Рамиз Аскарнинг ўзбек адабиётига айрича меҳр билан қарашидан, айниқса, мамнунман. У Бобур, Ҳусайн Бойқаро девонларини таржима қилиб чоп эттирди, Меҳри Хотун ижоди билан ҳамюртларини таништирди. Рамиз анчадан буён “Бобурнома”ни таржима қилиш орзусида юрарди. Илтимосига кўра, китобнинг ўзбекча нашрини унга почта орқали жўнатдим. Ниҳоят, таржима 2011 йилда тугалланди ва “Бобурнома” озарбайжончада нашр қилинди. Рамиз Аскарнинг бу хизматларига Ўзбекистонда муносиб баҳо берилди ва халқаро Бобур мукофоти билан тақдирланди.

РАМИЗ АСКАР — БОБУР ИЖОДИ ТАРҒИБОТЧИСИ
Бобохон Шариф

Машҳур озарбайжон олими ва таржимон Рамиз Аскар билан бундан анча йиллар олдин Туркманистонда ўтказилган халқаро илмий конференцияларнинг бирида танишгандик. Анжуман Бобурнинг назари тушган, Ҳумоюннинг дўсти, сўнгра шоҳ Акбарнинг оталиғи бўлган, хони хонон (хонлар хони) рутбасига кўтарилган ва Бобурийлар давлатининг мустаҳкамланишига катта ҳисса қўшган таниқли давлат арбоби ва шоир Муҳаммад Байрамхон ҳаёти ва ижодига бағишланган эди. Турк­ман дўст­ларимиз ҳурмат юзасидан конференциянинг очилиш маросимида мени ҳайъат аъзоси қилиб танлашганди. Анжуманнинг очилиш маросимида Ҳиндистон, Буюк Британия ва бошқа ўлкалардан келган қатор таниқли олимлар қаторида биринчи маърузачилардан бири бўлиш катта шараф эди. Маърузамда Байрамхон Лутфий, Навоий, Бобур шеъриятидан илҳомлангани, шеърияти бетакрор образлар, тимсоллар, метафораларга бойлиги ҳа­қида сўзладим, образларининг моҳиятини мисоллар асосида таҳлил этишга ҳаракат қилдим.

Танаффус пайтида таниқли туркман олими, академик дўстим Муротгелди Соегов билан бир пиёла чой устида суҳбатлашар эканмиз, қотмадан келган, кўзлари тийрак бир йигит жилмайганча бизга яқинлашди. “Авф этинг, суҳбатингизга қўшилсам бўладими?”, деди у назокат ила. “Нега бўлмас экан, марҳамат. Танишинг, бу киши озарбайжонлик олим Рамиз Аскар бўлади”, – деди Муротгелди ва сўнгра унга мени таништирди. Чой устидаги суҳбатда ҳам гап Байрамхон, Бобур ва Акбар устида борди. Рамиз маърузам ёққанини, хусусан, саройдаги ҳасадгўй душманлар, ағёрларнинг фитналари оқибатида Байрамхон умрининг охирида Акбар саройидан четлаштирилгани, маҳрум “ағёр маҳрам”га, у эса “маҳрум”га айлангани, бу адолатдан эмаслиги, шунинг учун ҳам шоир шикоят қилгани, марҳамат кутгани, лекин ҳар қандай сабр-тоқатнинг, фидойиликнинг ҳам чегараси борлиги, агар ёр мурувватсиз бўлса, ялиниш, оҳ-воҳ уриб, кўз ёши тўкиш, ўз қадр-қимматини, ғурурини ерга уришнинг ҳеч бир маъноси йўқлиги ҳақида айтган гапларим унга маъқул бўлганини таъкидлади.

Маъруза тинглаганда, одатда, гапнинг мазмуни эсда қолади. Рамизнинг хотираси шунчалик кучли эканки, у маърузадаги гапларни деярли сўзма-сўз эслаб қолган ва такрорлаётган эди.

– Аммо, дўстим, сизлар бошқа нуқтага эътибор беришингиз керак, – деди Рамиз Муротгелдига, – нуқул “Мўғуллар шоҳ давлати” дейсизлар, ҳолбуки буюк бобомиз Бобур қурган давлатнинг мўғулларга ҳеч қандай алоқаси йўқ, шу боис ўзбек дўстимнинг фикрига қўшиламан, “Бобурийлар давлати” атамасини қўллашингиз лозим.

– Икки киши бир кишининг худойи, деган гап бор, – деди кулиб Муротгелди. – Бир ўзбек, бир озарбайжон дўс­тим­нинг эътирозини қабул қилмасам, икковлашиб мени еб ташлайдиган кўринасизлар.

Кулишдик. Гоҳо танимаган, билмаган кишининг дилдан айтган бир оғиз сўзи бўлғуси дўстлик учун тамал тоши бўлади. Самимий суҳбат Рамиз билан бизни яқинлаштирди. Кейинчалик Рамиз билан дўстлашиб кетдик. Қарашларимизнинг умумийлиги, адабиётга, китобга муҳаббат, таржимонлик фаолиятимиз бунга сабаб бўлган бўлса керак. У билан чет элларда ўтказилган халқаро конференцияларда учрашардик, фикрларимиз кўпинча бир жойдан чиқар, бундан икковимиз ҳам мамнун бўлардик.

Рамиз Аскар 1954 йилда туғилган, 1978 йилда Москва университетини тамомлаган, Озарбайжон газета-журналларида ишлаган, ҳозирги вақтда Боку Давлат университети туркиёт кафедраси мудири, профессор, филология фанлари доктори.

Йиллар ўтган сайин Рамиз истеъдодининг янги-янги қирраларини кашф этдим. У олим сифатида бир қанча монографиялар, 1500 га яқин мақолалар муаллифи, қардош туркий адабиётларнинг энг яхши намуналарини озарбайжончага таржима қилган моҳир мутаржим ва шоирдир.

Бир куни у мендан ХХ аср ўзбек шеърияти антологиясини тайёрлашни илтимос қилди. Таклифни мамнуният билан қабул қилдим. Антологияни тайёрлаб, йўлладим. Рамиз антологияга кирган шеърларни қисқа муддатда озарбайжончага таржима қилиб, китобни 2009 йилда Бокуда нашр қилдирди. Ўз навбатида Рамиз ва Озарбайжон Ахборот агентлигининг Ўзбекистондаги мухбири, “Олтин қалам” мукофотининг совриндори дўстим Гулу Кенгерли “ХХ аср озарбайжон шеърияти антологияси”ни тайёрлашимда менга яқиндан ёрдам беришди. Рамиз озарбайжон тилида нашр этилган беш жилдлик шеърият антологиясини менга юборди, Гулу бўлса, антология­га кирмаган истеъдодли шоирлар ижодидан намуналар танлашимга кўмаклашди. Натижада бир яхши китоб дунё юзини кўрди.

Ҳаёт мураккабликлари, гоҳо қолипларга сиғмайдиган, ақл бовар қилмайдиган ғалати ҳодисалари билан қизиқ. Дўстимнинг ҳаётида юз берган бир ғалати, бироз кулгили ҳодисани эслайман. Бир куни интернет орқали ундан ташвишли бир хабар келиб қолди. У Англияда экани, бу ерда ўғрилар уни шип-шийдам қилиб кетишгани, полиция қидируви натижа бермаётгани, уйга қайтиш у ёқда турсин, овқатга ҳам бир тийини йўқлиги, оч-наҳор қолганини ёзиб, имкон қадар пул юборишимни илтимос қилган эди. Қайси ҳисобга пул жўнатиш лозимлиги ҳам кўрсатилганди. Тоҳир Қаҳҳорга ҳам шундай мактуб йўллагани маълум бўлди. Чет элда пулсиз қолишдан ёмони йўқ. Ўзга юртнинг боғи билан боғчаси ўз юртингнинг тиканича кўринмас, деган гапнинг ҳикматини айни чет элда бўлганингда, хусусан, қўлинг қисқа бўлган пайтларда яхши англайсан. Ўз юртингда бошга иш тушганида кўмакдош бўладиган шафқатли кишилар доим топилади. Аммо таниш йўқ, билиш йўқ хорижда ҳеч кимдан мурувват кутиб бўлмайди. Қаттиқ ташвишланиб, дўст-ёрлардан ёрдам тўплашга киришдик. Шу орада озарбайжонлик дўстим, профессор Али Шомилга қўнғироқ қилиб, Рамизни суриштирдим.

– Йўғ-э, – деди у ҳайрат билан, – Рамиз Бокуда-ку, яқин орада Англияга кетмаганди.

Бир ҳайратимиз икки бўлди. Дарҳол Рамизнинг ўзига телефон қилдим. Гўшакни ўзи кўтарди.

– Англияга кетганим йўқ, бу муттаҳамларнинг ўйини, – деди. Овозидан ҳам куйинаётгани, ҳам ташвишланаётгани сезилиб турарди. – Бу ҳақда сендан бошқалар ҳам телефон қилишди. Бу хакер деган аблаҳлар электрон почтамнинг калитини билиб олиб, рўйхатимдаги барча дўстларимга ана шундай мактуб йўллаган. Ўша банкка озроқ пул юборганлар ҳам бор. Ишқилиб, сизлар юбормадингизларми?

Мен ҳали етарли даражада пул тўпланмагани учун юбормаганимни айтдим.

– Хайрият, худога шукр, – деди у. – Бу лаънатиларнинг дастидан электрон почтамни ўзгартирдим. Энди оғайниларимга бу ҳақда мактуб ёзиб ўтирибман, бу анча иш, кўп вақт олади, лекин бошқа иложим йўқ. Дўстлар олдида хижолат бўлдим.

Электрон технологиялар асрида, афсуски, бунақа ҳодисалар, интернетдан яхшилик эмас, ёмонлик, пасткашлик йўлида фойдаланадиганлар ҳам учраб туради.

Рамиз туркий адабиётнинг энг яхши намуналарини озарбайжончага маҳорат билан таржима қилиб келмоқда. Унинг ўзбек адабиётига айрича меҳр билан қарашидан, айниқса, мамнунман. У Бобур, Ҳусайн Бойқаро девонларини таржима қилиб чоп эттирди, Меҳри Хотун ижоди билан ҳамюртларини таништирди. Рамиз анчадан буён “Бобурнома”ни таржима қилиш орзусида юрарди. Илтимосига кўра, китобнинг ўзбекча нашрини унга почта орқали жўнатдим. Ниҳоят, таржима 2011 йилда тугалланди ва “Бобурнома” озарбайжончада нашр қилинди. Рамиз Аскарнинг бу хизматларига Ўзбекистонда муносиб баҳо берилди ва халқаро Бобур мукофоти билан тақдирланди. Шу муносабат билан у Ўзбекистонга келди, Тошкент ва Андижонда бўлди, кеийнги йилларда юртимизда содир бўлган ўзгаришларни ўз кўзи билан кўриб, ҳайратланди. Халқаро Бобур жамғармасининг мудири, таниқли бобуршунос Зокиржон Машрабов бошчилигида ташкил этилган илмий конференцияда қатнашди. Андижонга қисқа сафаридан кейин Тошкентда бир кеча бўлди. Ўша оқшом биз анча вақт суҳбатлашдик. Табиийки, суҳбатнинг асосий мавзуси адабиёт, ўзбек-озарбайжон адабий алоқалари, келгуси режалар ҳақида бўлди.

Рамиз Аскар қаттиқ меҳнат қиладиган ижодкор. Агар имкони бўлганида суткасига йигирма тўрт соат ишлагиси бор. Унинг меҳнатсеварлиги менга Жек Лондоннинг Мартин Иденини эслатади. Ахир, илмий мақолалар, халқаро конференцияларда маърузалар қилиш билан бир қаторда қирққа яқин асарни она тилига ўгириб, чоп эттирди, бу осон иш эмас! Бу уйқусиз тунлар, дам олиш кунлари эвазига ўзини аямасдан қилинган меҳнат самарасидир.

Ўзаро суҳбатларимизда ҳам, илмий маърузаларида ҳам йўлини топиб, Бобур ижодидан мисоллар келтириши – Рамизга хос гўзал бир услуб. Унинг “Бобурнома”ни яхши ўқигани ва уққани ҳамиша сезилиб туради. Рамиз ёзганида мураккаб, ўта илмий жумлалар тузмайди, аксинча, илмий мавзуни оддий ўқувчи тушунадиган содда услубда баён этишни хуш кўради. Аслида ҳам шундай бўлиши керак. Бир куни бунинг боисини сўраганимда у Бобурдан мисол келтириб, мени ҳайрон қолдирди.

– Содда, тушунарли ёзиш – камчилик эмас, фазилат, – деди у. – Бу ҳақда улуғларимиз неча асрлар илгари ёзиб кетишган. Чунончи, Бобур ўғли Ҳумоюнга ёзган мактубида жимжимадорликдан қочиш, тушунарли тилда ёзиш кераклигини таъкидлаган. Эсла, Бобур нима деган: “Бетакаллуф пок алфоз била бит, сенга ҳам ташвиш оз бўлур ва ўқиғу­чиға”.

Озарбайжон дўстимнинг Бобур ижодини яхши билиши ва қадрлашига тасанно айтгим келади. Бу ўрнак олса арзийдиган фазилат.

Рамизнинг хизматлари ўз юртида ҳам, халқаро миқёсда ҳам муносиб тақдирланган. Яқинда у олтмиш ёшга тўлди ва Озарбайжон Президентининг фармони билан “Шуҳрат” ордени билан мукофотланди. Хабарни эшитиб, дўстимни табриклаб мактуб йўлладим. “Буларнинг ҳаммаси келажакдаги ишлар учун берилган бир бўнак, – деди у ўз жавобида. – Зиммамизга юклатилган вазифа, масъулият катта, умримиз етса бўлди”. Ниятинг йўлдошинг бўлсин, халқ ва Ватан йўлидаги хизматда ҳеч қачон ҳорима, азиз дўстим.

“БОБУРНОМА” — МОЗИЙНИ ЁРИТГАН МАШЪАЛА
Рамиз Аскар билан суҳбат
Суҳбатдошлар: Бобохон Шариф ва Беҳзод Бийболаев

Рамиз Аскар: Ўзбек халқининг бунёдкорлик даҳоси туфайли Ўзбекистон бугун дунёга танилган бўлса, келажакда дунёни қойил қолдирадиган ютуқларга эришишига ишончим комил. Ўтмишда Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Навоий, Бобур сингари дунё тамаддуни ривожига улкан ҳисса қўшган буюк зотлар етиштирган ўзбек халқидан келажакда, ҳеч шубҳасиз, яна шундай улуғ сиймолар чиқади. Мамлакатингизда барча жабҳаларда амалга оширилаётган ислоҳотлар ана шундай мева бериши турган гап.

— Ўзбекистон илм аҳли Сизни олим, китобхонлар эса “ХХ аср ўзбек шеърияти антологияси”ни озарбайжончага таржима қилган мутаржим сифатида танийди. Ўзингиз ҳақингизда нималар дея оласиз?

— Бу йил Озарбайжонда ўн миллионинчи фуқаро дунёга келиши кутилмоқда. Мен шу ўн миллиондан бири бўлган оддий озарбайжон фуқаросиман. Мамлакатимиздаги уч минг беш юз фан докторидан, Боку Давлат университетидаги 80 та кафедра мудиридан бириман. Лекин бу ўринда бир алоҳидалигим бор: менинг кафедрам, яъни туркий халқлар адабиёти кафедраси бутун Озарбайжонда ягонадир. Илмий ва бадиий асарларим, таржималаримнинг илмий-бадиий даражаси ҳақида мени яхши биладиган дўстларим гапиргани маъқул.

Хўш, ўзим ҳақимда нимаям дейишим мумкин. Боку Давлат университетининг журналистика факультетига кириб уч йил ўқидим. Сўнгра Москва Давлат университетига юборилдим ва уни 1978 йилда битирдим. Қандайдир даражада ёзиш-чизишни ўрганган бўлсам, бу Озарбайжоннинг турли газета-журналлардаги меҳнат самараси деб биламан. Ижод йўлини танлаган одам, менимча, газета-журналлар қозонида қайнаши керак. Чунки газета қаламни чархлайди, ҳаётга сергак қарашни ўргатади. Шунинг учун ҳам меҳнат фаолиятимни дастлаб радиода бошлаган бўлсам-да, кейинчалик “Ўтлар юрти” газетасига ишга ўтдим ва саккиз йил давомида Бош муҳаррир бўлдим. Сўнгра Боку давлат университетига ўтдим. Журналистикадан илм соҳасига ўтишимнинг сабаби – ёшлигимдан илмга қизиққанман. Илм – бепоён баҳр, бир кирдингми, чиқмайсан. Шу боис бир илмий иш кетидан иккинчи тадқиқотга киришаверасан. Натижада мақолалар, монографиялар дунё юзини кўраверади. Таржимонлик ва шоирликка келсак, бу кўнгил иши.

— Таржимонлик фаолиятингиз қандай бошланган? Ўзбек адабиётига қизиққанингизнинг боиси нима?

— Аслида, ёшлигимдан таржимонлик билан шуғуллаганман. Газета-журналларда ишлаган вақтимда ҳам бу ишни давом эттирдим. Университетда ишлаётган йиллари кўрдимки, талабалар учун туркий халқ­лар адабиёти, жумладан айрим ўзбек адибларининг асарлари озарбайжон тилида йўқ. Ёшлар қардошлар адабиётини аслият тилида ўқиб тушунишга қийналадилар. Шу боисдан қилиниши лозим бўлган таржималар рўйхатини туздим. “ХХ аср ўзбек шеърияти антологияси” бу борадаги дастлабки уриниш эди. Сўнгра Ҳусайн Бойқаро девонини, Бобурнинг танланган асарларини таржима қилдим. Ниҳоят кўпдан бери орзу қилган асарим “Бобурнома”ни озарбайжончага ўгирдим ва нашр қилдирдим. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб асарларини таржима қилдим. Ҳозирда кун тартибимда Навоий асарлари таржимаси турибди.

— “Бобурнома” нима сабабдан эътиборингизни тортди?

— Аввало, “Бобурнома” туркий ва ислом адабиёти тарихида мемуар жанрида яратилган илк асардир. “Бобурнома” Ўрта Осиё, Эрон, Ҳиндистон, Афғонистон ва Озарбайжон тарихини бир машъала янглиғ ёритган асардир. Ўз даври учун энг ишончли ва гўзал манба. Шуниси аҳамиятлики, бу тарихни яратган киши – шоҳ ва шоир, мутафаккир Заҳириддин Муҳаммад Бобур томонидан ёзилган. “Бобурнома” Бобурнинг шоҳ асаридир. Дунёнинг кўпгина, ҳатто, ўарб тилларига таржима қилинган бу асарни озарбайжон китобхони ҳам ўз тилида ўқиб, баҳраманд бўлиши замон талаби эди.

— Бобур тимсолида ватанга муҳаббат ва соғинч ҳиссини қандай таърифлар эдингиз?

— Буни Бобурчалик англаш учун фақатгина Заҳириддин Муҳаммад Бобур бўлиш керак. Шундай бўлса-да, барча туркий халқларнинг илдизи, тарихи, маданияти бир бўлгани сабабли Бобур ўзбек халқига нақадар яқин бўлса, қардош миллат бўлган озарбайжон халқига ҳам шунчалик яқиндир. Ўз билимим ва тажрибамга суянган ҳолда шуни айта оламанки, азал-азалдан туркий халқлар ватан ҳиссини ўзгача талқин қилганлар. Бобур ижоди билан танишиш давомида мен бунга яна бир бор амин бўлдим.

— Заҳириддин Муҳаммад Бобур шахсияти ҳақида нималар дея оласиз?

— Бобур дунё тарихининг энг нодир шахсларидан биридир. Шоҳ ва давлат арбоби, оз сонли қўшин билан кўп сонли армияларни тор-мор келтирган моҳир лашкарбошидир. У асос солган империя 333 йил ҳукм сурди, бундай узоқ ҳукм сурган империялар бармоқ билан санарлидир. У девон тартиб берган гўзал шоир, “Хатти Бобурий”ни кашф этган ислоҳотчидир. Булардан ташқари у этнограф, тарихчи, географ, мусиқашунос, диншунос, астроном, муҳандис, меъмор, дипломат… Хуллас, фазилатларини санаб адоғига етиш қийин бўлган, қомусий билимга эга беназир киши эди. Дунё тарихида бундай киши камдан-кам.

— Туркий халқлар адабиёти тарғиботида қилган хайрли ишларингиз алоҳида эътиборга лойиқ эканлигидан биз ҳам мамнунмиз.

— Эътиборингиз учун ташаккур. Бутун умрим туркий халқлар адабиётига хизмат қилиш билан ўтди. Шу боис туркий жумҳуриятлардан берилган мукофотлар мен учун қадрлидир. Туркманистоннинг “Олтин аср”, Туркиянинг “Турк дунёсига хизмат”, Қозоғистоннинг “Қосим Омонжўлов”, Татаристоннинг “Маданият соҳасидаги хизматлари учун” мукофотларига лойиқ деб топилдим. Улар орасида Ўзбекистоннинг халқаро Бобур мукофоти камтарона хизматимга берилган энг катта мукофотлардан бири бўлди деб ҳисоблайман. Шу муносабат билан мени Ўзбекистонга таклиф қилишди. Зиёрат вақтида Президент Ислом Каримов раҳбарлигида кейинги йилларда амалга оширилган буюк бунёдкорлик ишларини кўриб, чинакамига хурсанд бўлдим. Ўзбек хал­қининг бунёдкорлик даҳоси туфайли Ўзбекистон бугун дунёга танилган бўлса, келажакда дунёни қойил қолдирадиган ютуқларга эришишига ишончим комил. Ўтмишда Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Навоий, Бобур сингари дунё тамаддуни ривожига улкан ҳисса қўшган буюк зотлар етиштирган ўзбек халқидан келажакда, ҳеч шуб­ҳасиз, яна шундай улуғ сиймолар чиқади. Мамлакатингизда барча жабҳаларда амалга оширилаётган ислоҳотлар ана шундай мева бериши турган гап.

— Инсон ҳаётида китобнинг роли ва ўрни ҳақида нималар дея оласиз?

— Шуни таъкидлашни истардимки, китобсиз ҳаёт йўқ, билим йўқ, маориф, маданият йўқ, кенгроқ маънода айтадиган бўлсам, инсон йўқ. Мактаб ва университетда кўп китоблар ўқидим, ўзим 10 та китоб ёздим, қирқ асарни озарбайжончага ўгирдим. Ҳар бир китобим менинг умрим.

— “Китоб дунёси” газетхонларига тилакларингиз.

— Газетангиз озарбайжон адабиётининг энг яхши намуналарини мунтазам равишда ўзбек ўқувчисига таништириб, хайрли ишларни амалга оширмоқда. “Китоб дунёси”ни Озарбайжон адиблари ҳам яхши билишади ва у нуфузли нашрлардан ҳисобланади. Газетхонларга ва таҳририят ходимларига бахтли, адолатли ҳаёт барпо этиш йўлидаги меҳнатларида муваффақиятлар, соғлик тилайман.

RAMIZ ASKAR — BOBUR IJODI TARG’IBOTCHISI
Boboxon Sharif

Mashhur ozarbayjon olimi va tarjimon Ramiz Askar bilan bundan ancha yillar oldin Turkmanistonda o’tkazilgan xalqaro ilmiy konferentsiyalarning birida tanishgandik. Anjuman Boburning nazari tushgan, Humoyunning do’sti, so’ngra shoh Akbarning otalig’i bo’lgan, xoni xonon (xonlar xoni) rutbasiga ko’tarilgan va Boburiylar davlatining mustahkamlanishiga katta hissa qo’shgan taniqli davlat arbobi va shoir Muhammad Bayramxon hayoti va ijodiga bag’ishlangan edi. Turk­man do’st­larimiz hurmat yuzasidan konferentsiyaning ochilish marosimida meni hay’at a’zosi qilib tanlashgandi. Anjumanning ochilish marosimida Hindiston, Buyuk Britaniya va boshqa o’lkalardan kelgan qator taniqli olimlar qatorida birinchi ma’ruzachilardan biri bo’lish katta sharaf edi. Ma’ruzamda Bayramxon Lutfiy, Navoiy, Bobur she’riyatidan ilhomlangani, she’riyati betakror obrazlar, timsollar, metaforalarga boyligi ha­qida so’zladim, obrazlarining mohiyatini misollar asosida tahlil etishga harakat qildim.

Tanaffus paytida taniqli turkman olimi, akademik do’stim Murotgeldi Soegov bilan bir piyola choy ustida suhbatlashar ekanmiz, qotmadan kelgan, ko’zlari tiyrak bir yigit jilmaygancha bizga yaqinlashdi. “Avf eting, suhbatingizga qo’shilsam bo’ladimi?”, dedi u nazokat ila. “Nega bo’lmas ekan, marhamat. Tanishing, bu kishi ozarbayjonlik olim Ramiz Askar bo’ladi”, – dedi Murotgeldi va so’ngra unga meni tanishtirdi. Choy ustidagi suhbatda ham gap Bayramxon, Bobur va Akbar ustida bordi. Ramiz ma’ruzam yoqqanini, xususan, saroydagi hasadgo’y dushmanlar, ag’yorlarning fitnalari oqibatida Bayramxon umrining oxirida Akbar saroyidan chetlashtirilgani, mahrum “ag’yor mahram”ga, u esa “mahrum”ga aylangani, bu adolatdan emasligi, shuning uchun ham shoir shikoyat qilgani, marhamat kutgani, lekin har qanday sabr-toqatning, fidoyilikning ham chegarasi borligi, agar yor muruvvatsiz bo’lsa, yalinish, oh-voh urib, ko’z yoshi to’kish, o’z qadr-qimmatini, g’ururini yerga urishning hech bir ma’nosi yo’qligi haqida aytgan gaplarim unga ma’qul bo’lganini ta’kidladi.

Ma’ruza tinglaganda, odatda, gapning mazmuni esda qoladi. Ramizning xotirasi shunchalik kuchli ekanki, u ma’ruzadagi gaplarni deyarli so’zma-so’z eslab qolgan va takrorlayotgan edi.

– Ammo, do’stim, sizlar boshqa nuqtaga e’tibor berishingiz kerak, – dedi Ramiz Murotgeldiga, – nuqul “Mo’g’ullar shoh davlati” deysizlar, holbuki buyuk bobomiz Bobur qurgan davlatning mo’g’ullarga hech qanday aloqasi yo’q, shu bois o’zbek do’stimning fikriga qo’shilaman, “Boburiylar davlati” atamasini qo’llashingiz lozim.

– Ikki kishi bir kishining xudoyi, degan gap bor, – dedi kulib Murotgeldi. – Bir o’zbek, bir ozarbayjon do’s­tim­ning e’tirozini qabul qilmasam, ikkovlashib meni yeb tashlaydigan ko’rinasizlar.

Kulishdik. Goho tanimagan, bilmagan kishining dildan aytgan bir og’iz so’zi bo’lg’usi do’stlik uchun tamal toshi bo’ladi. Samimiy suhbat Ramiz bilan bizni yaqinlashtirdi. Keyinchalik Ramiz bilan do’stlashib ketdik. Qarashlarimizning umumiyligi, adabiyotga, kitobga muhabbat, tarjimonlik faoliyatimiz bunga sabab bo’lgan bo’lsa kerak. U bilan chet ellarda o’tkazilgan xalqaro konferentsiyalarda uchrashardik, fikrlarimiz ko’pincha bir joydan chiqar, bundan ikkovimiz ham mamnun bo’lardik.

Ramiz Askar 1954 yilda tug’ilgan, 1978 yilda Moskva universitetini tamomlagan, Ozarbayjon gazeta-jurnallarida ishlagan, hozirgi vaqtda Boku Davlat universiteti turkiyot kafedrasi mudiri, professor, filologiya fanlari doktori.

Yillar o’tgan sayin Ramiz iste’dodining yangi-yangi qirralarini kashf etdim. U olim sifatida bir qancha monografiyalar, 1500 ga yaqin maqolalar muallifi, qardosh turkiy adabiyotlarning eng yaxshi namunalarini ozarbayjonchaga tarjima qilgan mohir mutarjim va shoirdir.

Bir kuni u mendan XX asr o’zbek she’riyati antologiyasini tayyorlashni iltimos qildi. Taklifni mamnuniyat bilan qabul qildim. Antologiyani tayyorlab, yo’lladim. Ramiz antologiyaga kirgan she’rlarni qisqa muddatda ozarbayjonchaga tarjima qilib, kitobni 2009 yilda Bokuda nashr qildirdi. O’z navbatida Ramiz va Ozarbayjon Axborot agentligining O’zbekistondagi muxbiri, “Oltin qalam” mukofotining sovrindori do’stim Gulu Kengerli “XX asr ozarbayjon she’riyati antologiyasi”ni tayyorlashimda menga yaqindan yordam berishdi. Ramiz ozarbayjon tilida nashr etilgan besh jildlik she’riyat antologiyasini menga yubordi, Gulu bo’lsa, antologiya­ga kirmagan iste’dodli shoirlar ijodidan namunalar tanlashimga ko’maklashdi. Natijada bir yaxshi kitob dunyo yuzini ko’rdi.

Hayot murakkabliklari, goho qoliplarga sig’maydigan, aql bovar qilmaydigan g’alati hodisalari bilan qiziq. Do’stimning hayotida yuz bergan bir g’alati, biroz kulgili hodisani eslayman. Bir kuni internet orqali undan tashvishli bir xabar kelib qoldi. U Angliyada ekani, bu yerda o’g’rilar uni ship-shiydam qilib ketishgani, politsiya qidiruvi natija bermayotgani, uyga qaytish u yoqda tursin, ovqatga ham bir tiyini yo’qligi, och-nahor qolganini yozib, imkon qadar pul yuborishimni iltimos qilgan edi. Qaysi hisobga pul jo’natish lozimligi ham ko’rsatilgandi. Tohir Qahhorga ham shunday maktub yo’llagani ma’lum bo’ldi. Chet elda pulsiz qolishdan yomoni yo’q. O’zga yurtning bog’i bilan bog’chasi o’z yurtingning tikanicha ko’rinmas, degan gapning hikmatini ayni chet elda bo’lganingda, xususan, qo’ling qisqa bo’lgan paytlarda yaxshi anglaysan. O’z yurtingda boshga ish tushganida ko’makdosh bo’ladigan shafqatli kishilar doim topiladi. Ammo tanish yo’q, bilish yo’q xorijda hech kimdan muruvvat kutib bo’lmaydi. Qattiq tashvishlanib, do’st-yorlardan yordam to’plashga kirishdik. Shu orada ozarbayjonlik do’stim, professor Ali Shomilga qo’ng’iroq qilib, Ramizni surishtirdim.

– Yo’g’-e, – dedi u hayrat bilan, – Ramiz Bokuda-ku, yaqin orada Angliyaga ketmagandi.

Bir hayratimiz ikki bo’ldi. Darhol Ramizning o’ziga telefon qildim. Go’shakni o’zi ko’tardi.

– Angliyaga ketganim yo’q, bu muttahamlarning o’yini, – dedi. Ovozidan ham kuyinayotgani, ham tashvishlanayotgani sezilib turardi. – Bu haqda sendan boshqalar ham telefon qilishdi. Bu xaker degan ablahlar elektron pochtamning kalitini bilib olib, ro’yxatimdagi barcha do’stlarimga ana shunday maktub yo’llagan. O’sha bankka ozroq pul yuborganlar ham bor. Ishqilib, sizlar yubormadingizlarmi?

Men hali yetarli darajada pul to’planmagani uchun yubormaganimni aytdim.

– Xayriyat, xudoga shukr, – dedi u. – Bu la’natilarning dastidan elektron pochtamni o’zgartirdim. Endi og’aynilarimga bu haqda maktub yozib o’tiribman, bu ancha ish, ko’p vaqt oladi, lekin boshqa ilojim yo’q. Do’stlar oldida xijolat bo’ldim.

Elektron texnologiyalar asrida, afsuski, bunaqa hodisalar, internetdan yaxshilik emas, yomonlik, pastkashlik yo’lida foydalanadiganlar ham uchrab turadi.

Ramiz turkiy adabiyotning eng yaxshi namunalarini ozarbayjonchaga mahorat bilan tarjima qilib kelmoqda. Uning o’zbek adabiyotiga ayricha mehr bilan qarashidan, ayniqsa, mamnunman. U Bobur, Husayn Boyqaro devonlarini tarjima qilib chop ettirdi, Mehri Xotun ijodi bilan hamyurtlarini tanishtirdi. Ramiz anchadan buyon “Boburnoma”ni tarjima qilish orzusida yurardi. Iltimosiga ko’ra, kitobning o’zbekcha nashrini unga pochta orqali jo’natdim. Nihoyat, tarjima 2011 yilda tugallandi va “Boburnoma” ozarbayjonchada nashr qilindi. Ramiz Askarning bu xizmatlariga O’zbekistonda munosib baho berildi va xalqaro Bobur mukofoti bilan taqdirlandi. Shu munosabat bilan u O’zbekistonga keldi, Toshkent va Andijonda bo’ldi, keiyngi yillarda yurtimizda sodir bo’lgan o’zgarishlarni o’z ko’zi bilan ko’rib, hayratlandi. Xalqaro Bobur jamg’armasining mudiri, taniqli boburshunos Zokirjon Mashrabov boshchiligida tashkil etilgan ilmiy konferentsiyada qatnashdi. Andijonga qisqa safaridan keyin Toshkentda bir kecha bo’ldi. O’sha oqshom biz ancha vaqt suhbatlashdik. Tabiiyki, suhbatning asosiy mavzusi adabiyot, o’zbek-ozarbayjon adabiy aloqalari, kelgusi rejalar haqida bo’ldi.

Ramiz Askar qattiq mehnat qiladigan ijodkor. Agar imkoni bo’lganida sutkasiga yigirma to’rt soat ishlagisi bor. Uning mehnatsevarligi menga Jek Londonning Martin Idenini eslatadi. Axir, ilmiy maqolalar, xalqaro konferentsiyalarda ma’ruzalar qilish bilan bir qatorda qirqqa yaqin asarni ona tiliga o’girib, chop ettirdi, bu oson ish emas! Bu uyqusiz tunlar, dam olish kunlari evaziga o’zini ayamasdan qilingan mehnat samarasidir.

O’zaro suhbatlarimizda ham, ilmiy ma’ruzalarida ham yo’lini topib, Bobur ijodidan misollar keltirishi – Ramizga xos go’zal bir uslub. Uning “Boburnoma”ni yaxshi o’qigani va uqqani hamisha sezilib turadi. Ramiz yozganida murakkab, o’ta ilmiy jumlalar tuzmaydi, aksincha, ilmiy mavzuni oddiy o’quvchi tushunadigan sodda uslubda bayon etishni xush ko’radi. Aslida ham shunday bo’lishi kerak. Bir kuni buning boisini so’raganimda u Boburdan misol keltirib, meni hayron qoldirdi.

– Sodda, tushunarli yozish – kamchilik emas, fazilat, – dedi u. – Bu haqda ulug’larimiz necha asrlar ilgari yozib ketishgan. Chunonchi, Bobur o’g’li Humoyunga yozgan maktubida jimjimadorlikdan qochish, tushunarli tilda yozish kerakligini ta’kidlagan. Esla, Bobur nima degan: “Betakalluf pok alfoz bila bit, senga ham tashvish oz bo’lur va o’qig’u­chig’a”.

Ozarbayjon do’stimning Bobur ijodini yaxshi bilishi va qadrlashiga tasanno aytgim keladi. Bu o’rnak olsa arziydigan fazilat.

Ramizning xizmatlari o’z yurtida ham, xalqaro miqyosda ham munosib taqdirlangan. Yaqinda u oltmish yoshga to’ldi va Ozarbayjon Prezidentining farmoni bilan “Shuhrat” ordeni bilan mukofotlandi. Xabarni eshitib, do’stimni tabriklab maktub yo’lladim. “Bularning hammasi kelajakdagi ishlar uchun berilgan bir bo’nak, – dedi u o’z javobida. – Zimmamizga yuklatilgan vazifa, mas’uliyat katta, umrimiz yetsa bo’ldi”. Niyating yo’ldoshing bo’lsin, xalq va Vatan yo’lidagi xizmatda hech qachon horima, aziz do’stim.

“BOBURNOMA” — MOZIYNI YORITGAN MASH’ALA
Ramiz Askar bilan suhbat
Suhbatdoshlar: Boboxon Sharif va Behzod Biybolaev

Ramiz Askar: O’zbek xalqining bunyodkorlik dahosi tufayli O’zbekiston bugun dunyoga tanilgan bo’lsa, kelajakda dunyoni qoyil qoldiradigan yutuqlarga erishishiga ishonchim komil. O’tmishda Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Navoiy, Bobur singari dunyo tamadduni rivojiga ulkan hissa qo’shgan buyuk zotlar yetishtirgan o’zbek xalqidan kelajakda, hech shubhasiz, yana shunday ulug’ siymolar chiqadi. Mamlakatingizda barcha jabhalarda amalga oshirilayotgan islohotlar ana shunday meva berishi turgan gap.

— O’zbekiston ilm ahli Sizni olim, kitobxonlar esa “XX asr o’zbek she’riyati antologiyasi”ni ozarbayjonchaga tarjima qilgan mutarjim sifatida taniydi. O’zingiz haqingizda nimalar deya olasiz?

— Bu yil Ozarbayjonda o’n millioninchi fuqaro dunyoga kelishi kutilmoqda. Men shu o’n milliondan biri bo’lgan oddiy ozarbayjon fuqarosiman. Mamlakatimizdagi uch ming besh yuz fan doktoridan, Boku Davlat universitetidagi 80 ta kafedra mudiridan biriman. Lekin bu o’rinda bir alohidaligim bor: mening kafedram, ya’ni turkiy xalqlar adabiyoti kafedrasi butun Ozarbayjonda yagonadir. Ilmiy va badiiy asarlarim, tarjimalarimning ilmiy-badiiy darajasi haqida meni yaxshi biladigan do’stlarim gapirgani ma’qul.

Xo’sh, o’zim haqimda nimayam deyishim mumkin. Boku Davlat universitetining jurnalistika fakul`tetiga kirib uch yil o’qidim. So’ngra Moskva Davlat universitetiga yuborildim va uni 1978 yilda bitirdim. Qandaydir darajada yozish-chizishni o’rgangan bo’lsam, bu Ozarbayjonning turli gazeta-jurnallardagi mehnat samarasi deb bilaman. Ijod yo’lini tanlagan odam, menimcha, gazeta-jurnallar qozonida qaynashi kerak. Chunki gazeta qalamni charxlaydi, hayotga sergak qarashni o’rgatadi. Shuning uchun ham mehnat faoliyatimni dastlab radioda boshlagan bo’lsam-da, keyinchalik “O’tlar yurti” gazetasiga ishga o’tdim va sakkiz yil davomida Bosh muharrir bo’ldim. So’ngra Boku davlat universitetiga o’tdim. Jurnalistikadan ilm sohasiga o’tishimning sababi – yoshligimdan ilmga qiziqqanman. Ilm – bepoyon bahr, bir kirdingmi, chiqmaysan. Shu bois bir ilmiy ish ketidan ikkinchi tadqiqotga kirishaverasan. Natijada maqolalar, monografiyalar dunyo yuzini ko’raveradi. Tarjimonlik va shoirlikka kelsak, bu ko’ngil ishi.

— Tarjimonlik faoliyatingiz qanday boshlangan? O’zbek adabiyotiga qiziqqaningizning boisi nima?

— Aslida, yoshligimdan tarjimonlik bilan shug’ullaganman. Gazeta-jurnallarda ishlagan vaqtimda ham bu ishni davom ettirdim. Universitetda ishlayotgan yillari ko’rdimki, talabalar uchun turkiy xalq­lar adabiyoti, jumladan ayrim o’zbek adiblarining asarlari ozarbayjon tilida yo’q. Yoshlar qardoshlar adabiyotini asliyat tilida o’qib tushunishga qiynaladilar. Shu boisdan qilinishi lozim bo’lgan tarjimalar ro’yxatini tuzdim. “XX asr o’zbek she’riyati antologiyasi” bu boradagi dastlabki urinish edi. So’ngra Husayn Boyqaro devonini, Boburning tanlangan asarlarini tarjima qildim. Nihoyat ko’pdan beri orzu qilgan asarim “Boburnoma”ni ozarbayjonchaga o’girdim va nashr qildirdim. Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib asarlarini tarjima qildim. Hozirda kun tartibimda Navoiy asarlari tarjimasituribdi.

— “Boburnoma” nima sababdan e’tiboringizni tortdi?

— Avvalo, “Boburnoma” turkiy va islom adabiyoti tarixida memuar janrida yaratilgan ilk asardir. “Boburnoma” O’rta Osiyo, Eron, Hindiston, Afg’oniston va Ozarbayjon tarixini bir mash’ala yanglig’ yoritgan asardir. O’z davri uchun eng ishonchli va go’zal manba. Shunisi ahamiyatliki, bu tarixni yaratgan kishi – shoh va shoir, mutafakkir Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yozilgan. “Boburnoma” Boburning shoh asaridir. Dunyoning ko’pgina, hatto, o’arb tillariga tarjima qilingan bu asarni ozarbayjon kitobxoni ham o’z tilida o’qib, bahramand bo’lishi zamon talabi edi.

— Bobur timsolida vatanga muhabbat va sog’inch hissini qanday ta’riflar edingiz?

— Buni Boburchalik anglash uchun faqatgina Zahiriddin Muhammad Bobur bo’lish kerak. Shunday bo’lsa-da, barcha turkiy xalqlarning ildizi, tarixi, madaniyati bir bo’lgani sababli Bobur o’zbek xalqiga naqadar yaqin bo’lsa, qardosh millat bo’lgan ozarbayjon xalqiga ham shunchalik yaqindir. O’z bilimim va tajribamga suyangan holda shuni ayta olamanki, azal-azaldan turkiy xalqlar vatan hissini o’zgacha talqin qilganlar. Bobur ijodi bilan tanishish davomida men bunga yana bir bor amin bo’ldim.

— Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsiyati haqida nimalar deya olasiz?

— Bobur dunyo tarixining eng nodir shaxslaridan biridir. Shoh va davlat arbobi, oz sonli qo’shin bilan ko’p sonli armiyalarni tor-mor keltirgan mohir lashkarboshidir. U asos solgan imperiya 333 yil hukm surdi, bunday uzoq hukm surgan imperiyalar barmoq bilan sanarlidir. U devon tartib bergan go’zal shoir, “Xatti Boburiy”ni kashf etgan islohotchidir. Bulardan tashqari u etnograf, tarixchi, geograf, musiqashunos, dinshunos, astronom, muhandis, me’mor, diplomat… Xullas, fazilatlarini sanab adog’iga yetish qiyin bo’lgan, qomusiy bilimga ega benazir kishi edi. Dunyo tarixida bunday kishi kamdan-kam.

— Turkiy xalqlar adabiyoti targ’ibotida qilgan xayrli ishlaringiz alohida e’tiborga loyiq ekanligidan biz ham mamnunmiz.

— E’tiboringiz uchun tashakkur. Butun umrim turkiy xalqlar adabiyotiga xizmat qilish bilan o’tdi. Shu bois turkiy jumhuriyatlardan berilgan mukofotlar men uchun qadrlidir. Turkmanistonning “Oltin asr”, Turkiyaning “Turk dunyosiga xizmat”, Qozog’istonning
“Qosim Omonjo’lov”, Tataristonning “Madaniyat sohasidagi xizmatlari uchun” mukofotlariga loyiq deb topildim. Ular orasida O’zbekistonning xalqaro Bobur mukofoti kamtarona xizmatimga berilgan eng katta mukofotlardan biri bo’ldi deb hisoblayman. Shu munosabat bilan meni O’zbekistonga taklif qilishdi. Ziyorat vaqtida Prezident Islom Karimov rahbarligida keyingi yillarda amalga oshirilgan buyuk bunyodkorlik ishlarini ko’rib, chinakamiga xursand bo’ldim. O’zbek xal­qining bunyodkorlik dahosi tufayli O’zbekiston bugun dunyoga tanilgan bo’lsa, kelajakda dunyoni qoyil qoldiradigan yutuqlarga erishishiga ishonchim komil. O’tmishda Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Navoiy, Bobur singari dunyo tamadduni rivojiga ulkan hissa qo’shgan buyuk zotlar yetishtirgan o’zbek xalqidan kelajakda, hech shub­hasiz, yana shunday ulug’ siymolar chiqadi. Mamlakatingizda barcha jabhalarda amalga oshirilayotgan islohotlar ana shunday meva berishi turgan gap.

— Inson hayotida kitobning roli va o’rni haqida nimalar deya olasiz?

— Shuni ta’kidlashni istardimki, kitobsiz hayot yo’q, bilim yo’q, maorif, madaniyat yo’q, kengroq ma’noda aytadigan bo’lsam, inson yo’q. Maktab va universitetda ko’p kitoblar o’qidim, o’zim 10 ta kitob yozdim, qirq asarni ozarbayjonchaga o’girdim. Har bir kitobim mening umrim.

— “Kitob dunyosi” gazetxonlariga tilaklaringiz.

— Gazetangiz ozarbayjon adabiyotining eng yaxshi namunalarini muntazam ravishda o’zbek o’quvchisiga tanishtirib, xayrli ishlarni amalga oshirmoqda. “Kitob dunyosi”ni Ozarbayjon adiblari ham yaxshi bilishadi va u nufuzli nashrlardan hisoblanadi. Gazetxonlarga va tahririyat xodimlariga baxtli, adolatli hayot barpo etish yo’lidagi mehnatlarida muvaffaqiyatlar, sog’lik tilayman.