. Savollar nihoyatda og‘ir va o‘ta vaqtni o‘g‘irlaydigan darajada. Go‘yo bu savollar o‘quvchiga emas, balki o‘qituvchisi uchun tuzilgandek. Savollarning oxiriga bormay boshi esdan chiqadi. Bir o‘ylab ko‘raylik, oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonlariga tushadigan savollarni bajarishga tayyor bo‘lish uchun birgina ona tili va adabiyot fanining o‘zidan 18-20 darslikni shunchaki o‘qibgina qolmay, balki nuqta-verguligacha yod olish kerak. Endi tasavvur qilaylik, ijtimoiy yo‘nalishni tanlagan abituriyent tarix fanidan ham, xorijiy tildan ham shuncha kitobni yod olishi zarur. Bu bir o‘smir uchun og‘irlik qilmaydimi? Xullas, Davlat test markazining test savollarini tuzuvchi mutaxassislari va ularni tasdiqlaydigan psixologlardan juda ham noroziman. Chunki, birinchidan, bunaqa savol ichidagi savollardan iborat 36 topshiriqni ishlash uchun 1 soat vaqt yetmaydi, ikkinchidan, shunday saviyadagi savollarni o‘qituvchilar (hatto o‘zlari ham) ba’zi abituriyentlarchalik ishlay olmasliklari hammaga ma’lum. Katta hayot bo‘sag‘asida turgan, hali uning zarbalariga duch kelmagan yoshlarning kelajakni bunyod qila olishdek o‘zlariga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga ko‘mak bermay, talaba bo‘lishni ular uchun yetib bo‘lmas yoki juda mashaqqatlar bilan erishiladigan “oliy baxtga” aylantirib qo‘ymayapmizmi? Vaholanki, hayot faqat shu “baxt” bilan mazmundor bo‘lib qolmaydi.

Sh.TOSHMIRZAYEVA: — Darsliklardan kelib chiqib DTM testlari ham o‘ta murakkablashdi. Nazarimda, buning 2 sababi bor:

– abituriyentlar sonining ko‘payib ketgani, repetitorlarning tinmay izlanishi tufayli abituriyentlar orasida raqobatning kuchaygani. 10 yil avvalgi abituriyent bilan hozirgisi orasida katta farq bor, chunki o‘quv markazlari, repetitorlar soni ko‘paydi, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga qo‘yiladigan talablar o‘sdi;

– apellyatsiyaga kelgan abituriyent o‘z savoliga javobni darslikdan ko‘rsatib berishni talab qilyapti. Test tuzuvchilar shuning uchun ham darslikka mutlaqo, so‘zma-so‘z tayanib qolmoqdalar. “Apellyatsiya mashmashasi” tufayli mustaqil fikrlashga chorlovchi savollar tuzishdan qochmoqdalar.

Testlar qiyinlashib ketganini tan olgan holda, har qalay, hozirgi kundagi abituriyentning bilim darajasi, bu bilimlar uning uchun qanchalik kerakligidan qat’i nazar ancha o‘sganligini ham ta’kidlash joiz.

S.ABDURAHMONOVA: — Haqiqatan ham, OO‘Yuga kirish imtihonlarida tuzilayotgan testlar juda murakkab. Buning isbotini toifa uchun attestatsiyadan o‘tayotgan pedagoglar natijasidan ham bilish mumkin (mutaxassisligi bo‘yicha aksariyat pedagoglarning test natijalari shpargalkasiz topshirganda, 40—50 foizdan o‘tmayapti), chunki aynan abituriyentlar uchun tuzilgan testlardan attestatsiyada ham foydalaniladi. Bitta savolni o‘qib tugatib, uni tushunish uchun abituriyent 3 daqiqa sarflaydi, 36 ta savol uchun esa 60 daqiqa juda kam. Savollarni tuzayotgan mutaxassislar, nazarimda, ataylab bolani yiqitish, “sindirish” uchun tuzayotgandek, go‘yoki ulardan o‘ch olmoqchi kabi… Kulging qistaydi… Ayrim abituriyentlarda imtihon topshirish jarayonida hayajon o‘ta kuchli bo‘ladi. Shunday holatlar ham uchramoqdaki, kuchli bilimga ega abituriyent shu hayajon sabab titul varag‘ini no¬to‘g‘ri belgilab, o‘qishga kira olmasligiga sabab bo‘lmoqda. Shu bois ham shunday yoshlarimiz uchun psixolog xizmatini samarali yo‘lga qo‘yish kerak. Psixologiya fakultetini bitirgan mutaxassislarimizda (o‘z hududimizdan kelib chiqqan holda) hali tajriba yetishmaydi.

Taklifim:

– savol ichida savollar miqdorini kamaytirish zarur;

– savollarning murakkablik darajasini biroz yengillatish kerak;

– test tuzishning yangi usullaridan foydalanish lozim;

– savollar darajasiga qarab ball belgilash ma’qul: V1 darajadagi savollarga 1,1 ball, V2 darajadagi savollarga 2,1 ball, S1 darajadagi savollar uchun 3,1 ball berilsa, abituriyentlarning bilimiga haqqoniy baho berilgan bo‘lardi.

— Ona tili va adabiyoti fani nufuzini oshirish uchun oliy o‘quv yurtlariga kirishda insho yozishni qayta joriy etish zarurligini ma’qullaydilar. Abituriyentning savodxonligi, ona tili qoidalarini qay darajada o‘rgangani yozgan inshosida yaqqol bilinadi. Bizningcha, bu o‘zini oqlaydigan tajribalardan.

M. MIRTOJIYEV: — Meningcha, imtihonda birinchi o‘rinda inshoni qo‘yish kerak. Insho bosqichidan o‘tganlargina ke¬yingi sinovda ishtirok etsin. Shunda saralovchilarga ham qulay bo‘ladi. Insho bolaning tilni amalda qanchalik bilishini, qo‘llay olishini yaqqol ko‘rsatadi. Shifokor bo‘ladimi, fizik bo‘ladimi yoki boshqa soha vakilimi – hammasiga o‘zbek tilidan imtihon qilinayotganda, albatta, insho bo‘lishi kerak. Tilni bilish inshoda ko‘rinadi.

G‘.ZIKRILLAYEV: — Oliy o‘quv yurtiga kirishda testdan voz kechib insho yozishni qayta joriy etish xolisonalik(obyektivlik)ni ta’minlaydigan omildan yuz burib, noxolislik(subyektivlik)ni oshiradigan omilni ma’qullash demakdir. Bunda abituriyentga nisbatan adolatsizlik qilgan bo‘lmaymizmi? Modomiki, insho o‘quvchi (abituriyent) savodxonligini oshirar ekan, maktabning o‘quv dasturida diktant, bayon bilan birga insho yozishga ham ko‘proq vaqt (soat) belgilab qo‘yilishi kerak.

B.MЕNGLIYEV: — Insho juda ham zarur. Ammo uni olishni to‘g‘ri tashkil etish bo‘yicha boshqacha fikrim bor. Nazarimda, kirish sinovlarini adolatli tashkil etish uchun eng qulay yo‘l – birinchi bosqichda test o‘tkazilishi, ikkinchi bosqichda insho olinishi. Bunda:

1) birinchi bosqichda oliy o‘quv yurtiga kirish uchun hujjat topshirgan barcha abituriyentlar an’anaviy tarzda test sinovidan o‘tadilar;

2) ikkinchi bosqich insho imtihonini esa birinchi bosqich natijalari ma’lum bo‘lgandan keyin yuqori ball olganlar topshiradi.

Buning bir necha afzal tomonlari bor:

birinchidan, testdan so‘ng ikkinchi bosqich ham bo‘lishini bilgan abituriyent har qanday aldovga uchmaydi, chunki adolatga xalal beruvchi firibgarlar ikkinchi bosqich uchun kafolat bermaydi;

ikkinchidan, bunday sharoit imtihonning keyingi bosqichiga faqat iqtidorli abituriyentlargina o‘tishini ta’minlaydi, natijada ikkinchi bosqichda to‘la ma’nodagi sog‘lom raqobat vujudga keladi;

uchinchidan, ikkinchi bosqichda abituriyentlar soni kam bo‘lganligi sababli jarayonni nazorat qilish juda oson kechadi. Ya’ni, bir o‘quv yurti abituriyentlarining barchasini bittagina binoda qamrab olish mumkin bo‘ladi.

Sh.TO‘RAYEV: — O‘quvchilar bilimini sinashning test usuli joriy etilgan paytlari “testlarni boshqa fanlarga joriy qilsa bo‘lar, ammo adabiyot fanining xususiyatidan kelib chiqadigan bo‘lsak, uni bu fanga qo‘llab bo‘lmaydi” degan mulohazalar tug‘ilgan edi. Inson ruhiyatini kamolotga yetkazuvchi vosita sifatida adabiyot ma’lumotga emas, hissiyotga tayanadi. Hissiyotni esa test orqali ifodalab bo‘lmaydi. “Nido” dostonining mohiyatini anglagan o‘quvchining “Ushbu dostondagi pochtachi kim?” degan savolga javob berolmay qolishi bilan uni bilmaydigan chiqarish yoki, aksincha, Juman pochtachi nomini bilish bilan asar mohiyatini angladi, degan xulosaga kelish adolatdan emas. Oliy o‘quv yurtlariga kirishda insho yozishni qayta joriy etish zarur, ammo uni tekshirish subyektiv munosabatga tayanishini hisobga olsak, ochiq-oshkoraligi masalasida murakkablik tug‘ilmasligini puxta o‘ylab ko‘rmoq lozim. Shuning uchun insho olishni tashkil etish masalasida professor Baxtiyor Mengliyev bilan hamfikrman.

D.BЕRDIYEVA: — Yod olish qobiliyati u qadar kuchli bo‘lmay, yozma savodxonligi, fikrlashi, badiiy salohiyati yaxshi bo‘lgan abituriyentlar ham talay. OTMlarga qabul qilishda blokiga qarab, masalan, ona tili va adabiyot fani 1-, 2-fan bo‘lgan oliy maktablarga insho, qolgan oliy o‘quv yurtlariga, hech bo‘lmaganda, diktant olinishini istardim. Chunki u qaysi soha egasi bo‘lmasin, eplab bitta ariza yoki boshqa ish qog‘ozini yoza olmasa, o‘z ona tilida ravon so‘zlay olmasa, bunday kadrni qanaqasiga “oliy ma’lumotli” deyish mumkin? Yana, yozma ishlar ham adolatli tekshirilsa, nur ustiga nur, agar teskarisi bo‘lsa…

To‘g‘ri, mustaqil fikrlar bilan yozilgan inshodan ko‘ra darslikdagi asosiga qarab testni tekshirish osonroq. Ammo biz yozma ishlarni ochiq tarzda o‘tkazib, haqiqiy iqtidorli, fikrlash qobiliyati tiniq, yozma nutqi namunali (yozma nutq orqali og‘zaki nutqni ham tasavvur qilish mumkin) abituriyentlarni saralab olsak, yoshlarimizga yana badiiy asar o‘qishdek zavqli daqiqalarni hadya etgan bo‘lar edik. Har yili OTMlarga imtihon oldidan testlar tuziladigan darsliklar ro‘yxati saytlarda e’lon qilinadi. Taklifim: agar blokiga qarab yuqoridagi ro‘yxatda adabiyot darsliklariga parchalari kiritilgan badiiy asarlarning nomlari berilsa va shu asarlardan suhbat bo‘lishi ta’kidlansa, foydadan xoli bo‘lmasdi. Kimdir bu qiyin holat, abituriyentlar ko‘p bo‘lsa, ularning qaysi biridan suhbat olinadi, bunga necha kunlar kerak, deb e’tiroz bildirishi mumkin. Bunda, hatto, hujjat qabul qilishda ham ma’lum sinov bo‘lishi mumkin. Shunday qilinsinki, maktabni tugatganiga besh-olti yil bo‘lib, o‘qimay yurganlar hujjat ham topshira olmasin.

Sh.TOSHMIRZAYEVA: — Ona tili va adabiyot fanining nufuzini oshirish uchun oliy o‘quv yurtiga kirishda insho yozishni joriy qilish kerak, degan fikrda jon bor. Insho o‘quvchining savodxonligi, fikrlash ko‘lamini belgilab beradi(insho kuni o‘quvchi mobil aloqa vositasi, internetdan foydalana olmasa, ko‘chirmasa, albatta). Ammo masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Bu insholarni tekshiruvchi shuncha mutaxassisni qayerdan topamiz? Hozirgi kunda ona tili va adabiyot o‘qituvchilarining necha foizi inshoni “4” va “5” bahoga yozar ekan? Avval o‘qituvchilarning savodxonligini oshirish lozimmikan?

Malaka oshirish kurslarida ona tili o‘qituvchilari pedagogika, psixologiya, huquq, milliy istiqlol g‘oyasi, ingliz tili kabi qator o‘quv predmetlaridan bir tutamdan bilim oladilaru, asosiy burchlari bo‘lgan savodxonlikdan – imloviy, ishoraviy, uslubiy savodxonlikdan bilimlari haminqadarligicha qolaveradi. Uslubiy xatoning imlo xatosidan farqi nimadaligini ajrata olishmaydi. Shunday ekan, abituriyentni baholashning imkoniyati cheklanib qolmaydimi?

O‘qituvchilar savodxonligini tekshirishning eng yaxshi yo‘li, nazarimizda, malaka oshirish kurslarida imlo qoidalarining moddalarini yodlatish va savodxonlik bo‘yicha imtihonlar joriy etishdir.

Bugun “Ma’rifat” ko‘targan masalalar – ona tili ta’limidagi eng dolzarb masalalar. Muammoga yechim qidirila boshladimi, shuning o‘zi yechimning yarmidir. Bu sohada jonbozlik ko‘rsatadigan mutaxassislarning ko‘payishini istar edik.

S.ABDURAHMONOVA: — Albatta, insho yozishni qayta joriy etish juda zarur. Bolaning haqiqiy bilimi: savodxonligi, bilim darajasi, fikrlash doirasi va husnixati inshoda namoyon bo‘ladi. Kirish imtihonlari faqat test usulida bo‘layotganligi sababli o‘quvchilarning savodxonlik darajasi o‘ta pasayib ketdi, mantiqiy fikrlashi, gapni to‘g‘ri tuza olish ko‘nikmalari deyarli rivojlanmayapti, bola erkin, mustaqil fikr yurita olmayapti. Inshoga tayyorgarlik jarayonida o‘quvchining savodxonlik darajasi yuksaladi, yoshlarga, o‘z-o‘zidan, badiiy kitoblarni ko‘proq o‘qitishga erishamiz, natijada ma’naviyati boy, o‘zimiz orzu qilgan inson bo‘lib voyaga yetadi. Faqat bitta muammo: insholar oshkora, xolis tekshirilarmikan?

TAHRIRIYATDAN:

Hurmatli gazetxon!

Soha mutaxassislarining millat ma’naviyati va yosh avlod kamoliga bevosita ta’sir etuvchi ona tili ta’limi masalasiga oid mulohazalari bilan tanishdingiz. Albatta, bu qarashlarni xulosa deyishdan yiroqmiz. Fikr fikrga turtki, deyishadi. Mutolaa davomida Sizda ham taklif va mulohazalar tug‘ilgan bo‘lsa, marhamat, bizga yo‘llang!

Davra suhbatini Husan KARVONLI va Dilmurod DO‘ST yozib oldi.

Manba: “Ma’rifat” gazetasi veb-sahifasi