Китоб деган тушунча бу рамзий тушунча. “Китоб” деганда одамнинг қалби ва руҳини поклайдиган, унга қанот берадиган, уни оламий уйғунликда тарбиялайдиган, инсонни, оламни севишга ўргатадиган, чорлайдиган, даъват қиладиган, инсонни шафқатга, ҳалолликка, мардликка, адолатга, меҳрга, мурувватга, эзгуликка ундайдиган барча нарсалар тушунилади. Мен тоғли қишлоқда туғилганман. Тоғда болалиги уруш йилларига тўғри келган, шу сабабли ўқий олмаган жуда кўп қариялар бор, уларнинг саводлари ҳаминқадар эди. Аммо уларнинг эътиқоди, қарашлари, тушунчалари китоб ўқиган одамлардан ҳеч қандай кам эмасди: уларга ҳалигача ҳавас қиламан. Улар менинг назаримда, туғма китобга, туғма маданиятга, туғма камолотга ўхшашади.

ҚУЁШГА ҚАРАБ ЯШАШ САОДАТИ
Таниқли ёзувчи Назар Эшонқул билан суҳбат
Суҳбатдош — Бобур Элмуродов

  Халқимизда бир гап бор: боланинг қўлларини бўш қўйманг, бирига нон беринг, иккинчисига китоб. Айни шу нақлни бугунги кунимиз билан мувофиқлаштирсак, ҳам маънан, ҳам жисмонан соғлом ва баркамол авлодни вояга етказишдек эзгу мақсадимизга ҳамоҳанг янграйди.
Ёзувчи Назар Эшонқул билан бўлган суҳбатимиз китобнинг катталар ва болалар ҳаётидаги ўрни ҳақида кечди.

   – Ернинг баъзи олис нуқталарида одамлар ибтидоий жамоа кўринишида яшашади. Улар тезда ёқалашиб, бир-бирига қасд қилишар экан. На муроса бор, на мадора. Сизнингча, уларнинг онгида нима етишмайди?

– Саволингизнинг тагида “Улар китоб ўқимаган” деган жавобнинг ўзи бўртиб турибди. Китобсиз халқ – бу маданиятсиз халқ, маданиятсиз элат, маданиятсиз қавм. Ҳаётларида китоб пайдо бўлмас экан, улар сиз айтган жаҳолат ботқоғига ботиб ётаверишади. Усиз миллат – жаҳолатга ғарқ бўлаётган миллат, жаҳолатга ғарқ бўлаётган халқ. Жамият қанчалик тараққий этган бўлмасин, кишилар китоб ўқимай қўйса, унинг таназзули бошланади. Агар динлар тарихига назар солсангиз, инсониятни жаҳолатдан, сиз айтган қавмлар каби яшашдан қутқариш учун китоблар тушган. Бошқа нарса эмас, айнан китоб тушган. Бу ерда рамз, ишора, тимсол бор. Инсонни фақат китоб ва унга асосланган маънавият қутқариши азалдан унинг пешонасига ёзиб қўйилган. Фақат китоб одамзотни биологик жонивордан идрокли мавжудотга айлантира олди. Унинг тимсолидаги маданият инсониятнинг бутун тараққиёт сарҳадларини ёритиб турибди. Аслида китобсиз маданиятнинг, маданий онгнинг ўзи йўқ. Китоб тушунаётганимизни тўғридан тўғри босма китоб деб тушунмаслик керак. У мен учун инсонни илоҳ билан боғлаб, унга олий ҳақиқатга борадиган йўлни кўрсатиб турувчи барча нарса. Ҳатто халқ оғзаки ижоди ҳам аслида китоб. Фақат шакли оғзаки. Бу оғзаки китоб минглаб йиллар инсоният учун биз бугун назарда тутаётган китоб вазифасини ўтаган ва уни маданият, онг, тараққиёт сари етаклаб келган. Ёзма шакли пайдо бўлгач эса инсон жаҳолат устидан ғалаба қилиши аниқ бўлиб қолди: бошқача айтганда, инсонга жаҳолат устидан зафар қозониш қуроли берилди. Фақат у бу қурол кучидан тўла фойдаланяптими, йўқми, бу бошқа масала. Муҳими, инсонда жаҳолатдан, ёвузлик, худбинлик, зулм, маҳдудлик, бадбинлик, онг зулматидан қутулиш қуроли бор. Бу – китоб. Афсуски, бу қуролдан бугун ҳар ким ҳар хил мақсадда фойдаланаяпти.

Тасаввур қилинг, инсон тафаккуридан китобнинг улуши тортиб олинса, у нималар ҳақида ўйлаши, сўзлаши мумкин? Шундай ҳол рўй берса, одамлар бугун ҳам ўша ибтидоий даврда яшаб юрган ҳайвондан жуда кам фарқ қилган, табиийки, ўй-фикри, кечинмалари, майли, эҳтиёжи, гап-сўзлари ҳам шунга яраша бўларди. Китоб илоҳдан куч олишга ўргатади, руҳни тарбиялайди, одамни ўз жисмидан узиб, осмонга, коинотга яқинлаштиради. Унинг тафаккурига, идрокига қанот ва қувват беради. Китоб нури ёритмаган онг эса фақат жисм, фақат қорин ҳақида ўйлайди. Китобсизлик – ёввойилик, ёввойилик билан ёнма-ён, бирга яшашдир.

– Кекса авлод “Компьютерлар бўлмаса эди, яна одамлар китобга қайтарди” дейишади. Бугуннинг одами эса: “Нималар деяпсиз, компьютер бутун коинотни бошқаряптику” дейди.

– Бу баҳс эмас, шунчаки бир-бирини тушунмаслик ёки бир-бирини тушунишдан қочиш. Ҳар икки тарафнинг ҳам ўз асослари бор. Бироқ гап шундаки, компьютер китобни сиқиб чиқаргани йўқ, китоб ўқишни енгиллаштирди, китоб ўқишга, китобни англашга имкониятни кенгайтирди. Бугунги оддий бир планшет мен учун бутун бошли кутубхона. Унга жо бўлган китоб илгари катта бир бинога жой бўларди. Гап компьютерда эмас, гап эҳтиёжда. Компьютер кўпайгани, янада такомиллашаётгани эмас, китобга эҳтиёж йўқолаётгани хавотирли. Компьютер инсон қўлидаги восита. Ундан ҳар ким ҳар хил фойдаланади. Ошхонадаги пичоқдан кимдир ошхона учун, бошқа бир кимса қабиҳлик йўлида фойдаланиши мумкин. Айб компьютерда эмас, ўзимизда.

– Ушбу замонда икки авлод вакилларининг қарашлари тўқнаш турибди. Иккисининг ҳам ўз таржимаи ҳоли бор. Шу кунгача етишган файласуфнинг ҳам, олимнинг ҳам кундалигини варақланг: барини китоб катта қилган. Бугунги авлодни эса компьютерлар улғайтиряпти.

– Мен ёшларнинг биз кўниккан шаклдаги босма китобни ўқимаётганини ҳадеб юзига солиш, шундан катта фожеа излашга унчалик қўшилмайман. Компьютер ҳам аслида китоб. Босма шаклдагисида ҳам, компьютер шаклида ҳам китобнинг ёвузликка ўргатадигани, йўлдан оздирадигани, инсонни шафқатсиз қиладигани бор. Бунга тарих кўп бора гувоҳ бўлган. Лекин ота-боболаримиз китобни муқаддас билишган ва авлодларга инсоннинг руҳини, қалбини тарбиялайдиган, эзгуликка бошлайдиган китобларни ўқишни васият қилишган, шундай китоблар мутоласи инсонни камолотга етиштиради деб билишган. Компьютерда шафқатсиз ўйинни кўраётган, шу ўйин руҳида тарбияланаётган бола айбдорми ёки шундай ўйинларни мамлакатимизга болаларимиз ўйнасин, деб олиб кираётган, шундан моддий манфаатдор бўлган, шу манфаатдорлиги орқасида бутун бошли миллатнинг, халқнинг ўзлигини, келажагини, маъанавиятини хатарга рўбарў қилаётган катталарми? Пул, тижорат учун қон тўкиш, шафқатсизлик, ёвузлик тарғиботига “бел боғлаган”, шундай кўникмалар пайдо қиладиган ўйинларни олиб кираётган “тадбиркор”ларнинг қирғинга ундовчи китобларни тарғиб қиладиганлардан қанчалик фарқи бор. Бугун Интернет клубларга қаранг, улар қайсидир маънода бугуннинг кутубхоналари. Замон шундай. Улар визуал кутубхоналар, аслида. Бугуннинг боласи дунёни ҳарфлар орқали эмас, визуал тасвирлар, манзаралар орқали англашга кўпроқ эҳтиёж сезаётган бўлса, бундан фожеа ясаш унчалик тўғри эмас. Аксинча, биз, болалар келажаги учун масъуллар унга шу шаклдаги “китобларни” тақдим этишимиз керак. Лекин у сизу бизни тарбия қилган китобларнинг визуал шакли бўлсин. Мен учун гап шаклда эмас, гап мазмунда, ғояда. Китоб болада эзгулик билан ёвузлик, яхши билан ёмон, оқ билан қора, мардлик билан номардлик, адолат билан хиёнат чегараларини кўрсатиб, унинг дидини, кўникмасини, руҳини тарбиялайди. Нима, бугун шундай руҳда тарбиялайдиган компьютер асарлари йўқми? Бор. Болаларимиз ана шундай “асарларни” ўқиб, ўзларининг дидларини, тушунчаларини шакллантираётган бўлса, мен барибир хурсанд бўламан. Бундай боладан ёмон бола, ёмон одам чиқмайди. Унинг диди ҳам босма китоб ўқигандан кам шаклланмайди. Фақат улар нимани ўқишяпти, нима кўришяпти, нимадан тарбия олишяпти? Уларнинг қўлига босма шаклдами, визуал шаклдами, ёмон китоб тушиб қолмадими?! Шундай китоб тушиб қолмасликка ким масъул?! Гап мана шунда.

– Адабиётшунос олим Озод Шарафиддинов бир суҳбатида болалигини шундай хотирлайди:

“5-6 ёшларимда чўмилишни яхши кўрар эдим-у, сузишни билмас эдим. Бир куни болалар қийқиришиб чўмилиб юрган анҳорни кўрдим-у, югура келиб ўзимни сувга отдим. Анҳор чуқур экан. Табиийки, чўка бошладим. Катта болалар бир амаллаб қирғоққа олиб чиқиб қўйишган. Менинг китоблар оламига кириб келишим ҳам шунга ўхшаш тарзда содир бўлган. Ҳали ўқишни ўрганиб-ўрганмас, ўзимни китоблар уммонига отганман. Бу уммон ҳам чуқур экан, лекин буни қарангки, бу уммонда чўкмай ҳануз сузиб юрибман”.

Бундай дилбар ўтмишни бугуннинг авлоди ҳам яшай олармикан?

– Юқорида айтдим, бугунги авлодни айблашдан қочаман. Эртага унинг ҳам дилбар хотиралари бўлишига ишончим комил. Биз ўз қаричимиз билан уларнинг дунёсини ўлчамайлик. Бугун олам ўзгарган. Бугун ахборот олиш, ҳис қилиш, завқ олиш даражаси, шакли ўзгарди. Мен эртаклар ўқиб, тарбия олганман, дидим, руҳим шунга яраша шаклланган. Яқинда компьютер орқали дунёни кўрадиган ўн икки яшар ва тўққиз яшар жиянларим билан савол-жавоб қилдим. Уларнинг қарашлари менинг шу ёшдаги қарашларимдан кўра анча кенг, анча чуқур. Эзгулик ҳақидаги тушунчаларига ҳам путур етмаган. Фақат тасаввур шакли ўзгарган. Уларнинг бу борада ўз қарашлари, ўзига хос қабул қилиш усуллари бор. Фақат улар бизга қараганда жуда реалист. Босма ёки бугунги визуал “китобларни” ўқийдими, гап бунда эмас, гап ҳар икки ҳолатда ҳам қалбни, кўнгилни, инсонни, унинг ўзлигини сақлаб қолиш ва шунинг учун курашга ҳозирланишида. Агар визиуал кутубхоналар ҳам шундай тарбияласа, компьютерлардан қўрқишга асос йўқ.

– Қизиқ, умрида китоб ўқимаган икки киши учрашиб қолса, нима ҳақида суҳбатлашар экан-а? Дов-дарахтлар, ҳайвонот олами, дунёнинг яралиши ҳақидами? Йўқ, булар ҳам илм-ку, дейман. Бўлмаса нима ҳақида?

– Суҳбатимиз рамзий маънодаги китоб тушунчаси ҳақида боряпти. Бу фикрни саводи йўқ, яъни ҳарф танимайдиганлар билан чалкаштирмаслик керак. Китоб яралгандан сўнг ҳам, ҳозир ҳам миллионлаб одамлар саводсиз, ўқиш-уқишдан бебаҳра яшашган, яшашяпти, бироқ улар сиз билан биз гаплашаётган китобдан ҳоли одамлар эмас. Улар китоб яратган маданият, ахлоқ, тушунча, қарашлар асосида тарбия олишган, олишмоқда.

Китоб деган тушунча бу рамзий тушунча. “Китоб” деганда одамнинг қалби ва руҳини поклайдиган, унга қанот берадиган, уни оламий уйғунликда тарбиялайдиган, инсонни, оламни севишга ўргатадиган, чорлайдиган, даъват қиладиган, инсонни шафқатга, ҳалолликка, мардликка, адолатга, меҳрга, мурувватга, эзгуликка ундайдиган барча нарсалар тушунилади. Мен тоғли қишлоқда туғилганман. Тоғда болалиги уруш йилларига тўғри келган, шу сабабли ўқий олмаган жуда кўп қариялар бор, уларнинг саводлари ҳаминқадар эди. Аммо уларнинг эътиқоди, қарашлари, тушунчалари китоб ўқиган одамлардан ҳеч қандай кам эмасди: уларга ҳалигача ҳавас қиламан. Улар менинг назаримда, туғма китобга, туғма маданиятга, туғма камолотга ўхшашади. Чунки улар китоб яратган анъаналар, қадриятлар, маданият ва аҳлоқ асосида тарбия топишган. Уларнинг бир-бири билан мулоқотини эшитсангиз, фақат завқ оласиз, уларнинг ўзлари биз ўқишимиз, ўрганишимиз керак бўлган бутун бошли китобга ўхшайди. Уларнинг кўнглига жаҳолат уя қуролмаган, уларнинг меҳру оқибатлари, кўнгиллари, ҳаётга, инсонга қарашлари олдида жаҳолат ҳам уялган. Китоб ўқиганнинг ҳам, ўқимаганнинг ҳам кўнглига жаҳолат уя қурса, бу жуда ёмон, бу хатарли. Фарқ шундаки, китоб ўқимаганнинг, ҳеч қурса, китоб яратган маданиятни, ахлоқни, анъаналарни, фазилатларни ўзиники қилмаганнинг қалби бўш идиш бўлади, уни жаҳолат бирдан тўлдиради.

– Китоб ўқиб ўтирган одам қиёфаси. Хоҳ уни кузатинг, суратдан томоша қилинг, барибир завқингиз ортади. Чин ҳаловатни кўрасиз.

– Тўғри. Менда Герман Гессенинг катта китоб жавони олдида китобларга ҳавас билан қараб турган сурати бор. Баъзида шу суратга негадир узоқ тикилиб қоламан. Менга нимадир гапираётгандек бўлади. Китоб ўқиётган одам ўзини ва ўзгаларни халос қилишни, поклашни ўйлаётган, шунинг йўлини излаётган одам. Унга ҳавас қилса, уни томоша қилса, унинг изидан эргашса бўлади. Китоб изидан эргашганнинг йўли ҳам барибир ойдин бўлади. Чунки китоб зулматга қараб эмас, қуёшга қараб яшашни ўргатади.

Манба: “Соғлом авлод” газетасининг сайти.

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота кишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» (1988). Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ» (1989), «Маймун етаклаган одам» (2001), «Шамолни тутиб бўлмайди» (2004), «Момо қўшиқ» (2006) каби асарлари нашр этилган. Ф. К. Аниттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, А. Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ўзбек тилига таржима қилган.

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» (1988). Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq» (1989), «Maymun yetaklagan odam» (2001), «Shamolni tutib bo’lmaydi» (2004), «Momo qo’shiq» (2006) kabi asarlari nashr etilgan. F. K. Anittining «Hikoyalar va qissalar»ini, A. Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

QUYOSHGA QARAB YASHASH SAODATI
Taniqli yozuvchi Nazar Eshonqul bilan suhbat
Suhbatdosh — Bobur Elmurodov

   Xalqimizda bir gap bor: bolaning qo’llarini bo’sh qo’ymang, biriga non bering, ikkinchisiga kitob. Ayni shu naqlni bugungi kunimiz bilan muvofiqlashtirsak, ham ma’nan, ham jismonan sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishdek ezgu maqsadimizga hamohang yangraydi.
Yozuvchi Nazar Eshonqul bilan bo’lgan suhbatimiz kitobning kattalar va bolalar hayotidagi o’rni haqida kechdi.

  – Yerning ba’zi olis nuqtalarida odamlar ibtidoiy jamoa ko’rinishida yashashadi. Ular tezda yoqalashib, bir-biriga qasd qilishar ekan. Na murosa bor, na madora. Sizningcha, ularning ongida nima yetishmaydi?

– Savolingizning tagida “Ular kitob o’qimagan” degan javobning o’zi bo’rtib turibdi. Kitobsiz xalq – bu madaniyatsiz xalq, madaniyatsiz elat, madaniyatsiz qavm. Hayotlarida kitob paydo bo’lmas ekan, ular siz aytgan jaholat botqog’iga botib yotaverishadi. Usiz millat – jaholatga g’arq bo’layotgan millat, jaholatga g’arq bo’layotgan xalq. Jamiyat qanchalik taraqqiy etgan bo’lmasin, kishilar kitob o’qimay qo’ysa, uning tanazzuli boshlanadi. Agar dinlar tarixiga nazar solsangiz, insoniyatni jaholatdan, siz aytgan qavmlar kabi yashashdan qutqarish uchun kitoblar tushgan. Boshqa narsa emas, aynan kitob tushgan. Bu yerda ramz, ishora, timsol bor. Insonni faqat kitob va unga asoslangan ma’naviyat qutqarishi azaldan uning peshonasiga yozib qo’yilgan. Faqat kitob odamzotni biologik jonivordan idrokli mavjudotga aylantira oldi. Uning timsolidagi madaniyat insoniyatning butun taraqqiyot sarhadlarini yoritib turibdi. Aslida kitobsiz madaniyatning, madaniy ongning o’zi yo’q. Kitob tushunayotganimizni to’g’ridan to’g’ri bosma kitob deb tushunmaslik kerak. U men uchun insonni iloh bilan bog’lab, unga oliy haqiqatga boradigan yo’lni ko’rsatib turuvchi barcha narsa. Hatto xalq og’zaki ijodi ham aslida kitob. Faqat shakli og’zaki. Bu og’zaki kitob minglab yillar insoniyat uchun biz bugun nazarda tutayotgan kitob vazifasini o’tagan va uni madaniyat, ong, taraqqiyot sari yetaklab kelgan. Yozma shakli paydo bo’lgach esa inson jaholat ustidan g’alaba qilishi aniq bo’lib qoldi: boshqacha aytganda, insonga jaholat ustidan zafar qozonish quroli berildi. Faqat u bu qurol kuchidan to’la foydalanyaptimi, yo’qmi, bu boshqa masala. Muhimi, insonda jaholatdan, yovuzlik, xudbinlik, zulm, mahdudlik, badbinlik, ong zulmatidan qutulish quroli bor. Bu – kitob. Afsuski, bu quroldan bugun har kim har xil maqsadda foydalanayapti.

Tasavvur qiling, inson tafakkuridan kitobning ulushi tortib olinsa, u nimalar haqida o’ylashi, so’zlashi mumkin? Shunday hol ro’y bersa, odamlar bugun ham o’sha ibtidoiy davrda yashab yurgan hayvondan juda kam farq qilgan, tabiiyki, o’y-fikri, kechinmalari, mayli, ehtiyoji, gap-so’zlari ham shunga yarasha bo’lardi. Kitob ilohdan kuch olishga o’rgatadi, ruhni tarbiyalaydi, odamni o’z jismidan uzib, osmonga, koinotga yaqinlashtiradi. Uning tafakkuriga, idrokiga qanot va quvvat beradi. Kitob nuri yoritmagan ong esa faqat jism, faqat qorin haqida o’ylaydi. Kitobsizlik – yovvoyilik, yovvoyilik bilan yonma-yon, birga yashashdir.

– Keksa avlod “Komp`yuterlar bo’lmasa edi, yana odamlar kitobga qaytardi” deyishadi. Bugunning odami esa: “Nimalar deyapsiz, komp`yuter butun koinotni boshqaryaptiku” deydi.

– Bu bahs emas, shunchaki bir-birini tushunmaslik yoki bir-birini tushunishdan qochish. Har ikki tarafning ham o’z asoslari bor. Biroq gap shundaki, komp`yuter kitobni siqib chiqargani yo’q, kitob o’qishni yengillashtirdi, kitob o’qishga, kitobni anglashga imkoniyatni kengaytirdi. Bugungi oddiy bir planshet men uchun butun boshli kutubxona. Unga jo bo’lgan kitob ilgari katta bir binoga joy bo’lardi. Gap komp`yuterda emas, gap ehtiyojda. Komp`yuter ko’paygani, yanada takomillashayotgani emas, kitobga ehtiyoj yo’qolayotgani xavotirli. Komp`yuter inson qo’lidagi vosita. Undan har kim har xil foydalanadi. Oshxonadagi pichoqdan kimdir oshxona uchun, boshqa bir kimsa qabihlik yo’lida foydalanishi mumkin. Ayb komp`yuterda emas, o’zimizda.

– Ushbu zamonda ikki avlod vakillarining qarashlari to’qnash turibdi. Ikkisining ham o’z tarjimai holi bor. Shu kungacha yetishgan faylasufning ham, olimning ham kundaligini varaqlang: barini kitob katta qilgan. Bugungi avlodni esa komp`yuterlar ulg’aytiryapti.

– Men yoshlarning biz ko’nikkan shakldagi bosma kitobni o’qimayotganini hadeb yuziga solish, shundan katta fojea izlashga unchalik qo’shilmayman. Komp`yuter ham aslida kitob. Bosma shakldagisida ham, komp`yuter shaklida ham kitobning yovuzlikka o’rgatadigani, yo’ldan ozdiradigani, insonni shafqatsiz qiladigani bor. Bunga tarix ko’p bora guvoh bo’lgan. Lekin ota-bobolarimiz kitobni muqaddas bilishgan va avlodlarga insonning ruhini, qalbini tarbiyalaydigan, ezgulikka boshlaydigan kitoblarni o’qishni vasiyat qilishgan, shunday kitoblar mutolasi insonni kamolotga yetishtiradi deb bilishgan. Komp`yuterda shafqatsiz o’yinni ko’rayotgan, shu o’yin ruhida tarbiyalanayotgan bola aybdormi yoki shunday o’yinlarni mamlakatimizga bolalarimiz o’ynasin, deb olib kirayotgan, shundan moddiy manfaatdor bo’lgan, shu manfaatdorligi orqasida butun boshli millatning, xalqning o’zligini, kelajagini, ma’anaviyatini xatarga ro’baro’ qilayotgan kattalarmi? Pul, tijorat uchun qon to’kish, shafqatsizlik, yovuzlik targ’ibotiga “bel bog’lagan”, shunday ko’nikmalar paydo qiladigan o’yinlarni olib kirayotgan “tadbirkor”larning qirg’inga undovchi kitoblarni targ’ib qiladiganlardan qanchalik farqi bor. Bugun Internet klublarga qarang, ular qaysidir ma’noda bugunning kutubxonalari. Zamon shunday. Ular vizual kutubxonalar, aslida. Bugunning bolasi dunyoni harflar orqali emas, vizual tasvirlar, manzaralar orqali anglashga ko’proq ehtiyoj sezayotgan bo’lsa, bundan fojea yasash unchalik to’g’ri emas. Aksincha, biz, bolalar kelajagi uchun mas’ullar unga shu shakldagi “kitoblarni” taqdim etishimiz kerak. Lekin u sizu bizni tarbiya qilgan kitoblarning vizual shakli bo’lsin. Men uchun gap shaklda emas, gap mazmunda, g’oyada. Kitob bolada ezgulik bilan yovuzlik, yaxshi bilan yomon, oq bilan qora, mardlik bilan nomardlik, adolat bilan xiyonat chegaralarini ko’rsatib, uning didini, ko’nikmasini, ruhini tarbiyalaydi. Nima, bugun shunday ruhda tarbiyalaydigan komp`yuter asarlari yo’qmi? Bor. Bolalarimiz ana shunday “asarlarni” o’qib, o’zlarining didlarini, tushunchalarini shakllantirayotgan bo’lsa, men baribir xursand bo’laman. Bunday boladan yomon bola, yomon odam chiqmaydi. Uning didi ham bosma kitob o’qigandan kam shakllanmaydi. Faqat ular nimani o’qishyapti, nima ko’rishyapti, nimadan tarbiya olishyapti? Ularning qo’liga bosma shakldami, vizual shakldami, yomon kitob tushib qolmadimi?! Shunday kitob tushib qolmaslikka kim mas’ul?! Gap mana shunda.

– Adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov bir suhbatida bolaligini shunday xotirlaydi:

“5-6 yoshlarimda cho’milishni yaxshi ko’rar edim-u, suzishni bilmas edim. Bir kuni bolalar qiyqirishib cho’milib yurgan anhorni ko’rdim-u, yugura kelib o’zimni suvga otdim. Anhor chuqur ekan. Tabiiyki, cho’ka boshladim. Katta bolalar bir amallab qirg’oqqa olib chiqib qo’yishgan. Mening kitoblar olamiga kirib kelishim ham shunga o’xshash tarzda sodir bo’lgan. Hali o’qishni o’rganib-o’rganmas, o’zimni kitoblar ummoniga otganman. Bu ummon ham chuqur ekan, lekin buni qarangki, bu ummonda cho’kmay hanuz suzib yuribman”.

Bunday dilbar o’tmishni bugunning avlodi ham yashay olarmikan?

– Yuqorida aytdim, bugungi avlodni ayblashdan qochaman. Ertaga uning ham dilbar xotiralari bo’lishiga ishonchim komil. Biz o’z qarichimiz bilan ularning dunyosini o’lchamaylik. Bugun olam o’zgargan. Bugun axborot olish, his qilish, zavq olish darajasi, shakli o’zgardi. Men ertaklar o’qib, tarbiya olganman, didim, ruhim shunga yarasha shakllangan. Yaqinda komp`yuter orqali dunyoni ko’radigan o’n ikki yashar va to’qqiz yashar jiyanlarim bilan savol-javob qildim. Ularning qarashlari mening shu yoshdagi qarashlarimdan ko’ra ancha keng, ancha chuqur. Ezgulik haqidagi tushunchalariga ham putur yetmagan. Faqat tasavvur shakli o’zgargan. Ularning bu borada o’z qarashlari, o’ziga xos qabul qilish usullari bor. Faqat ular bizga qaraganda juda realist. Bosma yoki bugungi vizual “kitoblarni” o’qiydimi, gap bunda emas, gap har ikki holatda ham qalbni, ko’ngilni, insonni, uning o’zligini saqlab qolish va shuning uchun kurashga hozirlanishida. Agar viziual kutubxonalar ham shunday tarbiyalasa, komp`yuterlardan qo’rqishga asos yo’q.

– Qiziq, umrida kitob o’qimagan ikki kishi uchrashib qolsa, nima haqida suhbatlashar ekan-a? Dov-daraxtlar, hayvonot olami, dunyoning yaralishi haqidami? Yo’q, bular ham ilm-ku, deyman. Bo’lmasa nima haqida?

– Suhbatimiz ramziy ma’nodagi kitob tushunchasi haqida boryapti. Bu fikrni savodi yo’q, ya’ni harf tanimaydiganlar bilan chalkashtirmaslik kerak. Kitob yaralgandan so’ng ham, hozir ham millionlab odamlar savodsiz, o’qish-uqishdan bebahra yashashgan, yashashyapti, biroq ular siz bilan biz gaplashayotgan kitobdan holi odamlar emas. Ular kitob yaratgan madaniyat, axloq, tushuncha, qarashlar asosida tarbiya olishgan, olishmoqda.

Kitob degan tushuncha bu ramziy tushuncha. “Kitob” deganda odamning qalbi va ruhini poklaydigan, unga qanot beradigan, uni olamiy uyg’unlikda tarbiyalaydigan, insonni, olamni sevishga o’rgatadigan, chorlaydigan, da’vat qiladigan, insonni shafqatga, halollikka, mardlikka, adolatga, mehrga, muruvvatga, ezgulikka undaydigan barcha narsalar tushuniladi. Men tog’li qishloqda tug’ilganman. Tog’da bolaligi urush yillariga to’g’ri kelgan, shu sababli o’qiy olmagan juda ko’p qariyalar bor, ularning savodlari haminqadar edi. Ammo ularning e’tiqodi, qarashlari, tushunchalari kitob o’qigan odamlardan hech qanday kam emasdi: ularga haligacha havas qilaman. Ular mening nazarimda, tug’ma kitobga, tug’ma madaniyatga, tug’ma kamolotga o’xshashadi. Chunki ular kitob yaratgan an’analar, qadriyatlar, madaniyat va ahloq asosida tarbiya topishgan. Ularning bir-biri bilan muloqotini eshitsangiz, faqat zavq olasiz, ularning o’zlari biz o’qishimiz, o’rganishimiz kerak bo’lgan butun boshli kitobga o’xshaydi. Ularning ko’ngliga jaholat uya qurolmagan, ularning mehru oqibatlari, ko’ngillari, hayotga, insonga qarashlari oldida jaholat ham uyalgan. Kitob o’qiganning ham, o’qimaganning ham ko’ngliga jaholat uya qursa, bu juda yomon, bu xatarli. Farq shundaki, kitob o’qimaganning, hech qursa, kitob yaratgan madaniyatni, axloqni, an’analarni, fazilatlarni o’ziniki qilmaganning qalbi bo’sh idish bo’ladi, uni jaholat birdan to’ldiradi.

– Kitob o’qib o’tirgan odam qiyofasi. Xoh uni kuzating, suratdan tomosha qiling, baribir zavqingiz ortadi. Chin halovatni ko’rasiz.

– To’g’ri. Menda German Gessening katta kitob javoni oldida kitoblarga havas bilan qarab turgan surati bor. Ba’zida shu suratga negadir uzoq tikilib qolaman. Menga nimadir gapirayotgandek bo’ladi. Kitob o’qiyotgan odam o’zini va o’zgalarni xalos qilishni, poklashni o’ylayotgan, shuning yo’lini izlayotgan odam. Unga havas qilsa, uni tomosha qilsa, uning izidan ergashsa bo’ladi. Kitob izidan ergashganning yo’li ham baribir oydin bo’ladi. Chunki kitob zulmatga qarab emas, quyoshga qarab yashashni o’rgatadi.

Manba: “Sog’lom avlod” gazetasining sayti.