Анчадан бери Эшқобил Шукур ҳақида бир сўз айтгим келади, нимадир дейиш, ёзишга ўзимни бурчдор, қарздор сезаман. Унинг кўп қиррали ижодини кузатиб келаётганимга ўттиз йилдан ошди, ахир.

Сайди Умиров
АШЪОРЛАРИ ЭШ, ҚОБИЛ ИЖОДКОР

Қизғин қизғалдоқлар кафтида ўсдим,
Бир жуфт кабутарнинг кифтида ўсдим.

Анчадан бери Эшқобил Шукур ҳақида бир сўз айтгим келади, нимадир дейиш, ёзишга ўзимни бурчдор, қарздор сезаман. Унинг кўп қиррали ижодини кузатиб келаётганимга ўттиз йилдан ошди, ахир. Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими, шоир, носир, публицист Эшқобил Шукур аллақачон жамоатчилик эътиборини қозонган. У авваламбор бетакрор, нуктадон шоир, камтар, самимий инсон. Шоир бўлиб мақола, ҳикоялар ёзади, эфир, экранда кўрсатувлар қилади, суҳбатлар қуради, “Маънавий ҳаёт” журналини бошқариб келади.Унинг ипакдай товланувчи, мусиқий назмларини ўқиш, уқиш, далил, фикрга бой маърузаларини тинглаш, салмоқли мақолалари, жажжи тадқиқотларидан баҳраманд бўлиш ёқимли. Ҳаёт, тирикчилик тарозисида Эшқобил Шахсияти ва Ижоди паллалари доимо теппа-тенг туради, бири паст, бири баланд бўлмайди, бири бирини тўлдириб, бойитиб боради.

Эшқобил Шукур қатор-қатор китобларни қалаштириб ташлайдиган ижодкорлар сирасиданмас, ҳар бир шеъри, туркуми, мақоласи, тўплами зар қадрини билувчи заргар ижодкорлар назарига тушади, илиқ баҳо олади. 2002 йили “ШАРҚ “ НМАК бош таҳририяти чоп этган “Ҳамал айвони” номли салмоқли шеърий китобининг Ёзувчилар уюшмасида тақдимоти ўтказилганда шоирлар, мунаққидлар, ўқувчилар бирин-кетин сўзга чиқиб илиқ фикрлар айтишгани, муаллиф ҳайъатнинг бир четида қимтинибгина ўтиргани, охирида қисқагина сўзлаб миннатдорчилик билдиргани эсимда. Тўпламни бошлаб берган “Ҳаётга қасида” шеъри, рефрен бўлиб такрорланувчи “Лаҳзани ушлаб қол, яшаб ўт лаҳзани” мисраларини бутун ижодининг лейтмотиви дейиш мумкин. Синчков, зукко ижодкор момоқалдироқнинг ширин ухлашини, чақмоқнинг сўзаналар тўқишини, музликлар кулгисини, зулматнинг табассум қилишини нозик ҳис этади, “Барини кўзларингга жамла, сен бу тирикликни тингла ва англа”дея ўзига – сўзлар сайлаган ноибга — наказ беради. Тингла ва англа. Бу шунчаки даъват, наказ эмас, ўзига ва ўзгаларга “шифтидан дард томган касалхонада армондай тизилиб турган , бир айтган қўшиғин такрор айтмас дарахтларни”,” осма уколларнинг остида ётган… кўзлари киртайган сариқ ва ориқ дарёларни” тинглаш ва англашга даъват этади.

Нашриёт аннотациясида “Ҳамал айвони”нинг мазмун-моҳияти, мағиз-ўзагини лўнда, аниқ, ҳаққоний ифодаловчи фикрлар айтилган: “…иқтидорли шоир Эшқобил Шукурнинг мустақилликкача ва ундан кейин битилган шеърларида инсоннинг руҳан озодлиги, қалб мустақиллиги бадиий талқин этилади. Шоирнинг шеърлари мажозий сифатлари, халқнинг қадимий оҳангларини ўзига сингдиргани билан айрича гўзал бир манзара ҳосил қилади. Сўфиёна нақллар фикрлар талошида сувратланадики, бу ҳол назм ҳамиша илоҳиятдан сув ичганлигига ботинда яна бир карра ишонч уйғотади”. “Кўҳна руҳ”, “Ойдин қайғу”, “Тошлар овози”, “Насойимул муҳаббат”га сайр”, “Муваққат уй”, “Ҳамал айвони” антиқа сарлавҳали туркумлардан кўҳна ва янги дунё, турли давр ва замонлар, турфа тийнатли одамлар акс этган ашъорлар ўрин олган. Шоир қутлуғ мавзуларда қалам чекар, улуғвор воқеалар, тарихий қадриятлар, ҳаётий манзаралар, хуш-хурсандчиликлар, руҳий эврилишларни тасвирга олар экан, ялтироқ иборалар, қисир мадҳиялар, ножойиз сўкишларни ишлатмайди, сеҳрли образлар, тагдор рамзлар, топилма ташбеҳлару ўткир деталлар, кутилмаган қиёсу контрастлар, ибратли воқеалар, нафис манзаралар, мароқли сюжетлар, шўхчан мисралар, маъюс сатрлар, маънодор тиниш белгилари — мана Эшқобилнинг севимли усуллари, садоқатли воситалари. Уятчан номозшомгуллар, шоир наздида, шеърнинг дилбар сингилчалари; “Денгизлар кўкариб тортади чилим”; “Қўйлар булутларни ичиб қўйдилар Майсаларнинг яшил қонига қўшиб… Яшил чимилдиқнинг охори синди Адирлар бевадай қолди мунғайиб”. Қайси ойнинг тасвири бу? Тўғри, июннинг; “Минорларни юлиб кўза қилдилар, Ва минглаб кўзага тўлдирдилар қон”; “Ер остига кирса барча шоирлар, Осмондан кутинглар улуғ овозни”; Шодиёна дамларда руҳ тантанавор, жарангдор куйлайди:

Аҳай-аҳа-ҳай. Аҳай-аҳа-ҳай!
Мен қушларнинг тушларида кўринай,
Мен тушларнинг қушларида кўринай.

Лирик мен тўйларнинг куйларида, куйларнинг тўйларида, кўзларнинг сўзларида, сўзларнинг кўзларида кўринишни хоҳлайди.

“Чанқовуз” шеъридаги (1986) икки бор такрорланган “Тилим тийилди менинг, сўзим қийилди менинг, Пўлат тил топиб олдим, ҳаво сўз топиб олдим” мисралари, чанқовузни кўз ёшга, дардга, оловга чайқаб олингани таъкидлангани бу митти чолғу асбоби най, ғижжак, рубоб, танбур, дутор, чанг сингари ҳасрат, армон, алам ифодаси бўлиш баробарида эрксизликка ишора қилинганини пайқаш қийин эмас. Юрагини сўзларининг дастурхони деб билган, “тилингга чипқонлар чиққанида, тилингни чаёнлар чаққанида мен табиб бўлдим, тобут бўлдим” деб куйлаган бахшининг мунгли, андуҳли хониши маънодор, тагдор (“Мамарайим бахши”, 1988). Бошқа бир шеърда “Чанқовузни ким чалди?” сўроғига Қодир бахши қулунлар, ойлар, қўйлар, булбуллар чалганини айтади-да охирида “кўкрагида эрк чайқалган эна эл чалди” сатри ғояни очишда асосий хизматни ўтаган(1987).

Эшқобилнинг бир қатор шеърлари сюжетли. Муайян воқеа, гўзал тасвир, қиёсу контрастлар, хос, мос деталлар келтирилади, хулоса чиқариш кўпинча ўқувчига ҳавола этилади. “Кўпкари” шеърида миллий ўйинимиз жараёни, от, чавандоз маҳорати таъсирли чизилади. Кўп табоқ олган чопағон от кўзикиб суринадию ўлиб қолади, ичдан йиғлаган чавандоз наздида саратон музлагандай, қуёш қорга ботгандай, қош ила қобоқ, Шом ила Ироқ кетгандай. Кулминацион нуқта, нишонга теккан ўқ охирги тўрт сатрда: “Энди ғамли эрига Сўз айтмасдан ботиниб Олти ой аза тутар Чавндознинг хотини”. Бир шеърининг “Уч кунлик бузоғи ўлган сигирни Соғиб олаётир бефарзанд хотин” сатрлариёқ ўқувчини лоқайд қолдирмайди, ҳушёр торттиради, давомини кутади, давоми эса мунгли, таъсирли: “Қайғуни ямламай ютади хотин, Аламни кавшаб еб ётади сигир. Томорқада эса…экин ичидан Битта бола излаб ивирсийди эр”. Охири янада кўпроқ қайғули: “Икки жонвор қалби чайилган сутни Ўғри мушук ичиб кетди ўша тун”. “Қиш.Дашт…Ўтов” шеърида қаттиқ совуқ бошланаётганини, чўпон эрининг кўнглини сезиб ёш келинчак ўтовнинг бир буржидан беш қўзичоқ, тўрт кучукча, олти улоқчага жой ҳозирлайди, ўчоққа ўт қалайди, бир кечада бир ўтовда ўн етти жон исиниб жон сақлайди, сўнгги тўртлик ғаройиб: “Куёв бўса олайин деса, Келин нари кетади бирдан. Нима қилсин, шунча кўз турса…Ийманади гўдакчалардан”. Умуман Эшқобил она табиат шайдоси, унинг бўшашмас куйчиси. Бобо қуёш, момо ойни турли чизги, ракурсларда бериши, инсон тийнати, руҳий ҳолатларни нозик ифодалашда улар нури, ёғдусидан кўп ва хўп фойдаланишига қойил бўласан киши. Шеърларида Сурхон тоғлари,боғлари, даралари, далалари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, турфа одамлари, урф-одатлари, тўй-маросимлари ажиб бир тарзда ифодаланган. Мавзу, муаммо йўналишига хос, соз услуб танланади. Инқилоб даврида ватандан сургун қилинган, хорижда ўз ўзига йўқлов айтиб дунёдан ўтган Менгим момонинг гиряси, айниқса, “Гўрим ўз юрагимда, Юракда бордир Ватан, Қишлоқдан кийиб келган Кўйлагим бўлсин кафан. Вой Менгим-а, шўр Менгим. Увв!..Ув…” марсияси, “Сургун” туркуми ҳар қандай дийдаси қаттиқ одамнинг юрагини зирқиратиб юборади. Беихтиёр, бунча бешафқат бўлмаса шоир деб юборгинг келади. Шоир эмас, ҳаёт бешафқат.

“Шеър дегани илоҳ қалби билан туташадиган олий туйғулар тасвири дегани, шоир боғидаги тафаккур дарахтининг гулга кириши дегани, муқаддас ваъда дегани. Шунинг учун ҳам унга эҳтиёт бўлиб, фақат муҳаббат билан ёндашиш керак. У муҳаббатни яхши кўради. Бунинг иложи бўлмаса, жим турган маъқул. Матбуотда эълон қилинаётган ҳамма шеър ҳам шеър даражасида бўлганда эди, олам гулистон бўлиб кетарди…Миллий тил, миллий туйғу, миллий дид. Буларни айро ҳолда кўриб бўлмайди. Шеър ёлғонни ёмон кўради”,- деб ёзади Эшқобил Шукур Шодмонқул Саломнинг “Кўнгил китоби”га сўзбошисида. Бу – муаллифнинг ўзига, ўзгаларги даъвати, ижоднинг бош дастури ифодаси. Таниқли шоирнинг ёш истеъдодларни қўллаб-қувватлаши, маслаҳат, ёрдамларини дариғ тутмаслиги таҳсинга лойиқ. Ўзи ҳам ёшлигида яхши инсонларнинг жўяли маслаҳатларини олган. Қумқўрғонлик шоир Янгибой Шоймардонов, термизлик Шафоат Раҳматуллаевни миннатдор бўлиб эслайди. Сурхонлик Менгнор Олломуродов ҳақида меҳр билант гапиради. Яхши шоир, диди ўткир Янгибой аканинг “Шеър – кўп ўқиш, изланиш, меҳнат, илҳом маҳсули, ноёб топилдиқ, матбуотда шеърлари бот-бот босилиб, қатор-қатор китоблари чиқиб турган анови шоирга ҳавас қилма, эргашма, бундайлар ҳунарманд эмас, косиблар, оз ёзсанг ҳам соз ёз”,- ўгити миямда қаттиқ ўрнашиб қолган, Шафоат ака ва Менгнор ака машқларимни эринмай кўриб, фазилат, камчиликларини айтиб берарди”,- деди яқиндаги суҳбатимизда Эшқобил, — Тошкентга келгач устозлардан омадим чопди.1979 йил, ҳали ТошДУ филфагининг биринчи босқич толибиман, “Гулистон”да шеърларим чиқиб қолди-ку. Асқад Мухтордай аллома адиб назарига тушиш, у киши бошқарган журналда қатнашиш, яна илиқ фикрларини эшитиш у пайтлар биздек ёшлар учун катта адабиёт эшигидан мўралаш, оқ фотиҳа олишдек бахт эди. Таниқли шоир, талабчан ношир Шавкат Раҳмонга шеърий тўплам маъқул келтириш ниҳоятда қийинлигини билардик. Қўлда ёзилган бир тўп шеърларимни таваккал қилиб топшириб келгандим. Қаранг, ўзи ўқиб, жиндай қалам уриб, талабга оғир бўлмасин деб ўзи нашриёт машинисткаларига машинкада тердириб, “Сочлари сумбул-сумбул” деган номда тўплам қилиб чиқаргани, яна илиқ “Оқ йўл” бағишлаганини унутиб бўладими. Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Шукур Холмирзаевдек таниқли носирларимиз ижодимни кузатиб, далда, илҳом бериб туришарди. “Ёшлик”да босилган туркум тизмаларимни ўқиб Одил ака “Истеъдод муҳри урилган шеърлар” дея баҳо берганидан теримга сиғмай қувониб кетгандим. Ёшлар учун бундай эътибор катта аҳамиятга эга бўлади. Абдулла Орипов, Хуршид Давронларнинг доимий назаридаман, доим улардан қимматли маслаҳатлар олиб тураман..

“Юракни ўрганиш”, “Тунги гуллар”, “Яшил қушлар”, “Ҳамал айвони”тўпламларидан кейин чоп этилган “Кўз юмиб кўрганларим” китобига (2013) Ўзбекистон қаҳрамони, халқ шоири Абдулла Орипов “Фикр ва ҳиссиёт уйғунлиги” номда муқаддима, истеъдодли мунаққид Абдулла Улуғов “Чорлов” отлиғ сўнгсўз бағишлашган. Машҳур шоир, жумладан, шундай ёзади: “Ҳар қандай ясамаликдан, ҳар қандай фикрбозликдан, ҳар қандай сохта оҳанглардан холи бўлган бу шеъриятда дилкашликни, самимиятни, меҳрни, куйинчакликни, гўзалликни учратасиз”. Абдулла Улуғов Эшқобилнинг туғма шоирлиги, эрмакка шеър ёзмаслиги, юраги туғён уриб, ҳислари ошиб-тошган пайтда кечинмаларини қоғозга туширишини, сўзлари бир ҳовуч дурдек ярқирашини таъкидлайди.”Кўз юмиб кўрганларим”. Ниҳоятда топиб қўйилган, китоб моҳиятини аниқ-тиниқ ифодалайдиган ғаройиб ном. Баъзилар очиқ кўз билан кўрмайдиган нарсаларни синчков шоир юмуқ кўзи билан ва савқи табиий – олтинчи сезгиси, тафаккур уфқи билан ҳам кўради, ҳис қилади. Китобларидаги ”Қалдирғочнинг кўз ёшлари”, “Кўз юмиб кўрганларим”, “Қадимги битиктошларга ёзувлар”, “Қалб манзаралари”, “Замонда замонсиз”, “Озодлик”, “Қадимги дафтар”, “Насойимул муҳаббат”га сайр”, “Ғафур Ғулом ва Абдулла Ориф” ва бошқа шеър, тизмалари, “Нақшбанд” достони фикримиз далили бўла олади.

Эшқобил Шукур бир достон, беш-ўн туркумлардан бошқа йирик ҳажмли шеърий асар ёзгани йўқ, гарчи иқтидори, маҳорати шунга имкон берса ҳам. Бунинг боиси тил бойлигида, сўзга хасислик фикрга сахийлиги, ўқувчи вақтини аяшида эканлигини билсам-да, сўраганимда, катта асар учун катта миқёс,тафаккур кенглиги, фалсафий теранлик кераклигини , ҳозир сўз, иборалар этимологияси, тарихи ҳақидаги мўъжаз тадқиқотларини, кейинги шеърларини йиғиб алоҳида тўпламлар тайёрлаётганини, “Кўҳна боғ ривоятлари” ҳикоялар китобидан кейин насрда ижодини давом эттирмоқчи эканини айтди.Азиз китобхон, Эшқобил Шукрнинг беш тўртликдан иборат шеърини ўқийлигу унинг маҳоратига тасанно айтайлик:

Лафз каби улуғман-у, шеър каби ғариб шонман,
Мен шонга султонман-у, шон устида бешонман,
Жаҳон мунча шонталаб, жон мунча жаҳонталаб,
Мен мунча паришонман, мунчалар паришонман.

Ой мунча осмонталаб, осмон эса жонталаб,
Ер мунча найсонталаб, найсон эса онталаб,
Ёр мунча ҳижронталаб, ҳижрон эса қонталаб,
Мен мунча паришонман, мунчалар паришонман.

Ишқ мунча оловталаб, олов эса ёвталаб,
Дил мунча яловталаб, ялов эса товталаб,
Тулпорлар жиловталаб, сор бургутлар овталаб,
Мен мунча паришонман, мунчалар паришонман.

Ботирлари орталаб, ор эса ҳазорталаб,
Шоирлари дорталаб, дор эса бозорталаб,
Зорлари озорталаб, озорлари зорталаб,
Мен мунча паришонман, мунчалар паришонман.

Кулги йиғидай йиғлаб, йиғи кулгидай кулса,
Нафрат севгидай ёнса, туйғу севгидай ўлса,
Бошқа Эшқобил бўлиб, бошқа Эшқобил келса,
Мен мунча паришонман, мунчалар паришонман.

Манба: “Ҳуррият” газетаси. 2016 йил, 7-сентябр №36

    «Hamal ayvoni»da tabiiy bir sokinlik va salobat bor. Unda xalqona ohanglarga mumtoz adabiyot gulshanidagi chechaklar payvand qilingan. Misralardagi so’zlar tirik, tovushlar kamalakrang; shuning barobarida, hatto tinish belgilariga yuklangan ma’no ham o’ziga xosdir (Bahodir Karim maqolasidan).

Saydi Umirov
ASH’ORLARI ESH, QOBIL IJODKOR

Qizg’in qizg’aldoqlar kaftida o’sdim,
Bir juft kabutarning kiftida o’sdim.

Anchadan beri Eshqobil Shukur haqida bir so’z aytgim keladi, nimadir deyish, yozishga o’zimni burchdor, qarzdor sezaman. Uning ko’p qirrali ijodini kuzatib kelayotganimga o’ttiz yildan oshdi, axir. O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, shoir, nosir, publitsist Eshqobil Shukur allaqachon jamoatchilik e’tiborini qozongan. U avvalambor betakror, nuktadon shoir, kamtar, samimiy inson. Shoir bo’lib maqola, hikoyalar yozadi, efir, ekranda ko’rsatuvlar qiladi, suhbatlar quradi, “Ma’naviy hayot” jurnalini boshqarib keladi.Uning ipakday tovlanuvchi, musiqiy nazmlarini o’qish, uqish, dalil, fikrga boy ma’ruzalarini tinglash, salmoqli maqolalari, jajji tadqiqotlaridan bahramand bo’lish yoqimli. Hayot, tirikchilik tarozisida Eshqobil Shaxsiyati va Ijodi pallalari doimo teppa-teng turadi, biri past, biri baland bo’lmaydi, biri birini to’ldirib, boyitib boradi.

Eshqobil Shukur qator-qator kitoblarni qalashtirib tashlaydigan ijodkorlar sirasidanmas, har bir she’ri, turkumi, maqolasi, to’plami zar qadrini biluvchi zargar ijodkorlar nazariga tushadi, iliq baho oladi. 2002 yili “SHARQ “ NMAK bosh tahririyati chop etgan “Hamal ayvoni” nomli salmoqli she’riy kitobining Yozuvchilar uyushmasida taqdimoti o’tkazilganda shoirlar, munaqqidlar, o’quvchilar birin-ketin so’zga chiqib iliq fikrlar aytishgani, muallif hay’atning bir chetida qimtinibgina o’tirgani, oxirida qisqagina so’zlab minnatdorchilik bildirgani esimda. To’plamni boshlab bergan “Hayotga qasida” she’ri, refren bo’lib takrorlanuvchi “Lahzani ushlab qol, yashab o’t lahzani” misralarini butun ijodining leytmotivi deyish mumkin. Sinchkov, zukko ijodkor momoqaldiroqning shirin uxlashini, chaqmoqning so’zanalar to’qishini, muzliklar kulgisini, zulmatning tabassum qilishini nozik his etadi, “Barini ko’zlaringga jamla, sen bu tiriklikni tingla va angla”deya o’ziga – so’zlar saylagan noibga — nakaz beradi. Tingla va angla. Bu shunchaki da’vat, nakaz emas, o’ziga va o’zgalarga “shiftidan dard tomgan kasalxonada armonday tizilib turgan , bir aytgan qo’shig’in takror aytmas daraxtlarni”,” osma ukollarning ostida yotgan… ko’zlari kirtaygan sariq va oriq daryolarni” tinglash va anglashga da’vat etadi.

Nashriyot annotatsiyasida “Hamal ayvoni”ning mazmun-mohiyati, mag’iz-o’zagini lo’nda, aniq, haqqoniy ifodalovchi fikrlar aytilgan: “…iqtidorli shoir Eshqobil Shukurning mustaqillikkacha va undan keyin bitilgan she’rlarida insonning ruhan ozodligi, qalb mustaqilligi badiiy talqin etiladi. Shoirning she’rlari majoziy sifatlari, xalqning qadimiy ohanglarini o’ziga singdirgani bilan ayricha go’zal bir manzara hosil qiladi. So’fiyona naqllar fikrlar taloshida suvratlanadiki, bu hol nazm hamisha ilohiyatdan suv ichganligiga botinda yana bir karra ishonch uyg’otadi”. “Ko’hna ruh”, “Oydin qayg’u”, “Toshlar ovozi”, “Nasoyimul muhabbat”ga sayr”, “Muvaqqat uy”, “Hamal ayvoni” antiqa sarlavhali turkumlardan ko’hna va yangi dunyo, turli davr va zamonlar, turfa tiynatli odamlar aks etgan ash’orlar o’rin olgan. Shoir qutlug’ mavzularda qalam chekar, ulug’vor voqealar, tarixiy qadriyatlar, hayotiy manzaralar, xush-xursandchiliklar, ruhiy evrilishlarni tasvirga olar ekan, yaltiroq iboralar, qisir madhiyalar, nojoyiz so’kishlarni ishlatmaydi, sehrli obrazlar, tagdor ramzlar, topilma tashbehlaru o’tkir detallar, kutilmagan qiyosu kontrastlar, ibratli voqealar, nafis manzaralar, maroqli syujetlar, sho’xchan misralar, ma’yus satrlar, ma’nodor tinish belgilari — mana Eshqobilning sevimli usullari, sadoqatli vositalari. Uyatchan nomozshomgullar, shoir nazdida, she’rning dilbar singilchalari; “Dengizlar ko’karib tortadi chilim”; “Qo’ylar bulutlarni ichib qo’ydilar Maysalarning yashil qoniga qo’shib… Yashil chimildiqning oxori sindi Adirlar bevaday qoldi mung’ayib”. Qaysi oyning tasviri bu? To’g’ri, iyunning; “Minorlarni yulib ko’za qildilar, Va minglab ko’zaga to’ldirdilar qon”; “Er ostiga kirsa barcha shoirlar, Osmondan kutinglar ulug’ ovozni”; Shodiyona damlarda ruh tantanavor, jarangdor kuylaydi:

Ahay-aha-hay. Ahay-aha-hay!
Men qushlarning tushlarida ko’rinay,
Men tushlarning qushlarida ko’rinay.

Lirik men to’ylarning kuylarida, kuylarning to’ylarida, ko’zlarning so’zlarida, so’zlarning ko’zlarida ko’rinishni xohlaydi.

“Chanqovuz” she’ridagi (1986) ikki bor takrorlangan “Tilim tiyildi mening, so’zim qiyildi mening, Po’lat til topib oldim, havo so’z topib oldim” misralari, chanqovuzni ko’z yoshga, dardga, olovga chayqab olingani ta’kidlangani bu mitti cholg’u asbobi nay, g’ijjak, rubob, tanbur, dutor, chang singari hasrat, armon, alam ifodasi bo’lish barobarida erksizlikka ishora qilinganini payqash qiyin emas. Yuragini so’zlarining dasturxoni deb bilgan, “tilingga chipqonlar chiqqanida, tilingni chayonlar chaqqanida men tabib bo’ldim, tobut bo’ldim” deb kuylagan baxshining mungli, anduhli xonishi ma’nodor, tagdor (“Mamarayim baxshi”, 1988). Boshqa bir she’rda “Chanqovuzni kim chaldi?” so’rog’iga Qodir baxshi qulunlar, oylar, qo’ylar, bulbullar chalganini aytadi-da oxirida “ko’kragida erk chayqalgan ena el chaldi” satri g’oyani ochishda asosiy xizmatni o’tagan(1987).

Eshqobilning bir qator she’rlari syujetli. Muayyan voqea, go’zal tasvir, qiyosu kontrastlar, xos, mos detallar keltiriladi, xulosa chiqarish ko’pincha o’quvchiga havola etiladi. “Ko’pkari” she’rida milliy o’yinimiz jarayoni, ot, chavandoz mahorati ta’sirli chiziladi. Ko’p taboq olgan chopag’on ot ko’zikib surinadiyu o’lib qoladi, ichdan yig’lagan chavandoz nazdida saraton muzlaganday, quyosh qorga botganday, qosh ila qoboq, Shom ila Iroq ketganday. Kulminatsion nuqta, nishonga tekkan o’q oxirgi to’rt satrda: “Endi g’amli eriga So’z aytmasdan botinib Olti oy aza tutar Chavndozning xotini”. Bir she’rining “Uch kunlik buzog’i o’lgan sigirni Sog’ib olayotir befarzand xotin” satrlariyoq o’quvchini loqayd qoldirmaydi, hushyor torttiradi, davomini kutadi, davomi esa mungli, ta’sirli: “Qayg’uni yamlamay yutadi xotin, Alamni kavshab yeb yotadi sigir. Tomorqada esa…ekin ichidan Bitta bola izlab ivirsiydi er”. Oxiri yanada ko’proq qayg’uli: “Ikki jonvor qalbi chayilgan sutni O’g’ri mushuk ichib ketdi o’sha tun”. “Qish.Dasht…O’tov” she’rida qattiq sovuq boshlanayotganini, cho’pon erining ko’nglini sezib yosh kelinchak o’tovning bir burjidan besh qo’zichoq, to’rt kuchukcha, olti uloqchaga joy hozirlaydi, o’choqqa o’t qalaydi, bir kechada bir o’tovda o’n yetti jon isinib jon saqlaydi, so’nggi to’rtlik g’aroyib: “Kuyov bo’sa olayin desa, Kelin nari ketadi birdan. Nima qilsin, shuncha ko’z tursa…Iymanadi go’dakchalardan”. Umuman Eshqobil ona tabiat shaydosi, uning bo’shashmas kuychisi. Bobo quyosh, momo oyni turli chizgi, rakurslarda berishi, inson tiynati, ruhiy holatlarni nozik ifodalashda ular nuri, yog’dusidan ko’p va xo’p foydalanishiga qoyil bo’lasan kishi. She’rlarida Surxon tog’lari,bog’lari, daralari, dalalari, o’simlik va hayvonot dunyosi, turfa odamlari, urf-odatlari, to’y-marosimlari ajib bir tarzda ifodalangan. Mavzu, muammo yo’nalishiga xos, soz uslub tanlanadi. Inqilob davrida vatandan surgun qilingan, xorijda o’z o’ziga yo’qlov aytib dunyodan o’tgan Mengim momoning giryasi, ayniqsa, “Go’rim o’z yuragimda, Yurakda bordir Vatan, Qishloqdan kiyib kelgan Ko’ylagim bo’lsin kafan. Voy Mengim-a, sho’r Mengim. Uvv!..Uv…” marsiyasi, “Surgun” turkumi har qanday diydasi qattiq odamning yuragini zirqiratib yuboradi. Beixtiyor, buncha beshafqat bo’lmasa shoir deb yuborging keladi. Shoir emas, hayot beshafqat.

“She’r degani iloh qalbi bilan tutashadigan oliy tuyg’ular tasviri degani, shoir bog’idagi tafakkur daraxtining gulga kirishi degani, muqaddas va’da degani. Shuning uchun ham unga ehtiyot bo’lib, faqat muhabbat bilan yondashish kerak. U muhabbatni yaxshi ko’radi. Buning iloji bo’lmasa, jim turgan ma’qul. Matbuotda e’lon qilinayotgan hamma she’r ham she’r darajasida bo’lganda edi, olam guliston bo’lib ketardi…Milliy til, milliy tuyg’u, milliy did. Bularni ayro holda ko’rib bo’lmaydi. She’r yolg’onni yomon ko’radi”,- deb yozadi Eshqobil Shukur Shodmonqul Salomning “Ko’ngil kitobi”ga so’zboshisida. Bu – muallifning o’ziga, o’zgalargi da’vati, ijodning bosh dasturi ifodasi. Taniqli shoirning yosh iste’dodlarni qo’llab-quvvatlashi, maslahat, yordamlarini darig’ tutmasligi tahsinga loyiq. O’zi ham yoshligida yaxshi insonlarning jo’yali maslahatlarini olgan. Qumqo’rg’onlik shoir Yangiboy Shoymardonov, termizlik Shafoat Rahmatullaevni minnatdor bo’lib eslaydi. Surxonlik Mengnor Ollomurodov haqida mehr bilant gapiradi. Yaxshi shoir, didi o’tkir Yangiboy akaning “She’r – ko’p o’qish, izlanish, mehnat, ilhom mahsuli, noyob topildiq, matbuotda she’rlari bot-bot bosilib, qator-qator kitoblari chiqib turgan anovi shoirga havas qilma, ergashma, bundaylar hunarmand emas, kosiblar, oz yozsang ham soz yoz”,- o’giti miyamda qattiq o’rnashib qolgan, Shafoat aka va Mengnor aka mashqlarimni erinmay ko’rib, fazilat, kamchiliklarini aytib berardi”,- dedi yaqindagi suhbatimizda Eshqobil, — Toshkentga kelgach ustozlardan omadim chopdi.1979 yil, hali ToshDU filfagining birinchi bosqich tolibiman, “Guliston”da she’rlarim chiqib qoldi-ku. Asqad Muxtorday alloma adib nazariga tushish, u kishi boshqargan jurnalda qatnashish, yana iliq fikrlarini eshitish u paytlar bizdek yoshlar uchun katta adabiyot eshigidan mo’ralash, oq fotiha olishdek baxt edi. Taniqli shoir, talabchan noshir Shavkat Rahmonga she’riy to’plam ma’qul keltirish nihoyatda qiyinligini bilardik. Qo’lda yozilgan bir to’p she’rlarimni tavakkal qilib topshirib kelgandim. Qarang, o’zi o’qib, jinday qalam urib, talabga og’ir bo’lmasin deb o’zi nashriyot mashinistkalariga mashinkada terdirib, “Sochlari sumbul-sumbul” degan nomda to’plam qilib chiqargani, yana iliq “Oq yo’l” bag’ishlaganini unutib bo’ladimi. Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Shukur Xolmirzaevdek taniqli nosirlarimiz ijodimni kuzatib, dalda, ilhom berib turishardi. “Yoshlik”da bosilgan turkum tizmalarimni o’qib Odil aka “Iste’dod muhri urilgan she’rlar” deya baho berganidan terimga sig’may quvonib ketgandim. Yoshlar uchun bunday e’tibor katta ahamiyatga ega bo’ladi. Abdulla Oripov, Xurshid Davronlarning doimiy nazaridaman, doim ulardan qimmatli maslahatlar olib turaman..

“Yurakni o’rganish”, “Tungi gullar”, “Yashil qushlar”, “Hamal ayvoni”to’plamlaridan keyin chop etilgan “Ko’z yumib ko’rganlarim” kitobiga (2013) O’zbekiston qahramoni, xalq shoiri Abdulla Oripov “Fikr va hissiyot uyg’unligi” nomda muqaddima, iste’dodli munaqqid Abdulla Ulug’ov “Chorlov” otlig’ so’ngso’z bag’ishlashgan. Mashhur shoir, jumladan, shunday yozadi: “Har qanday yasamalikdan, har qanday fikrbozlikdan, har qanday soxta ohanglardan xoli bo’lgan bu she’riyatda dilkashlikni, samimiyatni, mehrni, kuyinchaklikni, go’zallikni uchratasiz”. Abdulla Ulug’ov Eshqobilning tug’ma shoirligi, ermakka she’r yozmasligi, yuragi tug’yon urib, hislari oshib-toshgan paytda kechinmalarini qog’ozga tushirishini, so’zlari bir hovuch durdek yarqirashini ta’kidlaydi.”Ko’z yumib ko’rganlarim”. Nihoyatda topib qo’yilgan, kitob mohiyatini aniq-tiniq ifodalaydigan g’aroyib nom. Ba’zilar ochiq ko’z bilan ko’rmaydigan narsalarni sinchkov shoir yumuq ko’zi bilan va savqi tabiiy – oltinchi sezgisi, tafakkur ufqi bilan ham ko’radi, his qiladi. Kitoblaridagi ”Qaldirg’ochning ko’z yoshlari”, “Ko’z yumib ko’rganlarim”, “Qadimgi bitiktoshlarga yozuvlar”, “Qalb manzaralari”, “Zamonda zamonsiz”, “Ozodlik”, “Qadimgi daftar”, “Nasoyimul muhabbat”ga sayr”, “G’afur G’ulom va Abdulla Orif” va boshqa she’r, tizmalari, “Naqshband” dostoni fikrimiz dalili bo’la oladi.

Eshqobil Shukur bir doston, besh-o’n turkumlardan boshqa yirik hajmli she’riy asar yozgani yo’q, garchi iqtidori, mahorati shunga imkon bersa ham. Buning boisi til boyligida, so’zga xasislik fikrga saxiyligi, o’quvchi vaqtini ayashida ekanligini bilsam-da, so’raganimda, katta asar uchun katta miqyos,tafakkur kengligi, falsafiy teranlik kerakligini , hozir so’z, iboralar etimologiyasi, tarixi haqidagi mo»jaz tadqiqotlarini, keyingi she’rlarini yig’ib alohida to’plamlar tayyorlayotganini, “Ko’hna bog’ rivoyatlari” hikoyalar kitobidan keyin nasrda ijodini davom ettirmoqchi ekanini aytdi.Aziz kitobxon, Eshqobil Shukrning besh to’rtlikdan iborat she’rini o’qiyligu uning mahoratiga tasanno aytaylik:

Lafz kabi ulug’man-u, she’r kabi g’arib shonman,
Men shonga sultonman-u, shon ustida beshonman,
Jahon muncha shontalab, jon muncha jahontalab,
Men muncha parishonman, munchalar parishonman.

Oy muncha osmontalab, osmon esa jontalab,
Yer muncha naysontalab, nayson esa ontalab,
Yor muncha hijrontalab, hijron esa qontalab,
Men muncha parishonman, munchalar parishonman.

Ishq muncha olovtalab, olov esa yovtalab,
Dil muncha yalovtalab, yalov esa tovtalab,
Tulporlar jilovtalab, sor burgutlar ovtalab,
Men muncha parishonman, munchalar parishonman.

Botirlari ortalab, or esa hazortalab,
Shoirlari dortalab, dor esa bozortalab,
Zorlari ozortalab, ozorlari zortalab,
Men muncha parishonman, munchalar parishonman.

Kulgi yig’iday yig’lab, yig’i kulgiday kulsa,
Nafrat sevgiday yonsa, tuyg’u sevgiday o’lsa,
Boshqa Eshqobil bo’lib, boshqa Eshqobil kelsa,
Men muncha parishonman, munchalar parishonman.

Manba: “Hurriyat” gazetasi. 2016 yil, 7-sentyabr №36

Eshqobil Shukur — Hamal Ayvoni by Khurshid Davron on Scribd