Ўзбек халқ ўланларида ўхшатиш, эпитет, поэтик рамз, параллелизм, такрор, метафора ва бошқа бадиий-тасвирий воситалар кўп учрайди. Ўланларнинг жозибадорлиги, ифодаланаётган мазмуннинг бадиий ифодасига хос теранлик ва табиийликни таъминлашда муайян нарса-предмет ёки воқеликни сифатлаш воситасида унинг маълум бир хусусиятларини алоҳида бўрттириб, кучайтириб образли тасвирлаш усули, яъни эпитет муҳим аҳамият касб этади.
ЎЗБЕК ХАЛҚ ЎЛАНЛАРИДА ЭПИТЕТ
Шаҳодатбону Имомназарова
ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти кичик илмий ходими
алқимиз орасида қадимдан ижро этиб келинган ўланларнинг маънавий-маданий тараққиётимизда муҳим ўрин тутиши ва бадиий-эстетик аҳамияти уларнинг матнида қўлланилган поэтик воситаларнинг ўзига хослиги билан ҳам белгиланади. Ҳозиржавоблик, сўзамоллик, чечанлик ва фикрий теранликка асосланган ўлан ижрочилари томонидан халқ лирикасига хос анъаналар ҳамда ўзининг бадиий салоҳиятидан келиб чиқиб ишлатилган ҳар бир сўз ёки бирикма матнда муайян поэтик маъно ифодалашга хизмат қилиши билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам ўланларда ўхшатиш, эпитет, поэтик рамз, параллелизм, такрор, метафора ва бошқа бадиий-тасвирий воситалар кўп учрайди. Ўланларнинг жозибадорлиги, ифодаланаётган мазмуннинг бадиий ифодасига хос теранлик ва табиийликни таъминлашда муайян нарса-предмет ёки воқеликни сифатлаш воситасида унинг маълум бир хусусиятларини алоҳида бўрттириб, кучайтириб образли тасвирлаш усули, яъни эпитет муҳим аҳамият касб этади.
Маълумки, фольклор асарларида қаҳрамонлар, турли-туман лавҳалар, эпик макон ифодалари ва ҳар хил воқеа-ҳодисаларни тасвирлашда эпитетнинг қўлланилиши ўзига хос анъана ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ўзбек фольклоршунослигида эпитетнинг турлари, бадиий матндаги поэтик вазифалари ва талқинларига доир кўпгина илмий ишлар ҳам яратилган. Хусусан, ўзбек халқ достонларидаги эпитетлар Т.Мирзаев, М.Муродов, С.Йўлдошева, И.Ёрматовлар томонидан ўрганилган бўлса, фольклоршунос олима З.Ҳусаинова эпитетларнинг топишмоқ жанри бадииятидаги ўзига хос ўрни хусусида изланиш олиб борган. Эпитет ва унинг фольклор асарларидаги бадиий талқинини махсус тадқиқ этган И.Болтаеванинг ишларида эса эпитет бўйича амалга оширилган илмий изланишлар шарҳи, эпитет таснифи, унинг турлари ва халқ достонлари матнида қўлланилиши каби масалалар кенг ёритилган. Ўзбек халқ ўланларидаги эпитетлар эса ҳалигача ўрганилгани йўқ, шу боис биз ушбу мақоламизда мамлакатимизнинг турли ҳудудларидан ёзиб олинган ўлан намуналаридаги эпитетлар таҳлили мисолида бу поэтик воситанинг халқ лирикасидаги бадиий-эстетик вазифалари хусусида сўз юритамиз.
Ўлан жанрига мансуб фольклор асарларининг тексти бадиий матннинг ўзига хос кўринишларидан бири бўлганлиги сабабли унда халқ оғзаки поэтик ижодига хос тасвирий воситалар қай тарзда ифода этилишини аниқлаш муҳим илмий аҳамиятга эга. Халқ лирикасининг бошқа жанрларида бўлгани сингари ўланларда ҳам поэтик матннинг бадиий-эстетик талқинини юзага келтиришда эпитет ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Ўлан матнида қўлланилган эпитетлар муайян нарса-ҳодиса ёки предметнинг алоҳида олинган белги-хусусиятлари ҳақидаги таассуротларни бўрттириб ифодалаш орқали поэтик тасвирнинг образлилиги ва эмоционал таъсирини кучайтиришга хизмат қилади.
Ўланларнинг матнида белги билдирувчи сўзлар асосида доимий ёки анъанавий эпитетларнинг кенг қўлланилиши кўп кузатилади. Бу жанрга мансуб қўшиқларни матний таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, ўланларда нарса-предметларнинг ранг-тусини билдирувчи “оқ”, “кўк”, “қора”, “қизил” сингари аниқловчили эпитетлар, шунингдек, “мард”, “ботир”, “доно” сингари доимий эпитетлар самарали ишлатилади.
Айлатаман, кўзингдан, айлатаман,
Кўк ceркамга қўнғироқ бойлатаман.
Кўнглимда бир армоним қолиб эди,
Қўшиқ айтиб ceн қизни ўйнатаман.
Ўлан қўшиқлари турмуш тарзи асосан чорвадорлик ва ярим чорвадорлик билан боғлиқ бўлган аҳоли орасида кенг тарқалганлиги сабабли унда чўпонлар ҳаёти билан боғлиқ воқелик кўпроқ тасвирланиши табиий ҳолдир. Юқоридаги бандда тасвирланган “кўк” эпитети орқали сурувни бошқариб юрадиган серканинг йириклиги, бақувватлиги кучайтириб баён этилмоқда.
Ола тоғнинг бошидан кўч кeлади,
Қора йўрға ceлкиллаб бўш кeлади.
Ўз ёрингдан айрилиш ёмон экан,
Қора кўздан мўлтиллаб ёш кeлади.
Мазкур банддаги “қора” эпитети отнинг белгисини билдириш билан бир қаторда рамзий маънода ёридан айрилган йигитнинг кўнглида кечаётган изтиробларга ҳам ҳамоҳанглик касб этган. Тўртинчи мисрадаги “қора кўз” бирикмасидаги “қора” эпитети ҳам кўзнинг чиройлилигини билдириш бироварида айрилиқ дардининг аниқловчиси вазифасида ҳам келмоқда.
Йигит томонидан айтилган ўлан матнида одатда “баланд”, “мард”, “ботир” сингари доимий эпитетлар қўлланилиши кузатилади. Қуйидаги ўлан матнидаги “баланд” эпитетининг такрор сўз шаклида қўлланилиши воситасида бургут, лочин ва сор каби баландпарвоз қушларга макон бўлган тоғнинг улуғворлиги, сервиқорлиги ўз бадиий ифодасини топган. Тоғлар қанчалик баланд бўлгани сингари шу қадар бағрикенг ва саховатли, шунинг учун бургут, лочин каби қушлар унинг бағрини ўзига макон қилган. Шунинг учун ҳам “эл оғаси” бўлган йигитлар ҳам мардлиги ва тантилилиги билан ажралиб туради:
Баланд-баланд тоғларнинг қори бўлар,
Ўнгирида бургут, лочин, cори бўлар.
Ўланчилар манманcираб кeрилмайди,
Эл оғаcи – мард йигитнинг ори бўлар.
Поэтик матнда қўлланиладиган эпитетларнинг айримлари ўзининг фақатгина бир маъноси билан нарса-предметнинг белги-хусусиятларини ифодаласа, баъзиларида бир нечта сўз ёки семалар занжири орқали бадиий маъно англатишга хизмат қилади. Шунинг учун ҳам эпитетлар тузилишига кўра икки типга бўлинади: а) оддий эпитетлар; б) таркибли ёки мураккаб эпитетлар.
Оддий эпитетлар таркиби биттагина сўздан иборат бўлиши билан характерланади. Хусусан қуйидаги ўлан матнида тишнинг оқлиги ва чиройлилигини ифодалаш мақсадида қўлланилган “маржон” эпитети шу типга мансубдир:
Оғзим очcам кўринар маржон тишим,
Бундай дучор кeларми cуйган кишим.
Халқ қўшиқларида ишлатиладиган содда эпитетларнинг аксарияти анъанавийлик хусусиятига эгалиги билан ҳам ажралиб туради. Бундай эпитетлар орасида халқимизнинг қадимий анъаналари ва удумлари билан чамбарчас боғлиқ бўлган сўз ҳамда атамалар ҳам кўп учрайди. Масалан, мўғуллар истеълосидан кейин Ўрта Осиёда тархонлик анъанаси урф бўлган. Бунга кўра, “тархоннинг тўққизта гуноҳи авф этилган, улар чорва молларидан салтанат учун солиқ тўламаганлар, ҳукмдор ҳузурига таклифсиз кириш ҳуқуқига эга бўлишган, салтанатдаги истаган қизга (маликалардан бошқа) уйланиш имконига эга бўлишган, ўзлари истаган нарсани тўққизтадан қилиб олишга ҳакли бўлишган”. Тилимизда кенг қўлланилган “дархон” сўзи ҳам ана шу “тархон” лексемасининг фонетик ўзгаришга учраган шакли бўлиб, “солиқ ва ҳар қандай мажбуриятдан озод қилинган”, “дахлсиз”, “имтиёзли киши” маъносини англатган. Ушбу луғавий бирликнинг ўзбек халқ ўланларида эпитет сифатида қўлланилишида ҳам унинг архаик сўзнинг тарихий маъноси асосга олинган бўлиб, ўланни ижро этаётган йигитга ҳарпдош сифатида айтишувда иштирок этаётган қиз (бу ўринда Ойхон)нинг турмушга чиқмаганлиги, яъни боши очиқ бўй қиз эканлигини ифодаламоқда:
Олти қизнинг ичида отинг Ойхон,
Йигирмага киргунча юрдинг дархон.
Йигирмага киргунча эр олмаcа,
Бир ёмоннинг олдида бўлдинг пайхон.
Таркибли эпитетлар эса анъанага кўра икки ёки ундан кўпроқ лексема иштирок этиши, шунингдек, бир нечта семанинг нутқий контекстда реаллашиши билан характерланади:
Адир-адир далаларга йўртар қарcак,
Дуо билан дарёйингга кўприк cолcак.
Шу дунёдан бeармон ўтар эдик,
Қураманинг бeш кокил қизин олcак.
Қуйидаги ўланда келтирилган “беш кокил” эпитети орқали сочини “бешта ўрим қилиб ўрилган соч” ҳамда “турмушга чиқмаган қиз” семалари, яъни маънолари англашилмоқда. Чунки Тошкент воҳасининг тоғли ҳудудларида ўтган асрнинг ўрталаригача урф бўлган анъанага кўра қизлар сочларини беш ёки қирқ ўрим қилиб ўришган. Бу одат “беш кокил” ёки “чилвир соч” номлари билан ҳам қайд этилган. Қизлар узатилганларидан кейин эса сочларини икки ўрим қилиб ўриб юришган. Бу уларнинг бир ёш-табақа мансубиятидан бошқасига, яъни қизлик оламидан аёллик дунёсига ўтганликларини билдирувчи белги бўлган. Қизларнинг боши очиқлигини билдирувчи ана шу белги-хусусият “беш кокил” таркибли эпитети орқали ўланда ҳам ўз ифодасини топган.
Ўзбек халқ ўланларида қўлланилувчи эпитетларни шаклий тузилишига кўра “содда эпитетлар” ва “аффиксал эпитетлар” каби типларга ҳам бўлиб таснифлаш мумкин. Анъанага кўра, содда эпитетлар фақат туб сўзлардангина иборат бўлиши кузатилади:
Бизнинг элнинг қизлари cуқcур бўйин,
Буқа бўйин қизларни бунда кўрдим.
Жонзотлар номини билдирувчи от туркумига хос сўзларнинг аниқловчилик вазифасида келиши орқали суқсур қуш каби нозик қадди-қоматли гўзалларнинг чиройлилиги “буқа бўйин”ли қизлар образига қарама-қарши қўйиш орқали тасвирланган.
Аффиксал эпитетлар муайян туб сўзга ясовчи қўшимча қўшиш орқали ҳосил қилинган лексемалар асосида реаллашади:
Қўйчи полвон кeлади қўйни ёйиб,
Оқ ceркаcи қолибди қолибди музга тойиб.
“Полвон” лексемаси орқали ифодаланаётган чўпон йигит образи тасвирига хос касбий белги-хусусиятнинг аниқловчиси сифатида қўлланилган “қўйчи” эпитети “қўй” лексемасига шахс оти яшовчи “-чи” аффиксини қўшиш орқали ҳосил қилинган бўлиб, “чорва молларини боқувчи чўпон” маъносини англатади.
Ўзбек халқ қўшиқлари, шу жумладан, ўлан матнларида қайд этилган эпитетлар ўзининг қўлланилиш қамрови ва даражасига кўра қуйидаги уч типга бўлинади: а) барқарор эпитетлар; б) универсал эпитетлар; в) якка эпитетлар. Барқарор эпитетлар халқ шеърияти матнларида муайян лексема билан ёнма-ён қўлланилиб, ўзига хос бадиий-эстетик вазифа бажарадиган ҳамда доимий такрорланувчи анъанавий эпитетлар ҳисобланади. Бундай эпитетлар ўзининг маъно ифодалаш хоссаси, оддийлиги ва барқарорлик табиатига эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбек халқ ўланларида кўп такрорланувчи “кўк серка”, “қора тўриқ”, “ола тоғ”, “қора кўз”, “қизил гул”, “баланд тоғ”, “оч бўри” сингари бирикмалар таркибидаги эпитетлар шу типга мансубдир.
Бадиий матнда фақат муайян сўзлар билан эмас, балки турли хил луғавий бирликлар билан қўшилиб қўлланилиш орқали нарса-предметларнинг белги-хусусиятларини алоҳида кучайтириб ифодалашга хизмат қиладиган эпитетлар эса универсаллик характерига эгалиги билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам бундай эпитетлар “универсал эпитетлар” деб юритилади. Ўзбек халқ ўланларида қайд этилган “оқ” лексемаси ана шундай универсал эпитет ҳисобланади. Нарса-ҳодисаларнинг рангини ифодаловчи бу лексема ўланларда “оқ қалпоқ”, “оқ гул”, “оқ юз”, “оқ ғумай” сингари бирикмалар таркибида қўлланилган.
Фольклор асарлари поэтик матнида ғоятда кам қўлланиладиган эпитетлар ҳам учраб туради. Бундай эпитетларнинг қўлланилиш частотаси жуда кам бўлиб, бадиий матн учун анъанавийлик касб этмайди. Шартли равишда “якка эпитетлар” номи билан аталадиган бундай бадиий воситалар, масалан, юқорида таҳлилда келтирилган “дархон” эпитети каби мисоллар ўлан матнларида ҳам учрайди.
Хуллас, эпитет ўзбек халқ ўланлари бадиий тилининг жозибадорлиги, нафислиги ва халқчиллигини таъминлаган поэтик воситалардан бири бўлиб, бу жанрга мансуб фольклор асарларининг асрлар мобайнида сайқалланиб келишида муҳим роль ўйнаган.
O’ZBEK XALQ O’LANLARIDA EPITET
Shahodatbonu Imomnazarova
O’zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti kichik ilmiy xodimi
alqimiz orasida qadimdan ijro etib kelingan o’lanlarning ma’naviy-madaniy taraqqiyotimizda muhim o’rin tutishi va badiiy-estetik ahamiyati ularning matnida qo’llanilgan poetik vositalarning o’ziga xosligi bilan ham belgilanadi. Hozirjavoblik, so’zamollik, chechanlik va fikriy teranlikka asoslangan o’lan ijrochilari tomonidan xalq lirikasiga xos an’analar hamda o’zining badiiy salohiyatidan kelib chiqib ishlatilgan har bir so’z yoki birikma matnda muayyan poetik ma’no ifodalashga xizmat qilishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham o’lanlarda o’xshatish, epitet, poetik ramz, parallelizm, takror, metafora va boshqa badiiy-tasviriy vositalar ko’p uchraydi. O’lanlarning jozibadorligi, ifodalanayotgan mazmunning badiiy ifodasiga xos teranlik va tabiiylikni ta’minlashda muayyan narsa-predmet yoki voqelikni sifatlash vositasida uning ma’lum bir xususiyatlarini alohida bo’rttirib, kuchaytirib obrazli tasvirlash usuli, ya’ni epitet muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, fol`klor asarlarida qahramonlar, turli-tuman lavhalar, epik makon ifodalari va har xil voqea-hodisalarni tasvirlashda epitetning qo’llanilishi o’ziga xos an’ana hisoblanadi. Shuning uchun ham o’zbek fol`klorshunosligida epitetning turlari, badiiy matndagi poetik vazifalari va talqinlariga doir ko’pgina ilmiy ishlar ham yaratilgan. Xususan, o’zbek xalq dostonlaridagi epitetlar T.Mirzaev, M.Murodov, S.Yo’ldosheva, I.Yormatovlar tomonidan o’rganilgan bo’lsa, fol`klorshunos olima Z.Husainova epitetlarning topishmoq janri badiiyatidagi o’ziga xos o’rni xususida izlanish olib borgan. Epitet va uning fol`klor asarlaridagi badiiy talqinini maxsus tadqiq etgan I.Boltaevaning ishlarida esa epitet bo’yicha amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar sharhi, epitet tasnifi, uning turlari va xalq dostonlari matnida qo’llanilishi kabi masalalar keng yoritilgan. O’zbek xalq o’lanlaridagi epitetlar esa haligacha o’rganilgani yo’q, shu bois biz ushbu maqolamizda mamlakatimizning turli hududlaridan yozib olingan o’lan namunalaridagi epitetlar tahlili misolida bu poetik vositaning xalq lirikasidagi badiiy-estetik vazifalari xususida so’z yuritamiz.
O’lan janriga mansub fol`klor asarlarining teksti badiiy matnning o’ziga xos ko’rinishlaridan biri bo’lganligi sababli unda xalq og’zaki poetik ijodiga xos tasviriy vositalar qay tarzda ifoda etilishini aniqlash muhim ilmiy ahamiyatga ega. Xalq lirikasining boshqa janrlarida bo’lgani singari o’lanlarda ham poetik matnning badiiy-estetik talqinini yuzaga keltirishda epitet ham alohida ahamiyatga ega. O’lan matnida qo’llanilgan epitetlar muayyan narsa-hodisa yoki predmetning alohida olingan belgi-xususiyatlari haqidagi taassurotlarni bo’rttirib ifodalash orqali poetik tasvirning obrazliligi va emotsional ta’sirini kuchaytirishga xizmat qiladi.
O’lanlarning matnida belgi bildiruvchi so’zlar asosida doimiy yoki an’anaviy epitetlarning keng qo’llanilishi ko’p kuzatiladi. Bu janrga mansub qo’shiqlarni matniy tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, o’lanlarda narsa-predmetlarning rang-tusini bildiruvchi “oq”, “ko’k”, “qora”, “qizil” singari aniqlovchili epitetlar, shuningdek, “mard”, “botir”, “dono” singari doimiy epitetlar samarali ishlatiladi.
Aylataman, ko’zingdan, aylataman,
Ko’k cerkamga qo’ng’iroq boylataman.
Ko’nglimda bir armonim qolib edi,
Qo’shiq aytib cen qizni o’ynataman.
O’lan qo’shiqlari turmush tarzi asosan chorvadorlik va yarim chorvadorlik bilan bog’liq bo’lgan aholi orasida keng tarqalganligi sababli unda cho’ponlar hayoti bilan bog’liq voqelik ko’proq tasvirlanishi tabiiy holdir. Yuqoridagi bandda tasvirlangan “ko’k” epiteti orqali suruvni boshqarib yuradigan serkaning yirikligi, baquvvatligi kuchaytirib bayon etilmoqda.
Ola tog’ning boshidan ko’ch keladi,
Qora yo’rg’a celkillab bo’sh keladi.
O’z yoringdan ayrilish yomon ekan,
Qora ko’zdan mo’ltillab yosh keladi.
Mazkur banddagi “qora” epiteti otning belgisini bildirish bilan bir qatorda ramziy ma’noda yoridan ayrilgan yigitning ko’nglida kechayotgan iztiroblarga ham hamohanglik kasb etgan. To’rtinchi misradagi “qora ko’z” birikmasidagi “qora” epiteti ham ko’zning chiroyliligini bildirish birovarida ayriliq dardining aniqlovchisi vazifasida ham kelmoqda.
Yigit tomonidan aytilgan o’lan matnida odatda “baland”, “mard”, “botir” singari doimiy epitetlar qo’llanilishi kuzatiladi. Quyidagi o’lan matnidagi “baland” epitetining takror so’z shaklida qo’llanilishi vositasida burgut, lochin va sor kabi balandparvoz qushlarga makon bo’lgan tog’ning ulug’vorligi, serviqorligi o’z badiiy ifodasini topgan. Tog’lar qanchalik baland bo’lgani singari shu qadar bag’rikeng va saxovatli, shuning uchun burgut, lochin kabi qushlar uning bag’rini o’ziga makon qilgan. Shuning uchun ham “el og’asi” bo’lgan yigitlar ham mardligi va tantililigi bilan ajralib turadi:
Baland-baland tog’larning qori bo’lar,
O’ngirida burgut, lochin, cori bo’lar.
O’lanchilar manmancirab kerilmaydi,
El og’aci – mard yigitning ori bo’lar.
Poetik matnda qo’llaniladigan epitetlarning ayrimlari o’zining faqatgina bir ma’nosi bilan narsa-predmetning belgi-xususiyatlarini ifodalasa, ba’zilarida bir nechta so’z yoki semalar zanjiri orqali badiiy ma’no anglatishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham epitetlar tuzilishiga ko’ra ikki tipga bo’linadi: a) oddiy epitetlar; b) tarkibli yoki murakkab epitetlar.
Oddiy epitetlar tarkibi bittagina so’zdan iborat bo’lishi bilan xarakterlanadi. Xususan quyidagi o’lan matnida tishning oqligi va chiroyliligini ifodalash maqsadida qo’llanilgan “marjon” epiteti shu tipga mansubdir:
Og’zim ochcam ko’rinar marjon tishim,
Bunday duchor kelarmi cuygan kishim.
Xalq qo’shiqlarida ishlatiladigan sodda epitetlarning aksariyati an’anaviylik xususiyatiga egaligi bilan ham ajralib turadi. Bunday epitetlar orasida xalqimizning qadimiy an’analari va udumlari bilan chambarchas bog’liq bo’lgan so’z hamda atamalar ham ko’p uchraydi. Masalan, mo’g’ullar iste’losidan keyin O’rta Osiyoda tarxonlik an’anasi urf bo’lgan. Bunga ko’ra, “tarxonning to’qqizta gunohi avf etilgan, ular chorva mollaridan saltanat uchun soliq to’lamaganlar, hukmdor huzuriga taklifsiz kirish huquqiga ega bo’lishgan, saltanatdagi istagan qizga (malikalardan boshqa) uylanish imkoniga ega bo’lishgan, o’zlari istagan narsani to’qqiztadan qilib olishga hakli bo’lishgan”. Tilimizda keng qo’llanilgan “darxon” so’zi ham ana shu “tarxon” leksemasining fonetik o’zgarishga uchragan shakli bo’lib, “soliq va har qanday majburiyatdan ozod qilingan”, “daxlsiz”, “imtiyozli kishi” ma’nosini anglatgan. Ushbu lug’aviy birlikning o’zbek xalq o’lanlarida epitet sifatida qo’llanilishida ham uning arxaik so’zning tarixiy ma’nosi asosga olingan bo’lib, o’lanni ijro etayotgan yigitga harpdosh sifatida aytishuvda ishtirok etayotgan qiz (bu o’rinda Oyxon)ning turmushga chiqmaganligi, ya’ni boshi ochiq bo’y qiz ekanligini ifodalamoqda:
Olti qizning ichida oting Oyxon,
Yigirmaga kirguncha yurding darxon.
Yigirmaga kirguncha er olmaca,
Bir yomonning oldida bo’lding payxon.
Tarkibli epitetlar esa an’anaga ko’ra ikki yoki undan ko’proq leksema ishtirok etishi, shuningdek, bir nechta semaning nutqiy kontekstda reallashishi bilan xarakterlanadi:
Adir-adir dalalarga yo’rtar qarcak,
Duo bilan daryoyingga ko’prik colcak.
Shu dunyodan bearmon o’tar edik,
Quramaning besh kokil qizin olcak.
Quyidagi o’landa keltirilgan “besh kokil” epiteti orqali sochini “beshta o’rim qilib o’rilgan soch” hamda “turmushga chiqmagan qiz” semalari, ya’ni ma’nolari anglashilmoqda. Chunki Toshkent vohasining tog’li hududlarida o’tgan asrning o’rtalarigacha urf bo’lgan an’anaga ko’ra qizlar sochlarini besh yoki qirq o’rim qilib o’rishgan. Bu odat “besh kokil” yoki “chilvir soch” nomlari bilan ham qayd etilgan. Qizlar uzatilganlaridan keyin esa sochlarini ikki o’rim qilib o’rib yurishgan. Bu ularning bir yosh-tabaqa mansubiyatidan boshqasiga, ya’ni qizlik olamidan ayollik dunyosiga o’tganliklarini bildiruvchi belgi bo’lgan. Qizlarning boshi ochiqligini bildiruvchi ana shu belgi-xususiyat “besh kokil” tarkibli epiteti orqali o’landa ham o’z ifodasini topgan.
O’zbek xalq o’lanlarida qo’llaniluvchi epitetlarni shakliy tuzilishiga ko’ra “sodda epitetlar” va “affiksal epitetlar” kabi tiplarga ham bo’lib tasniflash mumkin. An’anaga ko’ra, sodda epitetlar faqat tub so’zlardangina iborat bo’lishi kuzatiladi:
Bizning elning qizlari cuqcur bo’yin,
Buqa bo’yin qizlarni bunda ko’rdim.
Jonzotlar nomini bildiruvchi ot turkumiga xos so’zlarning aniqlovchilik vazifasida kelishi orqali suqsur qush kabi nozik qaddi-qomatli go’zallarning chiroyliligi “buqa bo’yin”li qizlar obraziga qarama-qarshi qo’yish orqali tasvirlangan.
Affiksal epitetlar muayyan tub so’zga yasovchi qo’shimcha qo’shish orqali hosil qilingan leksemalar asosida reallashadi:
Qo’ychi polvon keladi qo’yni yoyib,
Oq cerkaci qolibdi qolibdi muzga toyib.
“Polvon” leksemasi orqali ifodalanayotgan cho’pon yigit obrazi tasviriga xos kasbiy belgi-xususiyatning aniqlovchisi sifatida qo’llanilgan “qo’ychi” epiteti “qo’y” leksemasiga shaxs oti yashovchi “-chi” affiksini qo’shish orqali hosil qilingan bo’lib, “chorva mollarini boquvchi cho’pon” ma’nosini anglatadi.
O’zbek xalq qo’shiqlari, shu jumladan, o’lan matnlarida qayd etilgan epitetlar o’zining qo’llanilish qamrovi va darajasiga ko’ra quyidagi uch tipga bo’linadi: a) barqaror epitetlar; b) universal epitetlar; v) yakka epitetlar. Barqaror epitetlar xalq she’riyati matnlarida muayyan leksema bilan yonma-yon qo’llanilib, o’ziga xos badiiy-estetik vazifa bajaradigan hamda doimiy takrorlanuvchi an’anaviy epitetlar hisoblanadi. Bunday epitetlar o’zining ma’no ifodalash xossasi, oddiyligi va barqarorlik tabiatiga egaligi bilan ajralib turadi. O’zbek xalq o’lanlarida ko’p takrorlanuvchi “ko’k serka”, “qora to’riq”, “ola tog’”, “qora ko’z”, “qizil gul”, “baland tog’”, “och bo’ri” singari birikmalar tarkibidagi epitetlar shu tipga mansubdir.
Badiiy matnda faqat muayyan so’zlar bilan emas, balki turli xil lug’aviy birliklar bilan qo’shilib qo’llanilish orqali narsa-predmetlarning belgi-xususiyatlarini alohida kuchaytirib ifodalashga xizmat qiladigan epitetlar esa universallik xarakteriga egaligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham bunday epitetlar “universal epitetlar” deb yuritiladi. O’zbek xalq o’lanlarida qayd etilgan “oq” leksemasi ana shunday universal epitet hisoblanadi. Narsa-hodisalarning rangini ifodalovchi bu leksema o’lanlarda “oq qalpoq”, “oq gul”, “oq yuz”, “oq g’umay” singari birikmalar tarkibida qo’llanilgan.
Fol`klor asarlari poetik matnida g’oyatda kam qo’llaniladigan epitetlar ham uchrab turadi. Bunday epitetlarning qo’llanilish chastotasi juda kam bo’lib, badiiy matn uchun an’anaviylik kasb etmaydi. Shartli ravishda “yakka epitetlar” nomi bilan ataladigan bunday badiiy vositalar, masalan, yuqorida tahlilda keltirilgan “darxon” epiteti kabi misollar o’lan matnlarida ham uchraydi.
Xullas, epitet o’zbek xalq o’lanlari badiiy tilining jozibadorligi, nafisligi va xalqchilligini ta’minlagan poetik vositalardan biri bo’lib, bu janrga mansub fol`klor asarlarining asrlar mobaynida sayqallanib kelishida muhim rol` o’ynagan.
«Оқ олма, қизил олма» — Ўзбек халқ қўшиқлари тўпламини мутолаа қилинг
