Таниқли ўзбек режиссёри Баҳодир Йўлдошев раҳбарлик қилаётган Тошкентдаги “Дийдор” ўқув-театр студияси талабалари томонидан Шарқнинг буюк мутаффаккири, турк дунёсининг буюк шоири ва атоқли давлат арбоби Низомиддин Мир Алишер Навоий ғазаллари асосида сахналаштирилган «Эл нетиб топғай мениким, мен ўзумни топмасам» номли мусиқий спектаклни тақдим этамиз.
ЭЛ НЕТИБ ТОПҚАЙ МЕНИ…
Зуҳриддин Исомиддинов шарҳи
То муҳаббат дашти бепоёнида оворамен,
Ҳар балият келса ишқ ошубидин бечорамен.
Эл нетиб топқай мениким мен ўзимни топманом,
Буйлаким ишқу жунун саҳросида оворамен.
Қайси захмимға қилурсен чора чун мен эй рафиқ,
Тийр борони балиятдин саросар ёрамен.
Оҳ дуди ичра бир учқун киби кўрган мени
Билдиким, ҳижрон тунига кавкаби сайёрамен.
Кеча ўртансам, саҳар фарёд қилсам, не ажаб,
Ишқ аро парвонаву булбулға чун ҳамкорамен.
Эй харобот аҳли, гар сиз маст ўлуб, мен бўлмасам,
Айб эмас, невчунки сиз – майхора, мен хунхорамен.
Эй Навоий, борди деб аҳбоб, таъжил этма кўп,
Ит киби мен эришиб ул корвонни борамен.
Бу ғазал бир маҳаллар Ўзбекистон халқ артисти унвони билан сийланган, кейинчалик эса намозхонликда айбланиб, қўшиқларини радио ва телевидениеда бериш тақиқланган машҳур санъаткор Мавлуда Аъзамова томонидан зўр маҳорат билан куйланган эди. Дин-диёнатга йўл очилган мустақиллик давридагина бу қўшиқ яна эфирга чиқа бошлади. Шу орқали ҳам биз миллат қуёши Алишер Навоийнинг даҳосидан яна бир қатла баҳраманд бўлдик.
Бу асар “Чор девон”нинг иккинчи жилдидаги 496-ғазалдир. Навоий “Наводируш шабоб”даги асарларни йигитлик айёмидаги нодирликлар билан қиёслайди. Бу маънони таъкидлаётганимизнинг боиси шундаки, баъзилар айтганидек, “Чор девон”га киритилган асарлар шоир умрининг шунга мувофиқ даврида ёзилган эмас, яъни “Ғаройибус сиғар” девони фақат болалик – сағир ёшида битилмаган, ёки “Фавойидул кибар” – қари чоғида ёзган ғазалларидан иборат эмас. Девонларнинг номлари шартли бўлиб, девон тартиб бериш чоғида ҳар бир девонга бир хил – 650 тадан ғазал киритилгани ҳам шуни кўрсатади.
Мазкур ғазал руҳига диққат қилсак, у Навоийнинг хийла кексарган, ҳаёт ва ўлим ҳақида ўйлай бошлаган, устозлари ва бир қанча яқин дўстлари ҳаётдан кўз юмган чоғда битилган кўринади. Чунончи, сўнгги байт шуни кўрсатади:
Эй Навоий, борди деб аҳбоб, таъжил этма кўп,
Ит киби мен эришиб ул корвонни борамен.
Яъни, Эй Навоий, дўст-ёрларим кетди, деб шошилма, бу карвонга ит каби эргашиб бораман (қолиб кетмайман).
Энди ғазалнинг матлаъ – илк байти маъноси билан танишайлик.
То муҳаббат дашти бепоёнида оворамен,
Ҳар балият келса ишқ ошубидин бечорамен.
Муҳаббатнинг чек-чегарасиз даштида сарсон ҳолда юрар эканман,
Ишқ саросимасидан, нимаики балолар бошимга тушса, чорасизман.
Ошиқ муҳаббатнинг поёнсиз даштида овора бўлиб юрар экан, бундан англашиладики, ишқнинг ўзи беҳудуддир. Бу ишқ – илоҳий ишқ, чунки инсоний ишқнинг боши ва охири, авжи ва сусти, чек-чегараси бўлади, фақат Оллоҳ ишқининг поёни йўқ. Бу ишқ туфайли бошга тушадиган балолар қаршисида ошиқ чорасиз, зеро қазога рози ва балога собир бўлиш – мўминнинг шиоридир.
Эл нетиб топқай мениким мен ўзимни топманом,
Буйлаким ишқу жунун саҳросида оворамен.
Мен ўзимни топа олмайману, одамлар мени қандай қилиб топсин?
Мен шу тариқа ишқ ва жунун саҳросида овораман.
Бу байт бугун айрим адабиётшунос ва ихлосмандлар томонидан бузиб ўқилади ва шунга мувофиқ талқин қилинади. Уларнинг фикрига кўра, шоир “Эл нетиб топқай мениким, мен ўзимни топмасам” деган, ёки тўғрироғи, шунақа деб ёзганида зўр бўлар эди. Ана ўшанда “ўзликни топиш, ўзликни англаш” каби ҳозир урф бўлган ижтимоий дунёқараш Навоий орқали ҳам тасдиқ этиларди… Унинг зимнида “мен ўзимини англасам (ботинга назар), бошқалар ҳам мени эътироф этади, биз ўзимизни топсак, англасак, ўз қадримизга ўзимиз етгандагина ўзгалар (яъни бошқа миллатлар, дунё…) ҳам бизни тан олади”, деган шиор сингари бир даъво ётади.
Ҳолбуки, шоир ўзликни топиш (англаш) эмас, аксинча, ўзликни йўқотиш, ўзини топа олмай қолиш маъносини битади. Тасаввувда – ҳақиқий солик, адабиётда – чин ошиқ севги шиддатидан ўзини унутиши, хаёлан маъшуқа билан бирлашиб кетиши лозим. Эътибор берсангиз, ишқ шиддатидан жунун ҳоли ҳам пайдо бўлди. Бу ҳолда киши ўзини билмай қолиши – мантиқий. Давом этамиз:
Қайси захмимға қилурсен чора чун мен эй рафиқ,
Тийр борони балиятдин саросар ёрамен?
Эй дўст, сен яра-чақаларимнинг қайси бирини даволамоқчисан?
Тийрборон балосидан менинг бутун аъзои баданим яра-чақа-ку?
Бу тийр борони аввало маъшуқа отган истиғно ўқлари. Аммо бу – ботиний (ички) жароҳат, зоҳирий томондан эса, ишқ жунунидан телба бўлган одамга болалар тош отиб ҳаммёғини ярадор қиладилар. Яна:
Оҳ дуди ичра бир учқун киби кўрган мени
Билдиким, ҳижрон тунига кавкаби сайёрамен.
Оҳ тутуни ичида мен бир учқундай бўлиб ётганимни кўрган одам
Бу – ҳижрон кечасидаги юлдуз-сайёра экан, деб гумон қилди.
Бу – жуда маҳобатли манзара. Тутун ҳамма ёқни қоплаб, унинг қоронғисида ўртанаётган ошиқ бир учқундай бўлиб аранг кўзга ташланади, уни кўрган одам ҳижрон тунидаги юлдуз ва сайёрларга ўхшатади.
Тўғри, сиртдан қараган кишига бу жуда муболаға, лоф тасвир бўлиб туйилиши мумкин. Аммо ёр – Оллоҳ ишқида тунлари ухламай, оҳ тортиб чиқилган замонларни кўз ўнгимизга келтирсак, манзара анча реаллашади.
Кеча ўртансам, саҳар фарёд қилсам, не ажаб,
Ишқ аро парвонаву булбулға чун ҳамкорамен.
Тунлари куйиб-ёнсам, тонг саҳарларда йиғласам, ажабланманг.
Чунки ишқда парвона ва булбул билан ишим бир хил.
Бунда мумтоз адабиётимизга хос таносуб санъати қўллангани диққатга сазовор, яъни ўртанмоқ деганда алангага ўзини уриб куядиган парвона, саҳарда нола қилиш эса тонгда сайраган булбулга қиёс қилинади. Сўнгра:
Эй харобот аҳли, гар сиз маст ўлуб, мен бўлмасам,
Айб эмас, невчунки сиз – майхора, мен хунхорамен.
Эй харобот (майхона) аҳли, сиз маст бўлиб, мен маст бўлмасам,
Бу айб эмас, негаки сизлар май ичасиз, мен эса қон ютаман.
Назаримизда, бу ғазалнинг маъно ва ишоратга энг тўлиқ байти – шу. Бунда шоир сиртдан майхона аҳлига мурожаат қилгани билан, аслида мустасифларга – сохта ошиқ-сохта соликларга хитоб қилади, уларнинг ишқ йўлида ўзини маст-аласт қилиб кўрсатишларини маъқулламайди. Навоийнинг эътимодича, ошиқликнинг янада юқорироқ бир босқичи бор, бу ҳушёрлик ила ёрга етишишдир.
Ниҳоят, сўнгги байт:
Эй Навоий, борди деб аҳбоб, таъжил этма кўп,
Ит киби мен эришиб ул корвонни борамен.
Эй Навоий, дўст-ёрларим кетди, деб шошилма,
Бу карвон ортидан ит каби эргашиб бораман.
Биз юқорида бу байтнинг ҳаётий маъносига урғу берган эдик. Энди икки оғиз унинг сўфиёна мазмуни ҳақида тўхталсак. Манбаларнинг шоҳидлик беришича, Навоий умри давлат ва жамоат иши, ижод билан ўтиб, сўфийликда ўзи хоҳлаган даражага ета олмаганидан ўкинган. Бу борада илгарилаб кетган аҳли ҳоллар – улкан сўфийларга ҳавас билан қараган, бир томондан, тасалли учун, қолаверса, шу армон йўлида “Насойимул муҳаббат” асарини битган. Ғазал ниҳоясида Навоий умидланади – дўст-ёрлар (аҳли ҳоллар) кетиб қолди, уларга етиб бўлармикин, деб кўп ошиқиб ўзингни азоблама, ит карвонга эргашиб боравергани каби, зора мен ҳам уларга етолсам…
Бу ғазал – агар бошдан охир маъносига диққат қилсак – кишининг ошиқ бўлиши, бу йўлда унинг бошига турли ғавғо-шўришлар ёғилиши, аммо у ишқ йўлидан тийилмай, аксинча, ўзини унутиш даражасида берилиши, оқибат – бошдан-оёқ бало ўқларига нишон бўлиши, кейинчалик эса ўзи торган оҳлар дуди ичда гўё бир мажнун тунда олов ёқиб, аланга тутуни ичра гулханни кўрган одамлар уни тун осмонида юлдуз ва сайёраларга ўхшатиши, шу тариқа ишқ шиддатининг зўрлигидан кечалари куйиб-ёниб, тонг саҳарларда фарёд қилиши, чора излаб харобот (майхона) сари йўл солиб, аммо бунда ҳам дардига даво топа олмай, қон ютиши ва ниҳоят, кетган карвон ортидан эргашиши – фанони тарк этишидай изчилликка эга эканини кўрамиз. Ишқнинг шаҳи ҳоли Навоийнинг ушбу етти байтли ғазалида шундай тажассум топган.
Алишер Навоий асарларида қўлланган сўз ва ибораларни тушуниш, талқин этиш учун у яшаган даврдаги ижтимоий-маданий ҳаёт, адабий муҳитни, бадиий мезонларни, диний, сўфиёна ва адабий истилоҳларнинг келиб чиқиши ҳамда улардан ҳар бири ифодалаган зоҳирий ва ботиний маънолар мағзини чақиш лозим. Чунончи, ана шу сўнгги байтда Навоий ўзи ҳақида “ит каби эргашиб” деган ифодани битар экан, у бир қўпол тасвир, ёинки маломатпеша одамнинг ўзига қилган лутфи эмас, балки машҳур бир афсонага ишорадир. Маълумки, уч солиҳ йигит золим ҳукмдор Даққиёнус (Даклёниус) замонида тоғ сари бош олиб кетадилар, уларга Қитмир деган бир ит ҳам эргашади ва ҳаммаси бир ғорга яширинишади. Оллоҳ уларни зулм тааддисидан асраб, уйқуга чўмдиради ва Даққиёнус вафоти (айтишларича, уч юз йил)дан кейин уйғотади.
Бояги ит эса, солиҳларга эргашгани учун, солиҳлик рутбасига эга бўлган эмиш…
Алишер Навоий ғазаллари асосида спектакл, 2014 Режиссёр: Баҳодир Йўлдошев
Иштирокчилар: “Дийдор” ўқув-театр студияси талабалари
Видеотасвир режиссёри: Абдукарим Мирзаев
Alisher Navoiy g‘azallari asosida spektakl, 2014 Rejissyor: Bahodir Yo‘ldoshev
Ishtirokchilar: “Diydor” o‘quv-teatr studiyasi talabalari
Videotasvir rejissyori: Abdukarim Mirzayev
Taniqli o‘zbek rejissyori Bahodir Yo‘ldoshev rahbarlik qilayotgan Toshkentdagi “Diydor” o‘quv-teatr studiyasi talabalari tomonidan Sharqning buyuk mutaffakkiri, turk dunyosining buyuk shoiri va atoqli davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy g‘azallari asosida saxnalashtirilgan “El netib topg‘ay menikim, men o‘zumni topmasam” nomli musiqiy spektaklni taqdim etamiz.
EL NЕTIB TOPQAY MЕNI…
Zuhriddin Isomiddinov sharhi
To muhabbat dashti bepoyonida ovoramen,
Har baliyat kelsa ishq oshubidin bechoramen.
El netib topqay menikim men o‘zimni topmanom,
Buylakim ishqu junun sahrosida ovoramen.
Qaysi zaxmimg‘a qilursen chora chun men ey rafiq,
Tiyr boroni baliyatdin sarosar yoramen.
Oh dudi ichra bir uchqun kibi ko‘rgan meni
Bildikim, hijron tuniga kavkabi sayyoramen.
Kecha o‘rtansam, sahar faryod qilsam, ne ajab,
Ishq aro parvonavu bulbulg‘a chun hamkoramen.
Ey xarobot ahli, gar siz mast o‘lub, men bo‘lmasam,
Ayb emas, nevchunki siz – mayxora, men xunxoramen.
Ey Navoiy, bordi deb ahbob, ta’jil etma ko‘p,
It kibi men erishib ul korvonni boramen.
Bu g‘azal bir mahallar O‘zbekiston xalq artisti unvoni bilan siylangan, keyinchalik esa namozxonlikda ayblanib, qo‘shiqlarini radio va televideniyeda berish taqiqlangan mashhur san’atkor Mavluda A’zamova tomonidan zo‘r mahorat bilan kuylangan edi. Din-diyonatga yo‘l ochilgan mustaqillik davridagina bu qo‘shiq yana efirga chiqa boshladi. Shu orqali ham biz millat quyoshi Alisher Navoiyning dahosidan yana bir qatla bahramand bo‘ldik.
Bu asar “Chor devon”ning ikkinchi jildidagi 496-g‘azaldir. Navoiy “Navodirush shabob”dagi asarlarni yigitlik ayyomidagi nodirliklar bilan qiyoslaydi. Bu ma’noni ta’kidlayotganimizning boisi shundaki, ba’zilar aytganidek, “Chor devon”ga kiritilgan asarlar shoir umrining shunga muvofiq davrida yozilgan emas, ya’ni “G‘aroyibus sig‘ar” devoni faqat bolalik – sag‘ir yoshida bitilmagan, yoki “Favoyidul kibar” – qari chog‘ida yozgan g‘azallaridan iborat emas. Devonlarning nomlari shartli bo‘lib, devon tartib berish chog‘ida har bir devonga bir xil – 650 tadan g‘azal kiritilgani ham shuni ko‘rsatadi.
Mazkur g‘azal ruhiga diqqat qilsak, u Navoiyning xiyla keksargan, hayot va o‘lim haqida o‘ylay boshlagan, ustozlari va bir qancha yaqin do‘stlari hayotdan ko‘z yumgan chog‘da bitilgan ko‘rinadi. Chunonchi, so‘nggi bayt shuni ko‘rsatadi:
Ey Navoiy, bordi deb ahbob, ta’jil etma ko‘p,
It kibi men erishib ul korvonni boramen.
Ya’ni, Ey Navoiy, do‘st-yorlarim ketdi, deb shoshilma, bu karvonga it kabi ergashib boraman (qolib ketmayman).
Endi g‘azalning matla’ – ilk bayti ma’nosi bilan tanishaylik.
To muhabbat dashti bepoyonida ovoramen,
Har baliyat kelsa ishq oshubidin bechoramen.
Muhabbatning chek-chegarasiz dashtida sarson holda yurar ekanman,
Ishq sarosimasidan, nimaiki balolar boshimga tushsa, chorasizman.
Oshiq muhabbatning poyonsiz dashtida ovora bo‘lib yurar ekan, bundan anglashiladiki, ishqning o‘zi behududdir. Bu ishq – ilohiy ishq, chunki insoniy ishqning boshi va oxiri, avji va susti, chek-chegarasi bo‘ladi, faqat Olloh ishqining poyoni yo‘q. Bu ishq tufayli boshga tushadigan balolar qarshisida oshiq chorasiz, zero qazoga rozi va baloga sobir bo‘lish – mo‘minning shioridir.
El netib topqay menikim men o‘zimni topmanom,
Buylakim ishqu junun sahrosida ovoramen.
Men o‘zimni topa olmaymanu, odamlar meni qanday qilib topsin?
Men shu tariqa ishq va junun sahrosida ovoraman.
Bu bayt bugun ayrim adabiyotshunos va ixlosmandlar tomonidan buzib o‘qiladi va shunga muvofiq talqin qilinadi. Ularning fikriga ko‘ra, shoir “El netib topqay menikim, men o‘zimni topmasam” degan, yoki to‘g‘rirog‘i, shunaqa deb yozganida zo‘r bo‘lar edi. Ana o‘shanda “o‘zlikni topish, o‘zlikni anglash” kabi hozir urf bo‘lgan ijtimoiy dunyoqarash Navoiy orqali ham tasdiq etilardi… Uning zimnida “men o‘zimini anglasam (botinga nazar), boshqalar ham meni e’tirof etadi, biz o‘zimizni topsak, anglasak, o‘z qadrimizga o‘zimiz yetgandagina o‘zgalar (ya’ni boshqa millatlar, dunyo…) ham bizni tan oladi”, degan shior singari bir da’vo yotadi.
Holbuki, shoir o‘zlikni topish (anglash) emas, aksincha, o‘zlikni yo‘qotish, o‘zini topa olmay qolish ma’nosini bitadi. Tasavvuvda – haqiqiy solik, adabiyotda – chin oshiq sevgi shiddatidan o‘zini unutishi, xayolan ma’shuqa bilan birlashib ketishi lozim. E’tibor bersangiz, ishq shiddatidan junun holi ham paydo bo‘ldi. Bu holda kishi o‘zini bilmay qolishi – mantiqiy. Davom etamiz:
Qaysi zaxmimg‘a qilursen chora chun men ey rafiq,
Tiyr boroni baliyatdin sarosar yoramen?
Ey do‘st, sen yara-chaqalarimning qaysi birini davolamoqchisan?
Tiyrboron balosidan mening butun a’zoi badanim yara-chaqa-ku?
Bu tiyr boroni avvalo ma’shuqa otgan istig‘no o‘qlari. Ammo bu – botiniy (ichki) jarohat, zohiriy tomondan esa, ishq jununidan telba bo‘lgan odamga bolalar tosh otib hammyog‘ini yarador qiladilar. Yana:
Oh dudi ichra bir uchqun kibi ko‘rgan meni
Bildikim, hijron tuniga kavkabi sayyoramen.
Oh tutuni ichida men bir uchqunday bo‘lib yotganimni ko‘rgan odam
Bu – hijron kechasidagi yulduz-sayyora ekan, deb gumon qildi.
Bu – juda mahobatli manzara. Tutun hamma yoqni qoplab, uning qorong‘isida o‘rtanayotgan oshiq bir uchqunday bo‘lib arang ko‘zga tashlanadi, uni ko‘rgan odam hijron tunidagi yulduz va sayyorlarga o‘xshatadi.
To‘g‘ri, sirtdan qaragan kishiga bu juda mubolag‘a, lof tasvir bo‘lib tuyilishi mumkin. Ammo yor – Olloh ishqida tunlari uxlamay, oh tortib chiqilgan zamonlarni ko‘z o‘ngimizga keltirsak, manzara ancha reallashadi.
Kecha o‘rtansam, sahar faryod qilsam, ne ajab,
Ishq aro parvonavu bulbulg‘a chun hamkoramen.
Tunlari kuyib-yonsam, tong saharlarda yig‘lasam, ajablanmang.
Chunki ishqda parvona va bulbul bilan ishim bir xil.
Bunda mumtoz adabiyotimizga xos tanosub san’ati qo‘llangani diqqatga sazovor, ya’ni o‘rtanmoq deganda alangaga o‘zini urib kuyadigan parvona, saharda nola qilish esa tongda sayragan bulbulga qiyos qilinadi. So‘ngra:
Ey xarobot ahli, gar siz mast o‘lub, men bo‘lmasam,
Ayb emas, nevchunki siz – mayxora, men xunxoramen.
Ey xarobot (mayxona) ahli, siz mast bo‘lib, men mast bo‘lmasam,
Bu ayb emas, negaki sizlar may ichasiz, men esa qon yutaman.
Nazarimizda, bu g‘azalning ma’no va ishoratga eng to‘liq bayti – shu. Bunda shoir sirtdan mayxona ahliga murojaat qilgani bilan, aslida mustasiflarga – soxta oshiq-soxta soliklarga xitob qiladi, ularning ishq yo‘lida o‘zini mast-alast qilib ko‘rsatishlarini ma’qullamaydi. Navoiyning e’timodicha, oshiqlikning yanada yuqoriroq bir bosqichi bor, bu hushyorlik ila yorga yetishishdir.
Nihoyat, so‘nggi bayt:
Ey Navoiy, bordi deb ahbob, ta’jil etma ko‘p,
It kibi men erishib ul korvonni boramen.
Ey Navoiy, do‘st-yorlarim ketdi, deb shoshilma,
Bu karvon ortidan it kabi ergashib boraman.
Biz yuqorida bu baytning hayotiy ma’nosiga urg‘u bergan edik. Endi ikki og‘iz uning so‘fiyona mazmuni haqida to‘xtalsak. Manbalarning shohidlik berishicha, Navoiy umri davlat va jamoat ishi, ijod bilan o‘tib, so‘fiylikda o‘zi xohlagan darajaga yeta olmaganidan o‘kingan. Bu borada ilgarilab ketgan ahli hollar – ulkan so‘fiylarga havas bilan qaragan, bir tomondan, tasalli uchun, qolaversa, shu armon yo‘lida “Nasoyimul muhabbat” asarini bitgan. G‘azal nihoyasida Navoiy umidlanadi – do‘st-yorlar (ahli hollar) ketib qoldi, ularga yetib bo‘larmikin, deb ko‘p oshiqib o‘zingni azoblama, it karvonga ergashib boravergani kabi, zora men ham ularga yetolsam…
Bu g‘azal – agar boshdan oxir ma’nosiga diqqat qilsak – kishining oshiq bo‘lishi, bu yo‘lda uning boshiga turli g‘avg‘o-sho‘rishlar yog‘ilishi, ammo u ishq yo‘lidan tiyilmay, aksincha, o‘zini unutish darajasida berilishi, oqibat – boshdan-oyoq balo o‘qlariga nishon bo‘lishi, keyinchalik esa o‘zi torgan ohlar dudi ichda go‘yo bir majnun tunda olov yoqib, alanga tutuni ichra gulxanni ko‘rgan odamlar uni tun osmonida yulduz va sayyoralarga o‘xshatishi, shu tariqa ishq shiddatining zo‘rligidan kechalari kuyib-yonib, tong saharlarda faryod qilishi, chora izlab xarobot (mayxona) sari yo‘l solib, ammo bunda ham dardiga davo topa olmay, qon yutishi va nihoyat, ketgan karvon ortidan ergashishi – fanoni tark etishiday izchillikka ega ekanini ko‘ramiz. Ishqning shahi holi Navoiyning ushbu yetti baytli g‘azalida shunday tajassum topgan.
Alisher Navoiy asarlarida qo‘llangan so‘z va iboralarni tushunish, talqin etish uchun u yashagan davrdagi ijtimoiy-madaniy hayot, adabiy muhitni, badiiy mezonlarni, diniy, so‘fiyona va adabiy istilohlarning kelib chiqishi hamda ulardan har biri ifodalagan zohiriy va botiniy ma’nolar mag‘zini chaqish lozim. Chunonchi, ana shu so‘nggi baytda Navoiy o‘zi haqida “it kabi ergashib” degan ifodani bitar ekan, u bir qo‘pol tasvir, yoinki malomatpesha odamning o‘ziga qilgan lutfi emas, balki mashhur bir afsonaga ishoradir. Ma’lumki, uch solih yigit zolim hukmdor Daqqiyonus (Daklyonius) zamonida tog‘ sari bosh olib ketadilar, ularga Qitmir degan bir it ham ergashadi va hammasi bir g‘orga yashirinishadi. Olloh ularni zulm taaddisidan asrab, uyquga cho‘mdiradi va Daqqiyonus vafoti (aytishlaricha, uch yuz yil)dan keyin uyg‘otadi.
Boyagi it esa, solihlarga ergashgani uchun, solihlik rutbasiga ega bo‘lgan emish…
