Бу инсон билан қилган суҳбатимиз турли муҳитдаги учта жойда кечди. Дастлаб тамаддихонага кирдик. Бозор биқинида жойлашган бу қаҳвахонага яқинлашар эканмиз, Асил аканинг зийрак нигоҳларидаги ўктамлик тилига кўчди.

ШАРАФЛИ УМР БЕКАТЛАРИ
Таниқли таржимон Асил Рашидов билан суҳбат

Жиззах — пурвиқор Нурота тоғ тизмасига туташиб кетган Молгузар тоғи этагида жойлашган гўзал ва файзли шаҳар. Бу кўҳна заминдан кўплаб шоиру адиблар, давлат арбоблари етишиб чиққан. Ҳамид Олимжон, Шароф Рашидов, Назир Сафаров, Сарвар Азимов, Қодир Имомов, Шукур Саъдулла, Насрулло Охундий, Орифжон Икромов, Полвон Азизов ана шундай зотлардир. Профессор, моҳир журналист, нуктадон адабиётчи, таниқли таржимон Асил Рашидов ҳам ана шу муҳит фарзанди, мана шу тарихий силсиланинг узвий ҳалқаси десак муболаға бўлмайди.

Устоз келишилган вақтдан ўн дақиқа олдин белгиланган жойга етиб келди. У кишини яхши биламан, одати шунақа. Тартибга қатъий риоя қилади.
Бир-биримизга дуч келишимизга йигирма-ўттиз қадам қолганда унинг қадам босиш баробарида йўл чеккасидаги дов-дарахтларга кўз ташлаб қўяётганини бир муддат кузатиб турдим. Япроқлар устозга не деб шивирлаётган экан? Мана, рўбарў турибмиз.

— Ассалому алайкум, устоз!

— Ваалайкум ассалом! Ҳозиргина, сен билан учрашишга чиқишимдан олдин факультетдан курсдошинг Азизбек қўнғироқ қилди. «Университетга қачон йўлингиз тушади? Мояна ва пенсиянгизни олиб қўювдим», дейди. «Бугун боролмайман, учрашувим бор», деб сенинг ёнингга келаяпман.

Асил ака шундай деганча у кишини танийдиганлар биладиган собит қадамлари билан Олой бозори ёнидаги қалин соя тушган йўлакдан мени илгари чорлади.

Бу инсон билан қилган суҳбатимиз турли муҳитдаги учта жойда кечди. Дастлаб тамаддихонага кирдик. Бозор биқинида жойлашган бу қаҳвахонага яқинлашар эканмиз, Асил аканинг зийрак нигоҳларидаги ўктамлик тилига кўчди.

— Қозоқ элида шундай мақол бор: «Ҳайдагани тўртта молу ҳайқириғи дунёни бузади», — деди у йўлакдаги одамларни туртгудай бўлиб арава етаклаб шундоққина ёнгинамиздан ўтиб кетган ўсмирнинг “пўшт-пўшт” деган хитобига жавоб қайтарган оҳангда.

Ичкаридаги суҳбатимиз асосан ҳол сўрашиш, бизнинг бундан ўн-ўн беш йил олдинги талабалик йилларимиздаги воқеаларни хотирлаш билан кечди.
Иккинчи ва асосий қўнган жойимиз — одамлар қатнови ҳамда автомобиллар шовқинидан холироқ бўлган соядаги ўриндиқ бўлди.

— Қани, энди саволларингни беравер, — деяр чоғида қўлимдаги диктофонга кўзи тушгач Асил ака: «Бизнинг давримизда фельетон тайёрлаш жараёнида бундай матоҳларинг бўлганда эди…», — деб қўшимча қилиб қўйди.

Енгил кулги билан суҳбатимизни бошлаб олдик.

Болаликдан меҳнатга ҳамдам

— Устоз, биз бобо-момоларимиздан Иккинчи жаҳон урушидан олдинги ва кейинги очарчилигу қаҳатчилик замонлари ҳақида, шу боис уларнинг болалик ва ёшлик даври сояда қолган гулдай сўлғин ўтгани тўғрисида кўп эшитганмиз. Уларнинг аксарияти «очликдан ўлиб кетмаслик учун қоринни нима биландир алдаш энг катта муаммо бўлган даврда ўқишга йўл бўлсин эди» дейишарди. Аммо ҳар бир инсоннинг болалик даври ўзи учун қадрли. Шундай мураккаб даврда туғилиб, қийин шароитда ўқиган ва бугунги кунга қадар эл хизматида бўлиб келаётган инсон сифатида болалигингизни қандай хотирлайсиз?

—1930 йили Жиззах вилояти Жиззах туманидаги Совунгарлик маҳалласида туғилганман. Асил исмим — Аслиддин. Болалигимда мени Нишон, Холмат деб ҳам чақиришган. Нишон исмим бир тутам оқ соч билан туғилганим учун қўйилган бўлса, танамда холим борлиги учун Холмат ҳам аташган. Отамиз — миришкор деҳқон Рашид Халилов (1890—1954) билан онамиз Қўйсиной Халилова (1892—1955) олти ўғил — Камолиддин, Шарофиддин, Саҳобиддин, Исомиддин, Аслиддин, Насриддинни тарбиялашган. Тўнғичимиз 1914 йилда туғилган Камолиддин Рашидов 1933 йилда оғир хасталик билан Самарқанд шаҳрида вафот этган. Очарчилик йиллари эмасми, уни Жиззахга олиб келишнинг ҳам иложи бўлмагач, Бибихоним масжиди рўпарасига дафн этиб келишган. Ундан кейинги акам Шарофиддин Рашидовни барча танийди. У киши 1917 йилда туғилиб, 1983 йили вафот этган. Яна бир акам Саҳобиддин Рашидов 1921 йилда туғилган, 1986 йили чин дунёга кетди. Исомиддин акам 1926 — 1977 йиллари яшаб ўтди. Энг кичигимиз — 1933 йилда туғилган Насриддин Рашидов умрининг сўнгги йилларида Жиззах политехника институтида ректор эди. 2002 йилда вафот этди. Мен сулоламизнинг сўнгги вакили сифатида фаолият юритиб келаяпман.

Бизнинг болалигимиз жуда оғир йилларга тўғри келди. Ўтган асрнинг ўттизинчи йилларидаги очарчилик, қатағон даври Ўзбекистонда неча юз минглаб хонадонларнинг бошига оғир кулфатлар келтирганини кўрган кўзлар сўнгги пайтларда тобора камайиб бормоқда. Улардан бу ҳақда эшитган ёшлар ўша долғали даврни, майли, эртак эшитгандай қабул қилаверишсин. Очарчилик ва қатағон йилларидан кейин уруш бошланиб кетди. Ҳамма нарса уруш учун сафарбар этилди. Биз ёшлар ҳам катталарга кўмак бериб, баҳоли қудрат ғалабани яқинлаштиришга интилдик. Ўша йиллари Жиззахда ҳам бутун республикада бўлгани каби фақат пахта экиларди. Чунки Ўзбекистон иқтисодиётида асосийси пахта эди. Бу даврда аҳолида қаттиқ эҳтиёж пайдо бўлдики, Жиззахда қандлавлаги ҳам экила бошлади. Ушбу экин учун жуда катта ҳудуд ажратилди. Буни қарангки, оғир йилларда ўша лавлаги аҳолининг кунига яради. Биз ҳам катта-кичик бир бўлиб, машинада, отда, эшак аравада вокзалга лавлаги таширдик. Тонна-тонна лавлаги ўша ердан собиқ иттифоқнинг бошқа ҳудудларига жўнатиларди. Меҳнат ўта оғир эди. Ҳатто ўз томорқангга ҳам қараш мумкин эмасди, аниқроғи, рухсат этилмасди.

Бир куни отам: «Маккайи қуриб кетаяпти. Тушлик вақтининг ярмида тез-тез овқатланиб, қолган вақтларингда маккайи суғоринглар», деб қолди. Исом акам билан маккажўхорининг тагини энди юмшатамиз деб турганимизда отлиқ уполномачи (вакил) қамчисини ўйнатиб келиб қолди ва бизни ишга қайтариш пайида оғиз жуфтлади. Бундан отамнинг жаҳли чиқиб: «Бу шўрликлар овқатланиш вақтининг ҳисобидан келиб маккайини чопаяпти. Нима, бунга ҳаққимиз йўқми? Ўзингни шу қамчинг билан урайми?» деб уполномачини уришди. Отамнинг бу шаҳдини кўрган бояқиш «Узр, Рашид ота, узр» деб қайтиб кетди.
Отамиз ўта меҳнаткаш бўлган. Кейинчалик, ўқишдан бўш вақтларимизда уйга борганимизда ҳам кўп вақтимизни томорқада ўтказардик. Томорқада, қишлоқ хўжалигида қанча меҳнат тури бўлса, бизни ҳаммасига ўргатган.

Отам ҳосилот советининг раиси, колхозда звено бошлиғи бўлган даврларда уйимизда колхознинг иккита отини боқардик. Чиройли, бақувват бу отлар туман, вилоят миқёсида бўладиган мусобақалар, пойга, кўпкариларда совриндор бўлмаган вақти кам эди. Отам ҳам аҳён-аҳёнда от чопиб турарди. Биз шунча ишлар қаторида шу отларга ҳам қарардик. Афсуски, донғи кетган отлар кейинчалик қариб, қўшга қўшиб юборилганди.

«Биолог бўлолмадим…»

— Талабалик йилларингиз ҳаётнинг оқу қорасини англаган даврларингиз экани шубҳасиз…

— Томорқа ва қишлоқ хўжалиги ишлари билан банд бўлсак-да, ота-онамиз фарзандлар тарбиясига ўта эътиборли эди. Сўнгги йилларда уларни жисмоний меҳнат заифлаштириб қўйганди. Оқибатда 1954 йили отамиз 64 ёшида, 1955 йилда онамиз 63 ёшида оламдан ўтди. Улар вафот этишганида ҳали Шароф акам ҳам, Саҳоб акам ҳам тўла оёққа тургани йўқ эди. Шу боис ўртамиёна яшаганмиз. Ўзим ҳам томорқамизда етиштирилган қовун-тарвузга қўшиб, қатиғу тухумларни тирикчилик учун эскишаҳар, янгишаҳар бозорларига олиб чиқиб сотган пайтларим бўлган.

Шундай даврда ҳам ўқишни қолдирмадик. 1937 йили мактабга бордим. Устозларимиз ўз билимини аямайдиган, биз ёшларни фарзанди қатори кўрадиган инсонлар эди. Мактабни битириб, Жиззах шаҳридаги Ҳамид Олимжон номидаги билим юртида 1946 йилдан бошлаб ўқишни давом эттирдим.
1949 йилда Жиззахдан ўн нафар ёш Тошкентга ўқишга келганмиз. Пойтахтга келиб тўппа-тўғри «Қизил Ўзбекистон» (ҳозирги «Ўзбекистон овози») газетаси таҳририятига борганмиз. Газета жойлашган бино ҳозир «Шарқ зиёкори» китоб дўкони ўрнидаги икки қаватли иморат эди. Ўша пайтда Шароф акам шу газета бош муҳаррири лавозимида ишларди.

Учрашайлик, маслаҳатини олайлик деб кирдик. Летучка (адабий ўқиш) бўлаётган экан. Ўзиям бир соат давом этди. Йиғилиш тугагач, акам газета ходимларидан бирини чақириб: «Аҳмаджон, Жиззахдан укалар келибди, уларнинг университетга боришига, истаган факультетига киришига йўл-йўриқ кўрсатинг», деди. У киши бизни Тошкент курантининг олдигача олиб келди. Курантнинг олдида трамвай бекати, Сталиннинг беш метрлик ҳайкали бўларди. Аҳмаджон ака ҳам биз чапани йигитларни университетгача олиб бормади-да, бир иморатни кўрсатиб, «ҳув анави бино университет бўлади, бориб кираверинглар» деб ўзи қайтиб кетди. Шу тариқа биз ҳар ким ўзи хоҳлаган факультетга ҳужжат топшириб, ўз билимимиз билан имтиҳонлардан муваффақиятли ўтиб, ўқишга кирганмиз.

Дарвоқе, мен дастлаб САГУ(Ўрта Осиё давлат университети)нинг биология факультетига ўқишга кирганман. Сабаби — Жиззахда маҳалламда пайвандчи номини олгандим. Нимани пайванд қилсам тутиб, мева бериб кетарди. Буни Шароф акам кузатиб юраркан. «Кейинги йилларда биология фани ўсиб, ривожланиб келаяпти. Сен биология факультетига ўқишга киргин» деб маслаҳат бергач, рози бўлганман. Аммо ўқишнинг биринчи-иккинчи ойларида микроскоп билан фақат чувалчангу қурбақаларни текширганмиз. Бу тарздаги ўқишга қўлим ҳам, кўнглим ҳам бормай қўйди. Охири акамга: «Мен Жиззахдан Тошкентга қурбақа текширишни ўрганишга келганим йўқ. Кўнглим тортмаяпти», дедим. У киши бироз ўйланиб турди-да: «Бўлмаса, қайси факультетда ўқишни хоҳлайсан?» деб сўради. Мен унга филология факультетида журналистика бўлими очилгани, шунда ўқимоқчилигимни айтдим. Шу тариқа ярим йилдан кейин журналистика бўлимига ўтдим.

Насиб қилган экан, 1954 йили университетни битиришим билан амалиёт кезлари тез-тез бориб турадиган «Қизил Ўзбекистон» газетага ишга бордим. Бу пайтда газетада Иброҳим Раҳимов бош муҳаррир эди. Дастлаб адабий ходим, сўнгра адабиёт, маданият бўлимида ишладим. Бир муддатдан кейин тарғибот бўлимига мудир қилиб тайинлашди. Қисқа фурсатда ижтимоий фанлар кафедраларининг кўплаб ходимларини газета билан ҳамкорликка жалб этишга эришдик. Бу даврда «Қардошлик», «Дўстлик куйлари», «Дўстлик байроғи остида», «Америка прогрессив адабиётида негрлар ҳаётининг акс эттирилиши», «Буюк халқ қудрати», «Янги давр, янги кишилар образи» каби мақолаларим чоп этилди.

1958 йилда ўқишни давом эттириш учун Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институти(ҳозирги университет)га бордим. Ҳам аспирант сифатида ўқидим, ҳам “Ўзбек адабиёти” кафедрасида ўқитувчи бўлиб ишладим. Мана, туз-насибам шу ерда экан, ҳозиргача ушбу даргоҳда ишлаб келаяпман.
Бу орада аспирантурада мавзу ҳақида гап кетди. Шароф акамдан маслаҳат сўрасам: «Максим Горкийнинг “Адабиётимизнинг бош қаҳрамони қилиб меҳнат кишиларини олиш керак” деган бир гапи бор. Сен шу мавзуни илмий ишингга танласанг-чи», деб қолди. Шу-шу, мавзу бўйича изланиш олиб бориб, 1981 йилда фалсафа фанлари доктори, академик Воҳид Зоҳидов раҳбарлигида «Ўзбек қиссаларида меҳнат тасвири» мавзусида номзодлик ишимни ёқладим.

«Москвада ўқимоқчи эдим…»

— Асил ака, файласуфлардан бирининг «Уйланиш ҳуқуқларнинг ярмини камайтириш, мажбуриятларни эса икки баравар ошириш демакдир» деган гапи бор. Сиз университетни битиргандан кейин оила қурганмисиз ёки талабалик давридаёқ «мажбуриятларингиз икки ҳисса ошган»ми? Оилангиз ҳақида ҳам икки оғиз сўзлаб берсангиз.

— Акам кечроқ уйланган эди. Шу боис ота-онам мени эрта уйлантиришга ҳаракат қилишди. Бу ҳақдаги гап-сўзлар бошланган кунларнинг бирида Шароф акам қулоғимга шивирлади: «Ҳали уйланмайман, ўқийман дегин». Бироқ ота-онамиз қатъий аҳд қилишганди. Қолаверса, уларнинг гапи биз учун қонун эди. 1949 йилда Шарваной (Ҳамроқулова, 1932—1988) исмли қиз билан турмуш қуриб, кейин Тошкентга ўқишга келганман. Тўнғич фарзандларимиз Фотима-Зуҳра 1954 йилда дунёга келди. Учинчи қиз фарзандимиз туғилганида акам «Ҳаммамизда Рашидов фамилияси бор. Отамизнинг номи ўчмайди. Қизли бўлибсан, унга онамизнинг исмини қўйсанг қандай бўларкан?» деб қолди. Чақалоққа Қўйсиной деб исм қўйдик. Кейин ўғлим Баҳромжон дунёга келди. Ҳозир ўн икки неваранинг бобосиман. Фарзандларимнинг онаси 1988 йилда вафот этган.

Кези келганда бир воқеани ҳам айтиб ўтай. 1954 йилда журналистика бўлими битирувчилари — курсдошларимиздан тўрт киши: Тоҳир Пидаев, Воҳид Абдуллаев, Раъно Халилова ва Хайрихон Ғуломова Москва давлат университетига аспирантурада ўқиш учун йўл олишди. Тоҳир Пидаев билан Воҳид Абдуллаев аспирантурага киришди. Раъно билан Хайрихон киролмади. Мен ҳам улар қаторида Москвага бормоқчи эдим. Бироқ Шароф акам «Болаларинг сени Жиззахда беш йил кутди. Аввал уларни Тошкентга олиб келамиз, маълум вақт яшаганингдан кейин аспирантуранг ҳақида гаплашамиз» деди. Шу-шу, аспирантурада ўқиш Москвада эмас, Низомийда экан, Тошкентда қолиб кетдим.

“Биринчи муаллим” асари таржимаси устида ишлаяпман…»

— Таниқли адиб Миркарим Осим «Таржимонлик — икки олам юки» деган экан. Бугунги кунгача кўтариб келаётганингиз бу юкни илк бор қачон зиммангизга олгансиз? Умуман, Ўзбекистонда таржима назарияси ва амалиёти асосчиларидан бири бўлган Ғайбулла Салом билан қиёматли дўстлигингиз ҳақида ҳам ўзингиздан эшитмоқчи эдик.

— Дастлаб саволнинг иккинчи қисмига жавоб бермоқчиман. 1959 йил декабр ойида ўзбекча-русча катта луғат чоп этилди. Шу воқеадан кейин бир куни Шароф акам: «Бу луғатнинг чоп этилиши ўзбек маданияти учун катта воқеа бўлди. Академияга бориб, бирон билағон тилчи билан гаплашгин. Ушбу луғат ҳақида яхши бир тақриз ёзинглар» деб қолди. Ўша пайтда Олим Усмон Ғайбулла Саломовнинг илмий раҳбари экан. Бизни таништириб қўйди. Биргалашиб тақриз ёздик. Дўсту биродарлигимиз, қадрдонлигимиз шу тариқа бошланган. Кейинчалик луғат устига қомус, қомус устига таржима қўшилиб, илмий ва ижодий ҳамкорлигимиз кўлами кенгайиб кетди.

Бадиий таржима билан шуғулланишни Шароф акам маслаҳат берганди. Илмий раҳбарим, академик Воҳид Зоҳидов ҳам бу ишга ундагач, таржима билан шуғулланишга киришдим. Адашмасам, 1960 йилнинг кеч кузи эди. Устозим шифохонада даволанаётганди. Бир куни илмий раҳбаримдан ҳол-аҳвол сўраш учун шифохонага борсам, у киши мени ҳар доимгидан ҳам яқинроқ олиб, ёнига ўтиришимни сўради. Кайфияти яхши. Кўзлари бетоб одамникига ўхшамайди. Менга «Культура и жизнь» журналининг 1959 йил 7-сонини ўқиб чиққани, унда машҳур француз ёзувчиси Луи Арагоннинг ўша даврда ҳали унчалик танилмаган, бироқ номи у ер-бу ерда ҳурмат билан тилга олина бошлаган қирғиз адиби ва унинг «Жамила» асари ҳақидаги «Жаҳонда энг гўзал севги қиссаси» сарлавҳали мақолани қизиқиш билан ўқиганини завқ билан айтиб берди ва журнални қўлимга тутқазди. Тутқаза туриб, бу қиссани ўзбек тилига ўгиришимни илтимос қилди.

Қирғиз адабиёти оламига дабдурустдан кириб қолишимга сабаб Чингиз Айтматовнинг ижоди, хусусан, унинг оҳанрабодек ўзига тортган «Жамила» қиссаси бўлса, бу йўлдаги сўқмоқларда илк бор беминнат шамчироқ тутган саховатпеша Ғайбулла Саломов эди. «Жамила»дан кейин «Сарвқомат дилбарим», «Алвидо, Гулсари», «Оқ кема», «Асрга татигулик кун» асарлари таржимаси устида ишлаган пайтларимда ҳам дўстим менга кўмакдош бўлди. Баъзи сўзлар, айрим сарлавҳалар устида кунлаб, ойлаб ўйлаб юрган вақтларим бўлган. Бундай маҳалларда дўстим кўплаб мушкулларимни осон қилган. Қиёматли биродаримнинг яна кўплаб яхшиликлари борки, ҳеч қачон унутмайман.

Бир сирни очай, шу кеча-кундузда ҳам, гарчи илгари таржима қилинган бўлса-да, Чингиз Айтматовнинг «Биринчи муаллим» асари таржимаси устида ишлаяпман. Бу қисса аслида қирғиз аёли Зайнаб томонидан бундан бир неча ўн йил олдин таржима қилинган. Ўшанда у Ғафур Ғулом номидаги нашриётда таржимон бўлиб ишлаган. Мен «Жамила» қиссаси таржимасини тугатиб, нашриётга олиб борганимда Зайнаб ҳам худди шу асар таржимасини раҳбарларга берган экан. Иккимизнинг таржимамизни тақризга беришганида нашриётдагилар тақризчилар тавсиясига кўра менинг таржимамни қабул қилишди. Шундан кейин Зайнаб Чингиз Айтматовнинг иккинчи асари — «Биринчи муаллим»ни таржима қилиб, ўқувчиларга туҳфа этди. Ҳозиргача ўқувчилар бу асарни Зайнаб таржимасида ўқиб келмоқда. Бироқ яқинда дўстларим «Биринчи муаллим»ни ўзингиз таржима қилсангиз, мукаммаллаштирсангиз» деб қолишди. «У таржима қилинган-ку», дедим. Бу таржимада айрим камчиликлар борлигини айтишди. Шу тариқа, гарчи кеч бўлса-да, бу қиссани таржима қилишга журъат этдим.

«Гап кўп, кўмир оз»

— Асил ака, энг машҳур қондошингиз Шароф Рашидов ҳақидаги фикрларингиз билан ҳам ўртоқлашсангиз…

— Дўстларим билан ҳазиллашиб, «Гап кўп, кўмир оз» деб қўярдик мақолни бироз ўзгартириб. Шароф Рашидов тўғрисидаги асосий гапларни 1992 йили «Фан» нашриётида чоп этилган «Акам ҳақида» сарлавҳали рисолада тўлиқ айтганман. Унинг қабулига кирган киши мамнун бўлиб чиқарди. Бир мисол. Марҳум Насрулло Охундийнинг бир воқеани ҳикоя қилиб бергани кечагидек эсимда. У киши ҳозирги Қўлёзмалар институтининг собиқ директори Ҳамид Сулаймон билан Шароф акамнинг қабулхонасида учрашиб қолади. У кишининг ҳузуридан чиққан дўстлар бирга суҳбатлашиб кетишади. Охундий Ҳамид акадан «Домла, бўримисиз, тулкимисиз?» деб сўраганида у ғоят мамнун ҳолда дейди: «Азим чинорни илдизи билан суғуриб ташлайдиган бир куч билан чиқдим!». Шароф акам шунақа эди. Эртаю кеч ишларди.

Юрти, унинг фарзандлари учун қай даражада қайғурганига бир мисол келтирай. 1983 йил кузида Хоразм вилояти республикада биринчи бўлиб пахта планини бажарди. Шу муносабат билан акам Хоразмга учди. У ердан Қорақалпоғистонга машинада йўл олади. Йўлда велосипедда кетаётган бир болани кўриб қолади ва ҳайдовчига машинани тўхтатишни буюради. Машинадан тушиб келаётган расмий кишиларни кўрган болакай қўрқиб кетади. «Қўрқма-қўрқма, велосипедингни кўрмоқчимиз, чиройли экан», деб акам болани овунтиради. Ёнидагиларга республикамизга шу велосипеддан 2500 та келтиришимиз керак деб айтади ва йўлида давом этади.

Шароф акам кам бўладиган бўш вақтларида кино кўришни, билярд ўйнашни яхши кўрарди. Бир куннинг ўзида етти-саккиз жойда бўлган йиғинда қатнашиб, ҳаммасига ўз вақтида улгуриб, ишдан уйга ҳориб-чарчаб келса-да, камгина овқат ерди ва «қани юр, пиччи сайр қилиб келамиз» дерди. Ҳовли бўйлаб айланаверарди-айланаверарди, мен чарчаб кетардим…

Шунча иш билан банд бўлса-да, кечқурун уйга келганда бирйўла икки-учталаб кино кўрарди. Ишдан келгунча биз кино кўриб турардик. Хурсаной янгам «акангизнинг ишдан келадиган вақти бўлиб қолди» дерди. Акам кела солиб «қайси кинони кўрдиларинг?» деб эпизодларини сўрарди. Биз эндигина кўраётувдик деб қутулардик.

Акам ижодини ҳам тўхтатиб қўймаган. У пайтда Олой бозори яқинида яшарди. Мен университет талабасиман. Газетада ишлаганида саҳифаларни тайёрлаб, энди нашрга берамиз деб турганида Москвадан тўрт қатор нарса келиб қолар ва уни таржима қилиб, саҳифага жойлаштиргунча кўп вақт ўтарди. Шундай ҳолларда ҳам уйда уйқу вақтининг ҳисобига асарлари устида тонготаргача ишларди.

Хуллас, «Ота-онанг ўлса ўлсин, уларни кўрганлар ўлмасин» деган гап бор. Гапираман десанг гап кўп, аммо умр оз.

«Ҳали-ҳамон ўқийман…»

Хиёбондаги гурунгимизни якунлаган чоғимизда Асил ака: «Мана, ўтирган жойимиздан ҳам соя кета бошлади. Бояги салқин ҳаво яна дим бўлмоқда. Юр, уйга кирамиз, кутубхонамдан иккита китоб бераман, суҳбат-мақолани ёзишда фойдаланасан», деб қолди.

Кутубхонасига кирган чоғимда биринчи бўлиб кўзим тушган суратга бир муддат тикилиб қолдим. Бундан ўн бир йил олдин биз талабаларнинг Асил ака билан тушган суратимиз кутубхонанинг энг ардоқли жойига қўйилган эди. «Бу сурат, бу гуруҳ мен учун ҳам қадрли-да», деб қўйди устоз жилмайиб.

Кутубхонадан иккита китобни ажратиб олиб, менга берган Асил ака: «Албатта қайтариш шарти билан», деди. Ижодхонага ўтдик. Стол устида Чингиз Айтматов асарлари турибди. Бир тўпламдаги «Биринчи муаллим» қиссасининг русча ва ўзбекча нусхалари. Ҳар икки нусхада ҳам айрим гапларнинг тагига чизилган. Нималардир белгиланган. «Биринчи муаллим»нинг таржимаси устида ишлаётганимни айтдим-ку», деди Асил ака уларни кузатаётганимни кўриб.

Бошқа хонага ўтгач, бир партия шахмат ўйнашни таклиф қилдим. Сипоҳларни тердик. Шу тобда Сайди Умиров ва Бойбўта Дўстқораевнинг Асил Рашидов фаолиятига бағишланган «Зиёбахш умр саҳифалари» рисоласидаги устозга берилган бир таъриф ёдимга келди: «Асил ака — шахмат шайдоси: бир текис, пухта, пишиқ ўйнайди, ўйлаб дона суради, ютса ҳаволаниб кетмайди, ютқазса асабийлашмайди (ёки буни сездирмайди)». Ўйинимиз Асил ака фойдасига ҳал бўлди.

Мавриди келганда устоздан яна нималарга қизиқишини сўрадим. «Иккита ўйинни яхши кўраман. Шерик бўлса, ҳамиша билярд ва шахмат ўйнайман. Шунингдек, ҳалигача адабиётшуносликка оид китоблар, яхши бадиий асарларни, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», «Ҳуррият» ҳамда «Маърифат» газеталарини мунтазам ўқиб бораман», дейди Асил ака.

Ўз ишига ҳамиша талабчан устоз билан хайрлашарканман, Асил ака ҳар доимгидек қўлни қаттиқ сиқиб хўшлашди. «Суҳбат-мақолани нашрга беришдан олдин албатта кўриб чиқишим керак, буни унутма», дея мени кузатди.
— Албатта, биз ҳали кўп учрашамиз, устоз!

Тошкент, 2012 йил июль

Илова

«Акамнинг кимлигини Холиқ ҳам, халқ ҳам билади»

Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг шу йил 27 мартдаги «Атоқли давлат арбоби ва ёзувчи Шароф Рашидов таваллудининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисида»ги қарори халқимизнинг, Рашидовлар оиласининг дилидаги гап бўлди. Бу воқеа Асил Рашидовнинг ҳам ёшига ёш, танига қувват, қалбига қувонч бағишлагани шубҳасиз.

Ана шундай дамларда яна устозни йўқлаб, уйига бордик. Бўлажак тантаналарга кўрилаётган тайёргарлик хусусида сўрадик.
— Ушбу қарор чиққанидан кейин интервью беришимни сўраб келаётганлар, қўнғироқ қилаётганлар кўп бўлаяпти. Кексалик туфайли ҳаммасига ҳам майли дея олаётганим йўқ.

Ўйлайманки, Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан Шароф Рашидовга шундай юксак эҳтиром кўрсатилаётганидан акамнинг руҳи шод бўлмоқда. Боиси — акам шахс ҳаётининг мазмуни, бахти, равнақи унинг халққа, Ватанга чин кўнгилдан хизмат қилишида деб билди. У ана шу олижаноб орзу-ниятлар оғушида яшади. Курашди, ижод қилди ва халқ дилида ўчмас из қолдирди. Акамнинг кимлигини Холиқ ҳам, халқ ҳам билади.

Шароф Рашидовнинг 100 йиллигини нишонлашга мамлакат миқёсида жуда катта тайёргарлик кўрилмоқда. «Акам ҳақида» рисоламни кенгайтириб, тўлдириб, қайта нашрга бердим. У ҳақида яна бошқа китоблар тайёрланмоқда.

Устоз билан суҳбат жараёнида 2012 йилда қилган суҳбатимиз матнини ҳам ўқитиб олдим. Аниқроғи, ўқиб бердим, синчковлик билан тинглаб, муҳаррирга хос тарзда баъзи жойларини айтиб туриб, таҳрир қилдирди.

Асил ака хайрлашаётганда доим қўлни қаттиқ қисиб қўяди. Бу сафар ҳам бу одатини канда қилмади. Бешинчи қаватдан пастга тушдим. Биринчи қават йўлагидан ташқарига чиқиб, юқорига қарадим: Асил ака ҳар галгидек, қўл силкитиб хайрлашди. Баландроқ овозда «Яна кўришгунча хайр, устоз» дедиму манзилим томон йўл олдим.

Шерали КАРВОНЛИ,
Халқ таълими аълочиси

Bu  inson bilan qilgan suhbatimiz turli muhitdagi uchta joyda kechdi. Dastlab  tamaddixonaga kirdik. Bozor biqinida joylashgan bu qahvaxonaga yaqinlashar  ekanmiz, Asil akaning ziyrak nigohlaridagi o‘ktamlik tiliga ko‘chdi.

SHARAFLI UMR BЕKATLARI
Taniqli tarjimon Asil Rashidov bilan suhbat

Jizzax — purviqor Nurota tog‘ tizmasiga tutashib ketgan Molguzar tog‘i etagida joylashgan go‘zal va fayzli shahar. Bu ko‘hna zamindan ko‘plab shoiru adiblar, davlat arboblari yetishib chiqqan. Hamid Olimjon, Sharof Rashidov, Nazir Safarov, Sarvar Azimov, Qodir Imomov, Shukur Sa’dulla, Nasrullo Oxundiy, Orifjon Ikromov, Polvon Azizov ana shunday zotlardir. Professor, mohir jurnalist, nuktadon adabiyotchi, taniqli tarjimon Asil Rashidov ham ana shu muhit farzandi, mana shu tarixiy silsilaning uzviy halqasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Ustoz kelishilgan vaqtdan o‘n daqiqa oldin belgilangan joyga yetib keldi. U kishini yaxshi bilaman, odati shunaqa. Tartibga qat’iy rioya qiladi.
Bir-birimizga duch kelishimizga yigirma-o‘ttiz qadam qolganda uning qadam bosish barobarida yo‘l chekkasidagi dov-daraxtlarga ko‘z tashlab qo‘yayotganini bir muddat kuzatib turdim. Yaproqlar ustozga ne deb shivirlayotgan ekan? Mana, ro‘baro‘ turibmiz.

— Assalomu alaykum, ustoz!

— Vaalaykum assalom! Hozirgina, sen bilan uchrashishga chiqishimdan oldin fakultetdan kursdoshing Azizbek qo‘ng‘iroq qildi. «Universitetga qachon yo‘lingiz tushadi? Moyana va pensiyangizni olib qo‘yuvdim», deydi. «Bugun borolmayman, uchrashuvim bor», deb sening yoningga kelayapman.

Asil aka shunday degancha u kishini taniydiganlar biladigan sobit qadamlari bilan Oloy bozori yonidagi qalin soya tushgan yo‘lakdan meni ilgari chorladi.

Bu inson bilan qilgan suhbatimiz turli muhitdagi uchta joyda kechdi. Dastlab tamaddixonaga kirdik. Bozor biqinida joylashgan bu qahvaxonaga yaqinlashar ekanmiz, Asil akaning ziyrak nigohlaridagi o‘ktamlik tiliga ko‘chdi.

— Qozoq elida shunday maqol bor: «Haydagani to‘rtta molu hayqirig‘i dunyoni buzadi», — dedi u yo‘lakdagi odamlarni turtguday bo‘lib arava yetaklab shundoqqina yonginamizdan o‘tib ketgan o‘smirning “po‘sht-po‘sht” degan xitobiga javob qaytargan ohangda.

Ichkaridagi suhbatimiz asosan hol so‘rashish, bizning bundan o‘n-o‘n besh yil oldingi talabalik yillarimizdagi voqealarni xotirlash bilan kechdi.
Ikkinchi va asosiy qo‘ngan joyimiz — odamlar qatnovi hamda avtomobillar shovqinidan xoliroq bo‘lgan soyadagi o‘rindiq bo‘ldi.

— Qani, endi savollaringni beraver, — deyar chog‘ida qo‘limdagi diktofonga ko‘zi tushgach Asil aka: «Bizning davrimizda felyeton tayyorlash jarayonida bunday matohlaring bo‘lganda edi…», — deb qo‘shimcha qilib qo‘ydi.

Yengil kulgi bilan suhbatimizni boshlab oldik.

Bolalikdan mehnatga hamdam

— Ustoz, biz bobo-momolarimizdan Ikkinchi jahon urushidan oldingi va keyingi ocharchiligu qahatchilik zamonlari haqida, shu bois ularning bolalik va yoshlik davri soyada qolgan gulday so‘lg‘in o‘tgani to‘g‘risida ko‘p eshitganmiz. Ularning aksariyati «ochlikdan o‘lib ketmaslik uchun qorinni nima bilandir aldash eng katta muammo bo‘lgan davrda o‘qishga yo‘l bo‘lsin edi» deyishardi. Ammo har bir insonning bolalik davri o‘zi uchun qadrli. Shunday murakkab davrda tug‘ilib, qiyin sharoitda o‘qigan va bugungi kunga qadar el xizmatida bo‘lib kelayotgan inson sifatida bolaligingizni qanday xotirlaysiz?

—1930 yili Jizzax viloyati Jizzax tumanidagi Sovungarlik mahallasida tug‘ilganman. Asil ismim — Asliddin. Bolaligimda meni Nishon, Xolmat deb ham chaqirishgan. Nishon ismim bir tutam oq soch bilan tug‘ilganim uchun qo‘yilgan bo‘lsa, tanamda xolim borligi uchun Xolmat ham atashgan. Otamiz — mirishkor dehqon Rashid Xalilov (1890—1954) bilan onamiz Qo‘ysinoy Xalilova (1892—1955) olti o‘g‘il — Kamoliddin, Sharofiddin, Sahobiddin, Isomiddin, Asliddin, Nasriddinni tarbiyalashgan. To‘ng‘ichimiz 1914 yilda tug‘ilgan Kamoliddin Rashidov 1933 yilda og‘ir xastalik bilan Samarqand shahrida vafot etgan. Ocharchilik yillari emasmi, uni Jizzaxga olib kelishning ham iloji bo‘lmagach, Bibixonim masjidi ro‘parasiga dafn etib kelishgan. Undan keyingi akam Sharofiddin Rashidovni barcha taniydi. U kishi 1917 yilda tug‘ilib, 1983 yili vafot etgan. Yana bir akam Sahobiddin Rashidov 1921 yilda tug‘ilgan, 1986 yili chin dunyoga ketdi. Isomiddin akam 1926 — 1977 yillari yashab o‘tdi. Eng kichigimiz — 1933 yilda tug‘ilgan Nasriddin Rashidov umrining so‘nggi yillarida Jizzax politexnika institutida rektor edi. 2002 yilda vafot etdi. Men sulolamizning so‘nggi vakili sifatida faoliyat yuritib kelayapman.

Bizning bolaligimiz juda og‘ir yillarga to‘g‘ri keldi. O‘tgan asrning o‘ttizinchi yillaridagi ocharchilik, qatag‘on davri O‘zbekistonda necha yuz minglab xonadonlarning boshiga og‘ir kulfatlar keltirganini ko‘rgan ko‘zlar so‘nggi paytlarda tobora kamayib bormoqda. Ulardan bu haqda eshitgan yoshlar o‘sha dolg‘ali davrni, mayli, ertak eshitganday qabul qilaverishsin. Ocharchilik va qatag‘on yillaridan keyin urush boshlanib ketdi. Hamma narsa urush uchun safarbar etildi. Biz yoshlar ham kattalarga ko‘mak berib, baholi qudrat g‘alabani yaqinlashtirishga intildik. O‘sha yillari Jizzaxda ham butun respublikada bo‘lgani kabi faqat paxta ekilardi. Chunki O‘zbekiston iqtisodiyotida asosiysi paxta edi. Bu davrda aholida qattiq ehtiyoj paydo bo‘ldiki, Jizzaxda qandlavlagi ham ekila boshladi. Ushbu ekin uchun juda katta hudud ajratildi. Buni qarangki, og‘ir yillarda o‘sha lavlagi aholining kuniga yaradi. Biz ham katta-kichik bir bo‘lib, mashinada, otda, eshak aravada vokzalga lavlagi tashirdik. Tonna-tonna lavlagi o‘sha yerdan sobiq ittifoqning boshqa hududlariga jo‘natilardi. Mehnat o‘ta og‘ir edi. Hatto o‘z tomorqangga ham qarash mumkin emasdi, aniqrog‘i, ruxsat etilmasdi.

Bir kuni otam: «Makkayi qurib ketayapti. Tushlik vaqtining yarmida tez-tez ovqatlanib, qolgan vaqtlaringda makkayi sug‘oringlar», deb qoldi. Isom akam bilan makkajo‘xorining tagini endi yumshatamiz deb turganimizda otliq upolnomachi (vakil) qamchisini o‘ynatib kelib qoldi va bizni ishga qaytarish payida og‘iz juftladi. Bundan otamning jahli chiqib: «Bu sho‘rliklar ovqatlanish vaqtining hisobidan kelib makkayini chopayapti. Nima, bunga haqqimiz yo‘qmi? O‘zingni shu qamching bilan uraymi?» deb upolnomachini urishdi. Otamning bu shahdini ko‘rgan boyaqish «Uzr, Rashid ota, uzr» deb qaytib ketdi.
Otamiz o‘ta mehnatkash bo‘lgan. Keyinchalik, o‘qishdan bo‘sh vaqtlarimizda uyga borganimizda ham ko‘p vaqtimizni tomorqada o‘tkazardik. Tomorqada, qishloq xo‘jaligida qancha mehnat turi bo‘lsa, bizni hammasiga o‘rgatgan.

Otam hosilot sovetining raisi, kolxozda zveno boshlig‘i bo‘lgan davrlarda uyimizda kolxozning ikkita otini boqardik. Chiroyli, baquvvat bu otlar tuman, viloyat miqyosida bo‘ladigan musobaqalar, poyga, ko‘pkarilarda sovrindor bo‘lmagan vaqti kam edi. Otam ham ahyon-ahyonda ot chopib turardi. Biz shuncha ishlar qatorida shu otlarga ham qarardik. Afsuski, dong‘i ketgan otlar keyinchalik qarib, qo‘shga qo‘shib yuborilgandi.

«Biolog bo‘lolmadim…»

— Talabalik yillaringiz hayotning oqu qorasini anglagan davrlaringiz ekani shubhasiz…

— Tomorqa va qishloq xo‘jaligi ishlari bilan band bo‘lsak-da, ota-onamiz farzandlar tarbiyasiga o‘ta e’tiborli edi. So‘nggi yillarda ularni jismoniy mehnat zaiflashtirib qo‘ygandi. Oqibatda 1954 yili otamiz 64 yoshida, 1955 yilda onamiz 63 yoshida olamdan o‘tdi. Ular vafot etishganida hali Sharof akam ham, Sahob akam ham to‘la oyoqqa turgani yo‘q edi. Shu bois o‘rtamiyona yashaganmiz. O‘zim ham tomorqamizda yetishtirilgan qovun-tarvuzga qo‘shib, qatig‘u tuxumlarni tirikchilik uchun eskishahar, yangishahar bozorlariga olib chiqib sotgan paytlarim bo‘lgan.

Shunday davrda ham o‘qishni qoldirmadik. 1937 yili maktabga bordim. Ustozlarimiz o‘z bilimini ayamaydigan, biz yoshlarni farzandi qatori ko‘radigan insonlar edi. Maktabni bitirib, Jizzax shahridagi Hamid Olimjon nomidagi bilim yurtida 1946 yildan boshlab o‘qishni davom ettirdim.
1949 yilda Jizzaxdan o‘n nafar yosh Toshkentga o‘qishga kelganmiz. Poytaxtga kelib to‘ppa-to‘g‘ri «Qizil O‘zbekiston» (hozirgi «O‘zbekiston ovozi») gazetasi tahririyatiga borganmiz. Gazeta joylashgan bino hozir «Sharq ziyokori» kitob do‘koni o‘rnidagi ikki qavatli imorat edi. O‘sha paytda Sharof akam shu gazeta bosh muharriri lavozimida ishlardi.

Uchrashaylik, maslahatini olaylik deb kirdik. Letuchka (adabiy o‘qish) bo‘layotgan ekan. O‘ziyam bir soat davom etdi. Yig‘ilish tugagach, akam gazeta xodimlaridan birini chaqirib: «Ahmadjon, Jizzaxdan ukalar kelibdi, ularning universitetga borishiga, istagan fakultetiga kirishiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsating», dedi. U kishi bizni Toshkent kurantining oldigacha olib keldi. Kurantning oldida tramvay bekati, Stalinning besh metrlik haykali bo‘lardi. Ahmadjon aka ham biz chapani yigitlarni universitetgacha olib bormadi-da, bir imoratni ko‘rsatib, «huv anavi bino universitet bo‘ladi, borib kiraveringlar» deb o‘zi qaytib ketdi. Shu tariqa biz har kim o‘zi xohlagan fakultetga hujjat topshirib, o‘z bilimimiz bilan imtihonlardan muvaffaqiyatli o‘tib, o‘qishga kirganmiz.

Darvoqe, men dastlab SAGU(O‘rta Osiyo davlat universiteti)ning biologiya fakultetiga o‘qishga kirganman. Sababi — Jizzaxda mahallamda payvandchi nomini olgandim. Nimani payvand qilsam tutib, meva berib ketardi. Buni Sharof akam kuzatib yurarkan. «Keyingi yillarda biologiya fani o‘sib, rivojlanib kelayapti. Sen biologiya fakultetiga o‘qishga kirgin» deb maslahat bergach, rozi bo‘lganman. Ammo o‘qishning birinchi-ikkinchi oylarida mikroskop bilan faqat chuvalchangu qurbaqalarni tekshirganmiz. Bu tarzdagi o‘qishga qo‘lim ham, ko‘nglim ham bormay qo‘ydi. Oxiri akamga: «Men Jizzaxdan Toshkentga qurbaqa tekshirishni o‘rganishga kelganim yo‘q. Ko‘nglim tortmayapti», dedim. U kishi biroz o‘ylanib turdi-da: «Bo‘lmasa, qaysi fakultetda o‘qishni xohlaysan?» deb so‘radi. Men unga filologiya fakultetida jurnalistika bo‘limi ochilgani, shunda o‘qimoqchiligimni aytdim. Shu tariqa yarim yildan keyin jurnalistika bo‘limiga o‘tdim.

Nasib qilgan ekan, 1954 yili universitetni bitirishim bilan amaliyot kezlari tez-tez borib turadigan «Qizil O‘zbekiston» gazetaga ishga bordim. Bu paytda gazetada Ibrohim Rahimov bosh muharrir edi. Dastlab adabiy xodim, so‘ngra adabiyot, madaniyat bo‘limida ishladim. Bir muddatdan keyin targ‘ibot bo‘limiga mudir qilib tayinlashdi. Qisqa fursatda ijtimoiy fanlar kafedralarining ko‘plab xodimlarini gazeta bilan hamkorlikka jalb etishga erishdik. Bu davrda «Qardoshlik», «Do‘stlik kuylari», «Do‘stlik bayrog‘i ostida», «Amerika progressiv adabiyotida negrlar hayotining aks ettirilishi», «Buyuk xalq qudrati», «Yangi davr, yangi kishilar obrazi» kabi maqolalarim chop etildi.

1958 yilda o‘qishni davom ettirish uchun Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti(hozirgi universitet)ga bordim. Ham aspirant sifatida o‘qidim, ham “O‘zbek adabiyoti” kafedrasida o‘qituvchi bo‘lib ishladim. Mana, tuz-nasibam shu yerda ekan, hozirgacha ushbu dargohda ishlab kelayapman.
Bu orada aspiranturada mavzu haqida gap ketdi. Sharof akamdan maslahat so‘rasam: «Maksim Gorkiyning “Adabiyotimizning bosh qahramoni qilib mehnat kishilarini olish kerak” degan bir gapi bor. Sen shu mavzuni ilmiy ishingga tanlasang-chi», deb qoldi. Shu-shu, mavzu bo‘yicha izlanish olib borib, 1981 yilda falsafa fanlari doktori, akademik Vohid Zohidov rahbarligida «O‘zbek qissalarida mehnat tasviri» mavzusida nomzodlik ishimni yoqladim.

«Moskvada o‘qimoqchi edim…»

— Asil aka, faylasuflardan birining «Uylanish huquqlarning yarmini kamaytirish, majburiyatlarni esa ikki baravar oshirish demakdir» degan gapi bor. Siz universitetni bitirgandan keyin oila qurganmisiz yoki talabalik davridayoq «majburiyatlaringiz ikki hissa oshgan»mi? Oilangiz haqida ham ikki og‘iz so‘zlab bersangiz.

— Akam kechroq uylangan edi. Shu bois ota-onam meni erta uylantirishga harakat qilishdi. Bu haqdagi gap-so‘zlar boshlangan kunlarning birida Sharof akam qulog‘imga shivirladi: «Hali uylanmayman, o‘qiyman degin». Biroq ota-onamiz qat’iy ahd qilishgandi. Qolaversa, ularning gapi biz uchun qonun edi. 1949 yilda Sharvanoy (Hamroqulova, 1932—1988) ismli qiz bilan turmush qurib, keyin Toshkentga o‘qishga kelganman. To‘ng‘ich farzandlarimiz Fotima-Zuhra 1954 yilda dunyoga keldi. Uchinchi qiz farzandimiz tug‘ilganida akam «Hammamizda Rashidov familiyasi bor. Otamizning nomi o‘chmaydi. Qizli bo‘libsan, unga onamizning ismini qo‘ysang qanday bo‘larkan?» deb qoldi. Chaqaloqqa Qo‘ysinoy deb ism qo‘ydik. Keyin o‘g‘lim Bahromjon dunyoga keldi. Hozir o‘n ikki nevaraning bobosiman. Farzandlarimning onasi 1988 yilda vafot etgan.

Kezi kelganda bir voqeani ham aytib o‘tay. 1954 yilda jurnalistika bo‘limi bitiruvchilari — kursdoshlarimizdan to‘rt kishi: Tohir Pidayev, Vohid Abdullayev, Ra’no Xalilova va Xayrixon G‘ulomova Moskva davlat universitetiga aspiranturada o‘qish uchun yo‘l olishdi. Tohir Pidayev bilan Vohid Abdullayev aspiranturaga kirishdi. Ra’no bilan Xayrixon kirolmadi. Men ham ular qatorida Moskvaga bormoqchi edim. Biroq Sharof akam «Bolalaring seni Jizzaxda besh yil kutdi. Avval ularni Toshkentga olib kelamiz, ma’lum vaqt yashaganingdan keyin aspiranturang haqida gaplashamiz» dedi. Shu-shu, aspiranturada o‘qish Moskvada emas, Nizomiyda ekan, Toshkentda qolib ketdim.

“Birinchi muallim” asari tarjimasi ustida ishlayapman…»

— Taniqli adib Mirkarim Osim «Tarjimonlik — ikki olam yuki» degan ekan. Bugungi kungacha ko‘tarib kelayotganingiz bu yukni ilk bor qachon zimmangizga olgansiz? Umuman, O‘zbekistonda tarjima nazariyasi va amaliyoti asoschilaridan biri bo‘lgan G‘aybulla Salom bilan qiyomatli do‘stligingiz haqida ham o‘zingizdan eshitmoqchi edik.

— Dastlab savolning ikkinchi qismiga javob bermoqchiman. 1959 yil dekabr oyida o‘zbekcha-ruscha katta lug‘at chop etildi. Shu voqeadan keyin bir kuni Sharof akam: «Bu lug‘atning chop etilishi o‘zbek madaniyati uchun katta voqea bo‘ldi. Akademiyaga borib, biron bilag‘on tilchi bilan gaplashgin. Ushbu lug‘at haqida yaxshi bir taqriz yozinglar» deb qoldi. O‘sha paytda Olim Usmon G‘aybulla Salomovning ilmiy rahbari ekan. Bizni tanishtirib qo‘ydi. Birgalashib taqriz yozdik. Do‘stu birodarligimiz, qadrdonligimiz shu tariqa boshlangan. Keyinchalik lug‘at ustiga qomus, qomus ustiga tarjima qo‘shilib, ilmiy va ijodiy hamkorligimiz ko‘lami kengayib ketdi.

Badiiy tarjima bilan shug‘ullanishni Sharof akam maslahat bergandi. Ilmiy rahbarim, akademik Vohid Zohidov ham bu ishga undagach, tarjima bilan shug‘ullanishga kirishdim. Adashmasam, 1960 yilning kech kuzi edi. Ustozim shifoxonada davolanayotgandi. Bir kuni ilmiy rahbarimdan hol-ahvol so‘rash uchun shifoxonaga borsam, u kishi meni har doimgidan ham yaqinroq olib, yoniga o‘tirishimni so‘radi. Kayfiyati yaxshi. Ko‘zlari betob odamnikiga o‘xshamaydi. Menga «Kultura i jizn» jurnalining 1959 yil 7-sonini o‘qib chiqqani, unda mashhur fransuz yozuvchisi Lui Aragonning o‘sha davrda hali unchalik tanilmagan, biroq nomi u yer-bu yerda hurmat bilan tilga olina boshlagan qirg‘iz adibi va uning «Jamila» asari haqidagi «Jahonda eng go‘zal sevgi qissasi» sarlavhali maqolani qiziqish bilan o‘qiganini zavq bilan aytib berdi va jurnalni qo‘limga tutqazdi. Tutqaza turib, bu qissani o‘zbek tiliga o‘girishimni iltimos qildi.

Qirg‘iz adabiyoti olamiga dabdurustdan kirib qolishimga sabab Chingiz Aytmatovning ijodi, xususan, uning ohanrabodek o‘ziga tortgan «Jamila» qissasi bo‘lsa, bu yo‘ldagi so‘qmoqlarda ilk bor beminnat shamchiroq tutgan saxovatpesha G‘aybulla Salomov edi. «Jamila»dan keyin «Sarvqomat dilbarim», «Alvido, Gulsari», «Oq kema», «Asrga tatigulik kun» asarlari tarjimasi ustida ishlagan paytlarimda ham do‘stim menga ko‘makdosh bo‘ldi. Ba’zi so‘zlar, ayrim sarlavhalar ustida kunlab, oylab o‘ylab yurgan vaqtlarim bo‘lgan. Bunday mahallarda do‘stim ko‘plab mushkullarimni oson qilgan. Qiyomatli birodarimning yana ko‘plab yaxshiliklari borki, hech qachon unutmayman.

Bir sirni ochay, shu kecha-kunduzda ham, garchi ilgari tarjima qilingan bo‘lsa-da, Chingiz Aytmatovning «Birinchi muallim» asari tarjimasi ustida ishlayapman. Bu qissa aslida qirg‘iz ayoli Zaynab tomonidan bundan bir necha o‘n yil oldin tarjima qilingan. O‘shanda u G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotda tarjimon bo‘lib ishlagan. Men «Jamila» qissasi tarjimasini tugatib, nashriyotga olib borganimda Zaynab ham xuddi shu asar tarjimasini rahbarlarga bergan ekan. Ikkimizning tarjimamizni taqrizga berishganida nashriyotdagilar taqrizchilar tavsiyasiga ko‘ra mening tarjimamni qabul qilishdi. Shundan keyin Zaynab Chingiz Aytmatovning ikkinchi asari — «Birinchi muallim»ni tarjima qilib, o‘quvchilarga tuhfa etdi. Hozirgacha o‘quvchilar bu asarni Zaynab tarjimasida o‘qib kelmoqda. Biroq yaqinda do‘stlarim «Birinchi muallim»ni o‘zingiz tarjima qilsangiz, mukammallashtirsangiz» deb qolishdi. «U tarjima qilingan-ku», dedim. Bu tarjimada ayrim kamchiliklar borligini aytishdi. Shu tariqa, garchi kech bo‘lsa-da, bu qissani tarjima qilishga jur’at etdim.

«Gap ko‘p, ko‘mir oz»

— Asil aka, eng mashhur qondoshingiz Sharof Rashidov haqidagi fikrlaringiz bilan ham o‘rtoqlashsangiz…

— Do‘stlarim bilan hazillashib, «Gap ko‘p, ko‘mir oz» deb qo‘yardik maqolni biroz o‘zgartirib. Sharof Rashidov to‘g‘risidagi asosiy gaplarni 1992 yili «Fan» nashriyotida chop etilgan «Akam haqida» sarlavhali risolada to‘liq aytganman. Uning qabuliga kirgan kishi mamnun bo‘lib chiqardi. Bir misol. Marhum Nasrullo Oxundiyning bir voqeani hikoya qilib bergani kechagidek esimda. U kishi hozirgi Qo‘lyozmalar institutining sobiq direktori Hamid Sulaymon bilan Sharof akamning qabulxonasida uchrashib qoladi. U kishining huzuridan chiqqan do‘stlar birga suhbatlashib ketishadi. Oxundiy Hamid akadan «Domla, bo‘rimisiz, tulkimisiz?» deb so‘raganida u g‘oyat mamnun holda deydi: «Azim chinorni ildizi bilan sug‘urib tashlaydigan bir kuch bilan chiqdim!». Sharof akam shunaqa edi. Ertayu kech ishlardi.

Yurti, uning farzandlari uchun qay darajada qayg‘urganiga bir misol keltiray. 1983 yil kuzida Xorazm viloyati respublikada birinchi bo‘lib paxta planini bajardi. Shu munosabat bilan akam Xorazmga uchdi. U yerdan Qoraqalpog‘istonga mashinada yo‘l oladi. Yo‘lda velosipedda ketayotgan bir bolani ko‘rib qoladi va haydovchiga mashinani to‘xtatishni buyuradi. Mashinadan tushib kelayotgan rasmiy kishilarni ko‘rgan bolakay qo‘rqib ketadi. «Qo‘rqma-qo‘rqma, velosipedingni ko‘rmoqchimiz, chiroyli ekan», deb akam bolani ovuntiradi. Yonidagilarga respublikamizga shu velosipeddan 2500 ta keltirishimiz kerak deb aytadi va yo‘lida davom etadi.

Sharof akam kam bo‘ladigan bo‘sh vaqtlarida kino ko‘rishni, bilyard o‘ynashni yaxshi ko‘rardi. Bir kunning o‘zida yetti-sakkiz joyda bo‘lgan yig‘inda qatnashib, hammasiga o‘z vaqtida ulgurib, ishdan uyga horib-charchab kelsa-da, kamgina ovqat yerdi va «qani yur, pichchi sayr qilib kelamiz» derdi. Hovli bo‘ylab aylanaverardi-aylanaverardi, men charchab ketardim…

Shuncha ish bilan band bo‘lsa-da, kechqurun uyga kelganda biryo‘la ikki-uchtalab kino ko‘rardi. Ishdan kelguncha biz kino ko‘rib turardik. Xursanoy yangam «akangizning ishdan keladigan vaqti bo‘lib qoldi» derdi. Akam kela solib «qaysi kinoni ko‘rdilaring?» deb epizodlarini so‘rardi. Biz endigina ko‘rayotuvdik deb qutulardik.

Akam ijodini ham to‘xtatib qo‘ymagan. U paytda Oloy bozori yaqinida yashardi. Men universitet talabasiman. Gazetada ishlaganida sahifalarni tayyorlab, endi nashrga beramiz deb turganida Moskvadan to‘rt qator narsa kelib qolar va uni tarjima qilib, sahifaga joylashtirguncha ko‘p vaqt o‘tardi. Shunday hollarda ham uyda uyqu vaqtining hisobiga asarlari ustida tongotargacha ishlardi.

Xullas, «Ota-onang o‘lsa o‘lsin, ularni ko‘rganlar o‘lmasin» degan gap bor. Gapiraman desang gap ko‘p, ammo umr oz.

«Hali-hamon o‘qiyman…»

Xiyobondagi gurungimizni yakunlagan chog‘imizda Asil aka: «Mana, o‘tirgan joyimizdan ham soya keta boshladi. Boyagi salqin havo yana dim bo‘lmoqda. Yur, uyga kiramiz, kutubxonamdan ikkita kitob beraman, suhbat-maqolani yozishda foydalanasan», deb qoldi.

Kutubxonasiga kirgan chog‘imda birinchi bo‘lib ko‘zim tushgan suratga bir muddat tikilib qoldim. Bundan o‘n bir yil oldin biz talabalarning Asil aka bilan tushgan suratimiz kutubxonaning eng ardoqli joyiga qo‘yilgan edi. «Bu surat, bu guruh men uchun ham qadrli-da», deb qo‘ydi ustoz jilmayib.

Kutubxonadan ikkita kitobni ajratib olib, menga bergan Asil aka: «Albatta qaytarish sharti bilan», dedi. Ijodxonaga o‘tdik. Stol ustida Chingiz Aytmatov asarlari turibdi. Bir to‘plamdagi «Birinchi muallim» qissasining ruscha va o‘zbekcha nusxalari. Har ikki nusxada ham ayrim gaplarning tagiga chizilgan. Nimalardir belgilangan. «Birinchi muallim»ning tarjimasi ustida ishlayotganimni aytdim-ku», dedi Asil aka ularni kuzatayotganimni ko‘rib.

Boshqa xonaga o‘tgach, bir partiya shaxmat o‘ynashni taklif qildim. Sipohlarni terdik. Shu tobda Saydi Umirov va Boybo‘ta Do‘stqorayevning Asil Rashidov faoliyatiga bag‘ishlangan «Ziyobaxsh umr sahifalari» risolasidagi ustozga berilgan bir ta’rif yodimga keldi: «Asil aka — shaxmat shaydosi: bir tekis, puxta, pishiq o‘ynaydi, o‘ylab dona suradi, yutsa havolanib ketmaydi, yutqazsa asabiylashmaydi (yoki buni sezdirmaydi)». O‘yinimiz Asil aka foydasiga hal bo‘ldi.

Mavridi kelganda ustozdan yana nimalarga qiziqishini so‘radim. «Ikkita o‘yinni yaxshi ko‘raman. Sherik bo‘lsa, hamisha bilyard va shaxmat o‘ynayman. Shuningdek, haligacha adabiyotshunoslikka oid kitoblar, yaxshi badiiy asarlarni, «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», «Hurriyat» hamda «Ma’rifat» gazetalarini muntazam o‘qib boraman», deydi Asil aka.

O‘z ishiga hamisha talabchan ustoz bilan xayrlasharkanman, Asil aka har doimgidek qo‘lni qattiq siqib xo‘shlashdi. «Suhbat-maqolani nashrga berishdan oldin albatta ko‘rib chiqishim kerak, buni unutma», deya meni kuzatdi.
— Albatta, biz hali ko‘p uchrashamiz, ustoz!

Toshkent, 2012 yil iyul

Ilova

«Akamning kimligini Xoliq ham, xalq ham biladi»

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning shu yil 27 martdagi «Atoqli davlat arbobi va yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligini nishonlash to‘g‘risida»gi qarori xalqimizning, Rashidovlar oilasining dilidagi gap bo‘ldi. Bu voqea Asil Rashidovning ham yoshiga yosh, taniga quvvat, qalbiga quvonch bag‘ishlagani shubhasiz.

Ana shunday damlarda yana ustozni yo‘qlab, uyiga bordik. Bo‘lajak tantanalarga ko‘rilayotgan tayyorgarlik xususida so‘radik.
— Ushbu qaror chiqqanidan keyin intervyu berishimni so‘rab kelayotganlar, qo‘ng‘iroq qilayotganlar ko‘p bo‘layapti. Keksalik tufayli hammasiga ham mayli deya olayotganim yo‘q.

O‘ylaymanki, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan Sharof Rashidovga shunday yuksak ehtirom ko‘rsatilayotganidan akamning ruhi shod bo‘lmoqda. Boisi — akam shaxs hayotining mazmuni, baxti, ravnaqi uning xalqqa, Vatanga chin ko‘ngildan xizmat qilishida deb bildi. U ana shu olijanob orzu-niyatlar og‘ushida yashadi. Kurashdi, ijod qildi va xalq dilida o‘chmas iz qoldirdi. Akamning kimligini Xoliq ham, xalq ham biladi.

Sharof Rashidovning 100 yilligini nishonlashga mamlakat miqyosida juda katta tayyorgarlik ko‘rilmoqda. «Akam haqida» risolamni kengaytirib, to‘ldirib, qayta nashrga berdim. U haqida yana boshqa kitoblar tayyorlanmoqda.

Ustoz bilan suhbat jarayonida 2012 yilda qilgan suhbatimiz matnini ham o‘qitib oldim. Aniqrog‘i, o‘qib berdim, sinchkovlik bilan tinglab, muharrirga xos tarzda ba’zi joylarini aytib turib, tahrir qildirdi.

Asil aka xayrlashayotganda doim qo‘lni qattiq qisib qo‘yadi. Bu safar ham bu odatini kanda qilmadi. Beshinchi qavatdan pastga tushdim. Birinchi qavat yo‘lagidan tashqariga chiqib, yuqoriga qaradim: Asil aka har galgidek, qo‘l silkitib xayrlashdi. Balandroq ovozda «Yana ko‘rishguncha xayr, ustoz» dedimu manzilim tomon yo‘l oldim.

Sherali KARVONLI,
Xalq ta’limi a’lochisi