Тилда миллат руҳи яшайди, миллат ҳаётида юз бераётган ўзгаришлар тилда худди кўзгудек акс этиб туради. Улуғ бобокалонимиз Абдулла Авлоний айтганларидек: “Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур”.

ЎЗБЕК ТИЛИ ЎЛМАЙДИ
Иномжон Азимов, филология номзоди

Тилга таъриф берилганда, унга нисбатан “миллат руҳи”, “миллат кўзгуси” каби ташбеҳлар келтирилади. Ёзувчи Улуғбек Ҳамдам “тил – миллатнинг маънавий паспорти” дея таъриф берибди. Ҳақиқатан ҳам, тилда миллат руҳи яшайди, миллат ҳаётида юз бераётган ўзгаришлар тилда худди кўзгудек акс этиб туради. Улуғ бобокалонимиз Абдулла Авлоний айтганларидек: “Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур”. Шунинг учун ҳам миллий тил ҳар қандай давлатнинг рамзларидан бири ҳисобланиб, тилнинг такомили, ривожи давлат ҳимоясида бўлади.

Шуни таъкидлаш керакки, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши халқимизнинг миллий мустақилликка эришиш йўлидаги муҳим қадамларидан бири бўлган эди. Истиқлол йилларида мамлакатимизда барча соҳаларда бўлгани каби тилимиз тараққиётида ҳам муҳим ўзгаришлар юз берди. Ўзбек тилининг халқаро миқёсда обрўси ошди. “Давлат тили ҳақида”ги қонун она тилимизнинг бор гўзаллиги ва жозибасини тўла намоён этиш билан бирга, уни илмий асосда ривожлантириш борасида ҳам кенг имкониятлар яратди. Ютуқларимиз кўп, лекин шу билан бирга, муаммоларимиз ҳам бисёр. Қуйида айни муаммолар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларимизин билдиришга ҳаракат қиламиз. Албатта, билдирилган фикрлар муаллифнинг шахсий нуқтаи назари, шунинг учун баъзи фикрларга кимлардир қўшилмаслиги мумкин, бу табиий ҳол.

Биз тилимиз тарихи, тараққиёти, ютуқ ва камчиликлари ҳақида ҳар йили бир марта хўп жўшиб, тўлиб-тошиб гапирамиз. Ҳа, айнан октябрь ойида, радио, телевидение, матбуот… ҳамма фаол бўлиб кетади. Оммавий ахборот воситаларида мавзу кенг ёритилади, мутахассиларнинг чиқишлари, турли тадбирлар, адабий кечалар, хуллас, тасдиқланган режа тўлақонли бажарилади. Лекин бу тадбирларнинг баъзилари хўжакўрсинга эканлиги кишини изтиробга солади. Мана сизга бир мисол: ҳар йили “Муносабат” телекўрсатувининг октябрь ойидаги махсус сони тил мавзусига бағишланади. Ўтган йилги кўрсатувда камина ҳам иштирок этганман, жиддий муаммолар кўтарилган, камчиликлар айтилган ҳамда бошловчининг тахминан шундай сўзлари билан якунланган: “Ҳурматли томошабинлар, вақтимиз якунланиб бормоқда, кўриб турганимиздек, муаммолар кўп, шунинг учун Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети мутахассислари иштирокида мавзуга бағишланган туркум кўрсатувлар тайёрлаб борамиз”. Бошқа зарур мавзулар кўпайиб кетдими, ёки бошловчининг ёдидан кўтарилиб кетдими, ҳар қалай, бу мавзуга бошқа қайтилмади. Энг кулгили деймизми, ачинарли деймизми, бу йилги кўрсатув ҳам айнан шу сўзлар билан якунланди. Хулоса чиқариш ўзингиздан.

Бу йил ҳам матбуотда, ижтимоий тармоқларда мавзуга оид кўп мақолалар эълон қилинди, асосли фикрлар, таклифлар ўртага ташланди. Улуғбек Ҳамдам, Бахтиёр Менглиев каби мутахассисларнинг чиқишларини алоҳида эътироф этишни истардик. Шу билан бирга, эҳтиросларга берилиб айтилган фикрларни ҳам таъкидлаб ўтиш жоиз. Эътибор қилинг: “Тилшунос олимлар тил тозалиги учун жон куйдирмайди, давлат тилни қаровсиз, буткул ўз ҳолига ташлаб қўйган, натижада одамларнинг тили, худди эгасиз қолган пода каби, ёввойи оламга ёйилиб, боши оққан томонга ўтлаб кетган.

Тилшунос “олим”нинг илмий иши ё мақоласини эса умуман ўқиб бўлмайди: ҳар сатрида бир “лингвистик анализ”, ҳар бетида ўнлаб “нокатегориал”, “функция”, “морфема”, “аффикс”, “префикс”. Мана бу “илмий” жумлаларни ўқиб кўринг: “бугунги кунда предикативликни предикатнинг субъект билан муносабати сифатида эмас, балки предикатдан англашилган мазмуннинг объектив воқеликка муносабати сифатида тушуниш…” Қаттиқ тегиб кетса ҳам айтамиз: ўзбек тилини энг кўп тилшунос “олим”лар бузяпти! Бу ҳолатга қараб яна ҳам очиқроқ айтсак, бугунги ўзбек тилшунослигининг тили ўзбекча эмас! Нафақат тили, фикрлаш тарзи ҳам, назарияси ҳам, усули ва услуби ҳам, ёндашиш йўриқлари ҳам ўзбекча эмас!” (Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон).
Кечирасиз-у, аввало, илмий, илмий-оммабоп ёки омабоп мақолаларни бир-биридан фарқлаб олиш жоиз.

Ҳақиқатан ҳам, тилшунос “олим”нинг мақоласини маълум гуруҳ, масалан, илм билан шуғулланаётган мутахассислар, талабалар тушунади, бошқаларнинг тушуниши шарт эмас, шунинг учун буни илм дейдилар. Ўзбек тилшунослиги ҳам ўз қобиғига ўралиб қолмасдан, замон билан ҳамнафас ривожланиб бораверади, янги-янги атамалар ўзбек тили илмий услубига кириб келаверади, бу ижобий ҳолат. Муҳтарам адибимизга юксак эҳтиромимизни билдирганимиз ҳолда, кейинги хулосаларига қўшила олмаймиз. Тўғри, собиқ шўролар даврида кўплаб рус тили грамматик қоидалари ўзбек тилига жорий қилинди, натижада кўп хатоликларга йўл қўйилди. Лекин мустақилликдан кейин бу камчиликлар мутахассислар томонидан рўйи рост айтилган (бу ҳақда қаранг: Маҳмудов Н. Қайта қуриш ва ўзбек морфологиясининг айрим масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти. 1988. №3. Б.16-20). Ҳозирги ўзбек тилшунослиги бўйича бундай фикрларни айтиш адолатдан эмас, деб ўйлаймиз.

Ўзбек тилини энг кўп тилшунос “олим”лар бузгани йўқ, аксинча, тилимизнинг равнақи йўлида самарали тадқиқотлар олиб боришмоқда.

Энди асосий мавзуга ўтсак. Муаммолар ва уларнинг ечими хусусида.

Саводхонлик масаласи. Бу муаммо миллат тақдирига бефарқ бўлмаган ҳар бир инсонни чуқур ўйлашга, мушоҳада юритишга чорлайди.

Бир пайтлар, ўқувчилик давримизда устозларимиз шундай таълим беришганки, синфдаги 25 нафар ўқувчидан 3-4 нафаригина кўп хато қиладиган ўқувчилар саналган. Мактабдаги кўргазмали қуроллардан тортиб устозлар ёзувида умуман хатоликларни кўрмаганмиз, чунки хато ёзишлик ўқитувчининг билимсизлигидан далолат бўлган. Шунинг учун биз, шогирдлар ҳам уларга муносиб ўқувчилар бўлишга интилганмиз. Ҳозир-чи? Аҳвол қандай? Айтиш мумкинки, аҳвол ўта ачинарли ҳолатда. Ишонмасангиз, хоҳлаган таълим муассасасига (хоҳ у мактаб, хоҳ академик лицей ёки коллеж бўлсин) бориб кўринг: битта кўргазмали воситадан камида 2 та хато бемалол топишингиз мумкин, мен кафил, чунки сўзларни хато ёзиш оддий ҳолатга айланган, ҳа, хато ёзишибди-да, деб қўяқолишади. Саводхонлик миллатни миллат сифатида намоён қилувчи муҳим эталонлардан бири эканини ёддан чиқариб қўйдик. Нима учун? Келинг, бунинг сабабларини аниқлашга ҳаракат қиламиз.

Телевидениедаги хатоликлар. Ҳозирги кунда давлат каналлари билан бир қаторда, хусусий каналлар кўпайиб кетди. Уларда берилаётган матнлардаги хатоликларни кўриб хунобингиз ошади. Болаларимиз айни шуларни кўриб тарбияланяпти, хатоликларни тўғри деб қабул қиляпти. Яқинда бир куюнчак ватандошимиз энг кўп хато қилаётган телеканалларни санаб берса, яна бир ватандошимиз улар давлат каналлари эмаску, деган фикрни билдиряпти. Нима, хусусий телеканаллар хоҳлаган ишини қилиш мумкинми? Йўқ, албатта, талаб ҳамма учун бир хил Ўзбекистонда.

Матбуотдаги хатоликлар. Юқоридаги каби матбуотда ҳам давлат нашрлари билан бир қаторда, хусусий нашрлар жудаям кўпайиб кетган. Истаган бирор газетани олиб ўқиб кўринг, камида 5-6 тагача хато топасиз. Авваллари бирор сўз қандай ёзиларкин, деб иккиланиб қолсак, газетани қара, дейишарди, чунки газета ёки журналда хатоликлар бўлмасди. Бу йилги “Муносабат” кўрсатувида бир нашриёт ходими чиқиб, энди биринчи сони чиққан бир хусусий газетадаги ўнлаб хатоларни кўрсатиб берди. Фарзандларимиз айни шу хатоларни кўриб, “кўзи пишиб” боряпти.

Таклиф: хоҳ хусусий телеканал бўлсин, хоҳ газета, журнал бўлсин, хато, камчиликлари биринчи марта муҳокама қилиниб, огоҳлантириш бериш керак, иккинчи марта интизомий жазо, сўнгра узил-кесил ёпиш керак!

Кўчаларда матнлардаги хатоликлар. “Имло қоидаларини билмаганимиз, ёзувимизни, унинг тимсолида ўтмишимизни ҳурмат қилмаганимиз, тилимизнинг тақдири устида бош қотирмаганимиз учун миллий қадриятларимизга, тарихимизга, ўтган авлод-аждодларимизга чексиз ҳурмат-эҳтиром маъносида қайта тикланган номларни Чор-сув, Кўк-терак, Олтин-тепа, Ибн-Сино каби ўртасига чизиқча қўйиб; Кушкунди, Куксарой, Мухаммад Юсуф сингари хато ёзамиз. Гўшт дўконига мархамат, хар хил, Фархот бозори, “Таж Махал”, “Шох”, “Оху” сингари номларда “ҳ”, “ў”, “ғ” ҳарфларидаги диакритик белгиларни тушириб қолдиришда давом этяпмиз. Бундай хатоликларга яна минглаб мисоллар келтириш мумкин” (А.Собиров. “Ямон сўзким келиб жонға урғай…” “Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари илмий-назарий конференция материаллари”. Т., 2017). Тасаввур қиляпсизми, фарзандимиз мактабга боргунича кўчадаги пешлавҳа матнларини ўқиб боради, ўқиганларини мутлақ тўғри деб қабул қилади.

Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, кўча ёзувлари бир неча йиллардан буён муҳокама қилиняпти, лекин ҳеч қандай натижа бўлмаяпти. Фикримизча, бу муаммонинг ечими админстратив ресурс аралашмагунча ҳал бўлмайди. Яъни, район, шаҳар, вилоят ҳокими ёки ундан катта раҳбар ўз ҳудудидаги ҳар қандай лавҳалар хатосиз ёзилгандагина, мутахассис кўригидан ўтгандагина осилишини қатъий назорат остига олсагина, муаммо ҳал бўлиши мумкин, бўлмаса, мутахассислару журналистларнинг ҳар қандай чиқишлари, кўриб турганимиздек, самарасиз бўлаверади.

Мутахассисларнинг касбий тайёргарлиги. Юқорида таъкидланганидек, таълим муассасалари йўлаклари ва хоналарида осилган кўргазмали воситалар ҳам хатолардан холи эмас. Бу ҳолат ҳам ўқувчининг саводхонлигига салбий таъсир кўрсатувчи омиллардан бири. Педагогларимизнинг касбий тайёргарлиги, билим даражасичи? Бу саволга ҳам иккиланмасдан қониқарли деб жавоб бера олмаймиз. Баъзи педагогларнинг саводхонлик савияси ижтимоий тармоқларда ҳам муҳокама қилинди. Яқинда Россия телеканалларининг бирида йирик мутахассислар иштирокида саводхонлик масаласи муҳокама қилинди. Мазкур кўрсатувда Москва давлат педагогика институти ректори сўз олиб, мактабларда ёзма ишларга эътибор сусайиб кетгани, олий ўқув юртини тамомлаб борган ёш ўқитувчиларнинг аксарияти иншо ёзишни билмаслигини айтиб ўтди. Бизда-чи? Бизда ҳам аҳвол айнан шундай дея дадил айта оламиз. Саводхонликнинг бундай пасайиб кетишининг сабабларидан бири кириш имтиҳонларида фақат тест синовларига таяниб қолинганлигидадир. Мана шу сабаб таълимда ёзма ишга муносабат сусайиб кетишига олиб келди. Ёшларимиз ҳам, ота-оналар ҳам асосий эътиборни тестга қаратганлиги оқибатида марҳум қизиқчи санъаткоримиз айтганидек: “Вариантлар борми?” деган савол етакчилик қила бошлади. Авваллари олий ўқув юртига кирувчи ёшлар иншо масаласига жиддий эътибор қаратишарди. Республика газетасида иншо мавзулари эълон қилиниб, ҳар бир мавзу бўйича иншо ёзиларди, хатолар устида ишланиларди. Ҳозир-чи? Ўзимизнинг фарзандларимиз мисолида айтишимиз мумкинки, иншолар номига ўтказилади, ўқувчилар мураккаб режа, содда режа ҳақида тасаввурга ҳам эга эмас, чунки юқорида таъкидланганидек, аксарият ўқитувчиларнинг ўзлари иншо ёзишни билмайди. Олий ўқув юртларида ҳам бу масала эътибордан қолиб келинаётган эди. Ўтган ўқув йилидан бошлаб ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиларини тайёрлаш бўйича таълим йўналиши ўқув режасига “Ёзма ишларни ўтказиш методикаси” фани қўйилди.

Таклиф: таълимнинг барча бўғинларида иншо масаласига жиддий эътибор қаратиш, тажрибали ўқитувчилар иштирокида ёш педагогларга семинарлар ташкил қилиш лозим. Олий ўқув юртларининг барча таълим йўналишлари ўқув режасининг 1-блокига “Она тили”фани киритлиб, бунда асосий эътибор саводхонлик, диктант, иншо масаласига қаратилиши керак.

Интернетдаги аҳвол. Ижтимоий тармоқлардаги ёзувларга эътибор қаратилса, бундан-да ачинарли аҳволга дуч келамиз. Бу жойда ўзбек тили имло қоидаларига мутлақ амал қилинмайди. Ҳар ким кўнглига келганича ёзади, баъзан нималар ёзганини тушунмай ҳам қоласиз. Сўзлашув тили, ажнабий тиллар билан адабий тилни қоришиб, улуғ ватанпарвар адиб Абдулла Авлоний таъбири билан айтганда, “мошкичири” ҳолатига тушганини кўриб, қалбингиз тирналади, кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмайсиз. Албатта, 100 фоиз ёшларимиз Интернет билан мулоқот қиляпти, юқоридаги бемазагарчиликларни ўқияпти, демак, шундай ёзиш мумкин экан, деган нотўғри хулосага келишмоқда. Баъзи ҳарфларнинг ўрнига ҳарфлар ихтиро қилишиб олган. Масалан, “ш” ўрнига “w” каби. Буларнинг олдини олиш учун нимадир қилиш керак, қандайдир йўлларини қидириб топиш керак. Эҳтимол, ёшлар энг кўп фойдаланадиган “Facebook” тармоғида бирор бир гуруҳ ташкил қилиб, ўзбек тили имло қоидалари, диктант, иншо ёзиш тартиблари ҳақида муттасил маълумотлар бериб борилиши, фойдаланувчилар томонидан йўл қўйилаётган хатолар таҳлил қилиниб борилса. Буям бир таклиф ёки кимдадир бошқача таклифлар бордир.

Алифбо, имло масаласи. Бу муаммо ҳам бир йил мобайнида матбуотда ҳам, оммавий ахборот воситаларида ҳам, ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилиниб келинмоқда. Бу жараёнда масаланинг моҳиятини тушуниб, асосли илмий хулосалар билдирган мутахассислар ҳам, ўзи тушунмасдан, ҳиссиётга берилиб чиққанлар ҳам, хуллас…фикрлар хилма хиллигини кўрдик. Ўзбек тили ва адабиёти университети олимлари ҳеч нарса қилмаяпти, улар “қотиб қолган” олимлар, деган иддаолар ҳам бўлди. Алифбо ислоҳи бўйича фикр билдирувчилар икки гуруҳга бўлиниб қолди: биринчи гуруҳ – алифбони ислоҳ қилувчилар, иккинчи гуруҳ – алифбони ўзгартиришга қаршилар. Ҳар иккала томон ҳам ўз фикрларини асослашга ҳаракат қиляпти. Каминанинг фикрига келсак, мен ҳам алифбонинг ўзгаришига қаршиман, чунки алифбони ўзгартириш яна орқага қайтиш дегани, иккинчидан, бу ўз-ўзидан, жуда катта маблағни талаб қилади (бу ҳақда тилшунос Элдор Асановнинг “Facebook” ижтимоий тармоғидаги сўнгги мақоласини ўқинг). Унинг ўрнига имло қоидаларини мукаммаллаштириш, саволлар туғилмайдиган ҳолатга келтиришдир. Шунда oktyabr ёзиладими ёки oktabrmi? деган саволларга ўрин қолмайди.

Ўзга тилли гуруҳларда ўзбек тили ва адабиётининг ўқитилиши. Биз дунёдаги энг демократик давлатлардан биримиз, чунки мамлакатимизда яшаётган бошқа миллатларни камситмаган ҳолда, уларнинг ҳуқуқлари қонун ҳимоясига олинган, 7 та тилда таълим-тарбия ишлари олиб борилади. Бу халқларга ўзбек тилининг ўқитилиши қай аҳволда? Тажрибаларимиз шуни кўрсатмоқдаки, бу соҳада ҳам ишларимиз қониқарли эмас. Яқин 10 йиллардан буён ўзга тилли гуруҳларда ўзбек тили ўқитувчиси тайёрланмай ҳам қўйилган, худди бу унчалик зарур эмасдек. Ёки мустақилликнинг дастлабки йилларида бошқа миллат вакилларида ҳам ўзбек тилини ўқишга иштиёқ кучли эди, ҳар бир олий таълим муассасасида уч йил ўқитилиб, сўнгра Давлат имтиҳони олинарди. Секин-аста бунга эътибор сусайиб, дарс соатлари ҳам қисқартирилди, Давлат имтиҳони бекор қилинди. Бошқалар бекор қилгани йўқ, ўзимиз… ҳатто ўрта махсус таълим муассасалари рус гуруҳларида “Давлат тилида иш юритиш” фани рус тилида ўқитилмоқда. Мана тилимизга муносабатимиз!!!

Улар учун яратилган дарсликлар ҳам жуда содда, мазмунан саёз (ўрта махсус таълими учун ҳам, олий таълим учун ҳам). Келинг, сизга таққослаш учун 2013 йилда “Шарқ” нашриёти томонидан нашр қилинган “Русский язык” дарслигини мисол қилиб келтирамиз: З.Р.Джураева. Русский язык (учебник для учащихся групп с нерусским языком обучения академических лицеев и профессиональных колледжей). Қарийб 30 босма табоқ ҳажмида тузилган дарсликда мавзулар мантиқий изчилликда берилган, «Литературное чтение» бўлимида рус классикларининг асарлари билан бирга, ўзбек адабиёти намояндалари асарларидан намуналар берилган. Юқоридаги дарслик бу ўқув адабиётининг олдида ғарибдай бўлиб қолган (Аслида «она тили ва адабиёт» дарслиги юқори даражада бўлиши лозим эмасми?!). ўзимизнинг муносабатимиз шундай бўлгандан кейин тилимизни ўрганувчилардан нимани кутишимиз мумкин?

Мақола сўнгида яна бир мушоҳадани ўртага ташламоқчиман: кейинги пайтларда инглиз тилига жуда эътибор кучайиб кетди, инглиз тилини биладиган мутахассислар қадрлана бошланди. Тўғри, чет тилини билиш давр талаби, дунёга чиқишимизга восита. Лекин биринчи навбатда, ўзбек тилини чуқур ўрганайлик ва ўргатайлик, она тилимизда равон гапиришни, бехато ёзишни ўрганайлик. Тилимиз худди ажнабий тил соясида қолиб кетганга ўхшаяпти, назаримизда. Юқори ташкилотлар томонидан мутахассислик фанларидан бирини чет тилида ўқитиш масаласи қўйилди. Бу, жуда яхши нарса, айниқса, медицина, техника соҳасида. Лекин бу топшириқни ҳам ҳамма соҳага бирдек татбиқ қилиш ярамайди, жумладан, ўзбек тилига. Ўзбек тили қонун-қоидаларини инглиз тилида тушунтириш кулгили ҳолат бўлса керак, албатта.

Юқоридаги салбий ҳолатларга қарамасдан, ўзбек тилимиздаги янги-янги муаммолар бўйича тадқиқотлар олиб бораётган фидойи олимларимиз,ўзбек тилидан компьютер дастурлари яратаётган ёш мутахассисларимиз, устозлар изидан бориб, қунт билан таҳсил олаётган шижоатли талабаларимиз ҳамда тилимизга бефарқ бўлмаган ватандошларимизни кўриб, кўнглимиз таскин топади ва ишонч билан айта оламизки, ўзбек тили ўлмайди. Сиз нима дейсиз, замондош?!

Манба: Муаллифнинг фейсбукдаги саҳифаси

   Tilda millat ruhi yashaydi, millat hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar tilda xuddi ko‘zgudek aks etib turadi. Ulug‘ bobokalonimiz Abdulla Avloniy aytganlaridek: “Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur”.

O‘ZBEK TILI O‘LMAYDI
Inomjon Azimov, filologiya  fanlari nomzodi

Tilga ta’rif berilganda, unga nisbatan “millat ruhi”, “millat ko‘zgusi” kabi tashbehlar keltiriladi. Yozuvchi Ulug‘bek Hamdam “til – millatning ma’naviy pasporti” deya ta’rif beribdi. Haqiqatan ham, tilda millat ruhi yashaydi, millat hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar tilda xuddi ko‘zgudek aks etib turadi. Ulug‘ bobokalonimiz Abdulla Avloniy aytganidek: “Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur”. Shuning uchun ham milliy til har qanday davlatning ramzlaridan biri hisoblanib, tilning takomili, rivoji davlat himoyasida bo‘ladi.

Shuni ta’kidlash kerakki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim qadamlaridan biri bo‘lgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda bo‘lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbek tilining xalqaro miqyosda obro‘si oshdi. “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Yutuqlarimiz ko‘p, lekin shu bilan birga, muammolarimiz ham bisyor. Quyida ayni muammolar haqida o‘z fikr-mulohazalarimizini bildirishga harakat qilamiz. Albatta, bildirilgan fikrlar muallifning shaxsiy nuqtai nazari, shuning uchun ba’zi fikrlarga kimlardir qo‘shilmasligi mumkin, bu tabiiy hol.

Biz tilimiz tarixi, taraqqiyoti, yutuq va kamchiliklari haqida har yili bir marta xo‘p jo‘shib, to‘lib-toshib gapiramiz. Ha, aynan oktabr oyida, radio, televidenie, matbuot… hamma faol bo‘lib ketadi. Ommaviy axborot vositalarida mavzu keng yoritiladi, mutaxassilarning chiqishlari, turli tadbirlar, adabiy kechalar, xullas, tasdiqlangan reja to‘laqonli bajariladi. Lekin bu tadbirlarning ba’zilari xo‘jako‘rsinga ekanligi kishini iztirobga soladi. Mana sizga bir misol: har yili “Munosabat” teleko‘rsatuvining oktabr oyidagi maxsus soni til mavzusiga bag‘ishlanadi. O‘tgan yilgi ko‘rsatuvda kamina ham ishtirok etganman, jiddiy muammolar ko‘tarilgan, kamchiliklar aytilgan hamda boshlovchining taxminan shunday so‘zlari bilan yakunlangan: “Hurmatli tomoshabinlar, vaqtimiz yakunlanib bormoqda, ko‘rib turganimizdek, muammolar ko‘p, shuning uchun Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti mutaxassislari ishtirokida mavzuga bag‘ishlangan turkum ko‘rsatuvlar tayyorlab boramiz”. Boshqa zarur mavzular ko‘payib ketdimi yoki boshlovchining yodidan ko‘tarilib ketdimi, har qalay, bu mavzuga boshqa qaytilmadi. Eng kulgili deymizmi, achinarli deymizmi, bu yilgi ko‘rsatuv ham aynan shu so‘zlar bilan yakunlandi. Xulosa chiqarish o‘zingizdan.

Bu yil ham matbuotda, ijtimoiy tarmoqlarda mavzuga oid ko‘p maqolalar e’lon qilindi, asosli fikrlar, takliflar o‘rtaga tashlandi. Ulug‘bek Hamdam, Baxtiyor Mengliev kabi mutaxassislarning chiqishlarini alohida e’tirof etishni istardik. Shu bilan birga, ehtiroslarga berilib aytilgan fikrlarni ham ta’kidlab o‘tish joiz. E’tibor qiling: “Tilshunos olimlar til tozaligi uchun jon kuydirmaydi, davlat tilni qarovsiz, butkul o‘z holiga tashlab qo‘ygan, natijada odamlarning tili, xuddi egasiz qolgan poda kabi, yovvoyi olamga yoyilib, boshi oqqan tomonga o‘tlab ketgan.

Tilshunos “olim”ning ilmiy ishi yo maqolasini esa umuman o‘qib bo‘lmaydi: har satrida bir “lingvistik analiz”, har betida o‘nlab “nokategorial”, “funksiya”, “morfema”, “affiks”, “prefiks”. Mana bu “ilmiy” jumlalarni o‘qib ko‘ring: “bugungi kunda predikativlikni predikatning sub’ekt bilan munosabati sifatida emas, balki predikatdan anglashilgan mazmunning ob’ektiv voqelikka munosabati sifatida tushunish…” Qattiq tegib ketsa ham aytamiz: o‘zbek tilini eng ko‘p tilshunos “olim”lar buzyapti! Bu holatga qarab yana ham ochiqroq aytsak, bugungi o‘zbek tilshunosligining tili o‘zbekcha emas! Nafaqat tili, fikrlash tarzi ham, nazariyasi ham, usuli va uslubi ham, yondashish yo‘riqlari ham o‘zbekcha emas!” (Nurulloh Muhammad Raufxon).

Kechirasiz-u, avvalo, ilmiy, ilmiy-ommabop yoki omabop maqolalarni bir-biridan farqlab olish joiz. Haqiqatan ham, tilshunos “olim”ning maqolasini ma’lum guruh, masalan, ilm bilan shug‘ullanayotgan mutaxassislar, talabalar tushunadi, boshqalarning tushunishi shart emas, shuning uchun buni ilm deydilar. O‘zbek tilshunosligi ham o‘z qobig‘iga o‘ralib qolmasdan, zamon bilan hamnafas rivojlanib boraveradi, yangi-yangi atamalar o‘zbek tili ilmiy uslubiga kirib kelaveradi, bu ijobiy holat. Muhtaram adibimizga yuksak ehtiromimizni bildirganimiz holda, keyingi xulosalariga qo‘shila olmaymiz. To‘g‘ri, sobiq sho‘rolar davrida ko‘plab rus tili grammatik qoidalari o‘zbek tiliga joriy qilindi, natijada ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. Lekin mustaqillikdan keyin bu kamchiliklar mutaxassislar tomonidan ro‘yi rost aytilgan (bu haqda qarang: Mahmudov N. Qayta qurish va o‘zbek morfologiyasining ayrim masalalari // O‘zbek tili va adabiyoti. 1988. №3, B.16-20). Hozirgi o‘zbek tilshunosligi bo‘yicha bunday fikrlarni aytish adolatdan emas, deb o‘ylaymiz. O‘zbek tilini eng ko‘p tilshunos “olim”lar buzgani yo‘q, aksincha, tilimizning ravnaqi yo‘lida samarali tadqiqotlar olib borishmoqda.

Endi asosiy mavzuga o‘tsak. Muammolar va ularning echimi xususida.

Savodxonlik masalasi. Bu muammo millat taqdiriga befarq bo‘lmagan har bir insonni chuqur o‘ylashga, mushohada yuritishga chorlaydi.

Bir paytlar, o‘quvchilik davrimizda ustozlarimiz shunday ta’lim berishganki, sinfdagi 25 nafar o‘quvchidan 3-4 nafarigina ko‘p xato qiladigan o‘quvchilar sanalgan. Maktabdagi ko‘rgazmali qurollardan tortib ustozlar yozuvida umuman xatoliklarni ko‘rmaganmiz, chunki xato yozishlik o‘qituvchining bilimsizligidan dalolat bo‘lgan. Shuning uchun biz, shogirdlar ham ularga munosib o‘quvchilar bo‘lishga intilganmiz. Hozir-chi? Ahvol qanday? Aytish mumkinki, ahvol o‘ta achinarli holatda. Ishonmasangiz, xohlagan ta’lim muassasasiga (xoh u maktab, xoh akademik litsey yoki kollej bo‘lsin) borib ko‘ring: bitta ko‘rgazmali vositadan kamida 2 ta xato bemalol topishingiz mumkin, men kafil, chunki so‘zlarni xato yozish oddiy holatga aylangan, ha, xato yozishibdi-da, deb qo‘yaqolishadi. Savodxonlik millatni millat sifatida namoyon qiluvchi muhim etalonlardan biri ekanini yoddan chiqarib qo‘ydik. Nima uchun? Keling, buning sabablarini aniqlashga harakat qilamiz.

Televideniedagi xatoliklar. Hozirgi kunda davlat kanallari bilan bir qatorda, xususiy kanallar ko‘payib ketdi. Ularda berilayotgan matnlardagi xatoliklarni ko‘rib xunobingiz oshadi. Bolalarimiz ayni shularni ko‘rib tarbiyalanyapti, xatoliklarni to‘g‘ri deb qabul qilyapti. Yaqinda bir kuyunchak vatandoshimiz eng ko‘p xato qilayotgan telekanallarni sanab bersa, yana bir vatandoshimiz ular davlat kanallari emasku, degan fikrni bildiryapti. Nima, xususiy telekanallar xohlagan ishini qilish mumkinmi? Yo‘q, albatta, talab hamma uchun bir xil O‘zbekistonda.

Matbuotdagi xatoliklar. Yuqoridagi kabi matbuotda ham davlat nashrlari bilan bir qatorda, xususiy nashrlar judayam ko‘payib ketgan. Istagan biror gazetani olib o‘qib ko‘ring, kamida 5-6 tagacha xato topasiz. Avvallari biror so‘z qanday yozilarkin, deb ikkilanib qolsak, gazetani qara, deyishardi, chunki gazeta yoki jurnalda xatoliklar bo‘lmasdi. Bu yilgi “Munosabat” ko‘rsatuvida bir nashriyot xodimi chiqib, endi birinchi soni chiqqan bir xususiy gazetadagi o‘nlab xatolarni ko‘rsatib berdi. Farzandlarimiz ayni shu xatolarni ko‘rib, “ko‘zi pishib” boryapti.

Taklif: xoh xususiy telekanal bo‘lsin, xoh gazeta, jurnal bo‘lsin, xato, kamchiliklari birinchi marta muhokama qilinib, ogohlantirish berish kerak, ikkinchi marta intizomiy jazo, so‘ngra uzil-kesil yopish kerak!

Ko‘chalarda matnlardagi xatoliklar. “Imlo qoidalarini bilmaganimiz, yozuvimizni, uning timsolida o‘tmishimizni hurmat qilmaganimiz, tilimizning taqdiri ustida bosh qotirmaganimiz uchun milliy qadriyatlarimizga, tariximizga, o‘tgan avlod-ajdodlarimizga cheksiz hurmat-ehtirom ma’nosida qayta tiklangan nomlarni Chor-suv, Ko‘k-terak, Oltin-tepa, Ibn-Sino kabi o‘rtasiga chiziqcha qo‘yib; Kushkundi, Kuksaroy, Muxammad Yusuf singari xato yozamiz. Go‘sht do‘koniga marxamat, xar xil, Farxot bozori, “Taj Maxal”, “Shox”, “Oxu” singari nomlarda “h”, “o‘”, “g‘” harflaridagi diakritik belgilarni tushirib qoldirishda davom etyapmiz. Bunday xatoliklarga yana minglab misollar keltirish mumkin” (A.Sobirov. “Yamon so‘zkim kelib jong‘a urg‘ay…” “O‘zbek tilining dolzarb masalalari” ilmiy-nazariy konferensiyasi materiallari). Tasavvur qilyapsizmi, farzandimiz maktabga borgunicha ko‘chadagi peshlavha matnlarini o‘qib boradi, o‘qiganlarini mutlaq to‘g‘ri deb qabul qiladi.

Shuni alohida qayd qilish lozimki, ko‘cha yozuvlari bir necha yillardan buyon muhokama qilinyapti, lekin hech qanday natija bo‘lmayapti. Fikrimizcha, bu muammoning yechimi adminstrativ resurs aralashmaguncha hal bo‘lmaydi. Ya’ni, rayon, shahar, viloyat hokimi yoki undan katta rahbar o‘z hududidagi har qanday lavhalar xatosiz yozilgandagina, mutaxassis ko‘rigidan o‘tgandagina osilishini qat’iy nazorat ostiga olsagina, muammo hal bo‘lishi mumkin, bo‘lmasa, mutaxassislaru jurnalistlarning har qanday chiqishlari, ko‘rib turganimizdek, samarasiz bo‘laveradi.

Mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ta’lim muassasalari yo‘laklari va xonalarida osilgan ko‘rgazmali vositalar ham xatolardan xoli emas. Bu holat ham o‘quvchining savodxonligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri. Pedagoglarimizning kasbiy tayyorgarligi, bilim darajasi-chi? Bu savolga ham ikkilanmasdan qoniqarli deb javob bera olmaymiz. Ba’zi pedagoglarning savodxonlik saviyasi ijtimoiy tarmoqlarda ham muhokama qilindi. Yaqinda Rossiya telekanallarining birida yirik mutaxassislar ishtirokida savodxonlik masalasi muhokama qilindi. Mazkur ko‘rsatuvda Moskva davlat pedagogika instituti rektori so‘z olib, maktablarda yozma ishlarga e’tibor susayib ketgani, oliy o‘quv yurtini tamomlab borgan yosh o‘qituvchilarning aksariyati insho yozishni bilmasligini aytib o‘tdi. Bizda-chi? Bizda ham ahvol aynan shunday deya dadil ayta olamiz. Savodxonlikning bunday pasayib ketishining sabablaridan biri kirish imtihonlarida faqat test sinovlariga tayanib qolinganligidadir. Mana shu sabab ta’limda yozma ishga munosabat susayib ketishiga olib keldi. Yoshlarimiz ham, ota-onalar ham asosiy e’tiborni testga qaratganligi oqibatida marhum qiziqchi san’atkorimiz aytganidek: “Variantlar bormi?” degan savol yetakchilik qila boshladi. Avvallari oliy o‘quv yurtiga kiruvchi yoshlar insho masalasiga jiddiy e’tibor qaratishardi. Respublika gazetasida insho mavzulari e’lon qilinib, har bir mavzu bo‘yicha insho yozilardi, xatolar ustida ishlanilardi. Hozir-chi? O‘zimizning farzandlarimiz misolida aytishimiz mumkinki, insholar nomiga o‘tkaziladi, xatolar ustida ishlanmaydi, o‘quvchilar murakkab reja, sodda reja haqida tasavvurga ham ega emas, chunki yuqorida ta’kidlanganidek, aksariyat o‘qituvchilarning o‘zlari insho yozishni bilmaydi. Oliy o‘quv yurtlarida ham bu masala e’tibordan qolib kelinayotgan edi. O‘tgan o‘quv yilidan boshlab o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha ta’lim yo‘nalishi o‘quv rejasiga “Yozma ishlarni o‘tkazish metodikasi” fani qo‘yildi.

Taklif: ta’limning barcha bo‘g‘inlarida insho masalasiga jiddiy e’tibor qaratish, tajribali o‘qituvchilar ishtirokida yosh pedagoglarga seminarlar tashkil qilish lozim. Oliy o‘quv yurtlarining barcha ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejasining

1-blokiga “Ona tili”fani kiritlib, bunda asosiy e’tibor savodxonlik, diktant, insho masalasiga qaratilishi kerak.

Internetdagi ahvol. Ijtimoiy tarmoqlardagi yozuvlarga e’tibor qaratilsa, bundan-da achinarli ahvolga duch kelamiz. Bu joyda o‘zbek tili imlo qoidalariga mutlaq amal qilinmaydi. Har kim ko‘ngliga kelganicha yozadi, ba’zan nimalar yozganini tushunmay ham qolasiz. So‘zlashuv tili, ajnabiy tillar bilan adabiy tilni qorishib, ulug‘ ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy ta’biri bilan aytganda, “moshkichiri” holatiga tushganini ko‘rib, qalbingiz tirnaladi, kulishni ham, yig‘lashni ham bilmaysiz. Albatta, 100 foiz yoshlarimiz Internet bilan muloqot qilyapti, yuqoridagi bemazagarchiliklarni o‘qiyapti, demak, shunday yozish mumkin ekan, degan noto‘g‘ri xulosaga kelishmoqda. Ba’zi harflarning o‘rniga harflar ixtiro qilishib olgan. Masalan, “sh” o‘rniga “w” kabi. Bularning oldini olish uchun nimadir qilish kerak, qandaydir yo‘llarini qidirib topish kerak. Ehtimol, yoshlar eng ko‘p foydalanadigan “Facebook” tarmog‘ida biror bir guruh tashkil qilib, o‘zbek tili imlo qoidalari, diktant, insho yozish tartiblari haqida muttasil ma’lumotlar berib borilishi, foydalanuvchilar tomonidan yo‘l qo‘yilayotgan xatolar tahlil qilinib borilsa. Buyam bir taklif yoki kimdadir boshqacha takliflar bordir.

Alifbo, imlo masalasi. Bu muammo ham bir yil mobaynida matbuotda ham, ommaviy axborot vositalarida ham, ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokama qilinib kelinmoqda. Bu jarayonda masalaning mohiyatini tushunib, asosli ilmiy xulosalar bildirgan mutaxassislar ham, o‘zi tushunmasdan, hissiyotga berilib chiqqanlar ham, xullas…fikrlar xilma xilligini ko‘rdik. O‘zbek tili va adabiyoti universiteti olimlari hech narsa qilmayapti, ular “qotib qolgan” olimlar, degan iddaolar ham bo‘ldi. Alifbo islohi bo‘yicha fikr bildiruvchilar ikki guruhga bo‘linib qoldi: birinchi guruh – alifboni isloh qiluvchilar, ikkinchi guruh – alifboni o‘zgartirishga qarshilar. Har ikkala tomon ham o‘z fikrlarini asoslashga harakat qilyapti. Kaminaning fikriga kelsak, men ham alifboning o‘zgarishiga qarshiman, chunki alifboni o‘zgartirish yana orqaga qaytish degani, ikkinchidan, bu o‘z-o‘zidan, juda katta mablag‘ni talab qiladi (bu haqda tilshunos Eldor Asanovning “Facebook” ijtimoiy tarmog‘idagi so‘nggi maqolasini o‘qing). Uning o‘rniga imlo qoidalarini mukammallashtirish, savollar tug‘ilmaydigan holatga keltirishdir. Shunda oktyabr yoziladimi yoki oktabrmi? degan savollarga o‘rin qolmaydi.

O‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tili va adabiyotining o‘qitilishi. Biz dunyodagi eng demokratik davlatlardan birimiz, chunki mamlakatimizda yashayotgan boshqa millatlarni kamsitmagan holda, ularning huquqlari qonun himoyasiga olingan, 7 ta tilda ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi. Bu xalqlarga o‘zbek tilining o‘qitilishi qay ahvolda? Tajribalarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, bu sohada ham ishlarimiz qoniqarli emas. Yaqin 10 yillardan buyon o‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tili o‘qituvchisi tayyorlanmay ham qo‘yilgan, xuddi bu unchalik zarur emasdek. Yoki mustaqillikning dastlabki yillarida boshqa millat vakillarida ham o‘zbek tilini o‘qishga ishtiyoq kuchli edi, har bir oliy ta’lim muassasasida uch yil o‘qitilib, so‘ngra Davlat imtihoni olinardi. Sekin-asta bunga e’tibor susayib, dars soatlari ham qisqartirildi, Davlat imtihoni bekor qilindi. Boshqalar bekor qilgani yo‘q, o‘zimiz…hatto o‘rta maxsus ta’lim muassasalari rus guruhlarida “Davlat tilida ish yuritish” fani rus tilida o‘qitilmoqda. Mana tilimizga munosabatimiz!!!

Ular uchun yaratilgan darsliklar ham juda sodda, mazmunan sayoz (o‘rta maxsus ta’limi uchun ham, oliy ta’lim uchun ham). Keling, sizga taqqoslash uchun 2013- yilda “Sharq” nashriyoti tomonidan nashr qilingan “Русский язык” darsligini misol qilib keltiramiz: З.Р.Джураева. Русский язык (учебник для учащихся групп с нерусским языком обучения академических лицеев и профессиональных колледжей). Qariyb 30 bosma taboq hajmida tuzilgan darslikda mavzular mantiqiy izchillikda berilgan, «Литературное чтение» bo‘limida rus klassiklarining asarlari bilan birga, o‘zbek adabiyoti namoyandalari asarlaridan namunalar berilgan. Yuqoridagi darsliklar bu o‘quv adabiyotining oldida g’aribday bo‘lib qolgan (Aslida «Ona tili va adabiyot» darsligi yuqori darajada bo‘lishi lozim emasmi?!). o‘zimizning munosabatimiz shunday bo‘lgandan keyin tilimizni o‘rganuvchilardan nimani kutishimiz mumkin?
Maqola so‘ngida yana bir mushohadani o‘rtaga tashlamoqchiman: keyingi paytlarda ingliz tiliga juda e’tibor kuchayib ketdi, ingliz tilini biladigan mutaxassislar qadrlana boshlandi. To‘g‘ri, chet tilini bilish davr talabi, dunyoga chiqishimizga vosita. Lekin birinchi navbatda, o‘zbek tilini chuqur o‘rganaylik va o‘rgataylik, ona tilimizda ravon gapirishni, bexato yozishni o‘rganaylik. Tilimiz xuddi ajnabiy til soyasida qolib ketganga o‘xshayapti, nazarimizda. Yuqori tashkilotlar tomonidan mutaxassislik fanlaridan birini chet tilida o‘qitish masalasi qo‘yildi. Bu, juda yaxshi narsa, ayniqsa, meditsina, texnika sohasida. Lekin bu topshiriqni ham hamma sohaga birdek tatbiq qilish yaramaydi, jumladan, o‘zbek tiliga. O‘zbek tili qonun-qoidalarini ingliz tilida tushuntirish kulgili holat bo‘lsa kerak, albatta.

Yuqoridagi salbiy holatlarga qaramasdan, tilimizdagi yangi-yangi muammolar bo‘yicha tadqiqotlar olib borayotgan fidoyi olimlarimiz, o‘zbek tilidan komputer dasturlari yaratayotgan yosh mutaxassislarimiz, ustozlar izidan borib, qunt bilan tahsil olayotgan shijoatli talabalarimiz hamda tilimizga befarq bo‘lmagan vatandoshlarimizni ko‘rib, ko‘nglimiz taskin topadi hamda ishonch bilan ayta olamizki, o‘zbek tili o‘lmaydi. Siz nima deysiz, zamondosh?!

Manba: Muallifning feysbukdagi sahifasi