…Энг яхши кўрганим — қиш фасли эди. Гап шундаки, мен қиш маҳалида, қиш бўлганда ҳам қирчиллама кунида, биринчи январга ўтар кечаси, Қорбобо келишидан сал олдин туғилган эканман. Шунинг учун мендан бирон киши, дунёга келиб, кўзингни очиб, илк бор кўрган нарсанг нима, деб сўраса, онамдан кейин қишни, қорни, Қорбобони кўрганман, дейман. Хуллас, бу тўртталасини ҳам яхши кўрардим.

ШУКУР ХОЛМИРЗАЕВ
ҚИШ ҲИКОЯЛАРИ

ҚОРБОБО КЕЛАДИ

— Қорбобо қаерда?
— Ўрмонда.
(Жиянларимнинг суҳбатидан)

Ҳовлимиз Кўҳитанг тоғининг арчазор ёнбағрида бўлиб, тевараги пастак девор билан ўралганди. Лекин, айвондан туриб қарасангиз, деворлар кўринмайди: дарахтлар шунақа қалин. Бу дарахтлар орасида бир туп арча ҳам бор эди.
Мен шу ҳовлида тўрт фаслни кузатиб, тўрт фаслни қаршилардим. Лекин, булар орасида энг яхши кўрганим — қиш фасли эди. Гап шундаки, мен қиш маҳалида, қиш бўлганда ҳам қирчиллама кунида, биринчи январга ўтар кечаси, Қорбобо келишидан сал олдин туғилган эканман. Шунинг учун мендан бирон киши, дунёга келиб, кўзингни очиб, илк бор кўрган нарсанг нима, деб сўраса, онамдан кейин қишни, қорни, Қорбобони кўрганман, дейман. Хуллас, бу тўртталасини ҳам яхши кўрардим.
Бироқ, кўп ўтмай буларнинг биттасига шубҳа туғилди-ю, ҳаммасига бўлган муҳаббатим шубҳа остида қолди.
Ҳовлимиз этагидаги дўнглик устида жойлашган мактабда Янги йил байрами бўлди. Қорбобо келади, деган гапни эшитибоқ, ўша ёққа қараб учдим.
Мактаб зали, ўртада арча… Атрофда ўқувчилар. Ҳаммасининг оғзи қулоғида. Байрам!
Ниҳоят, Қорбобо келди! Оппоқ кийинган, соқоллари ҳам оқ. Қўлида саватча. Унда турли-туман, қизиқ-қизиқ ўйинчоқлар… «Байрамларинг муборак!» деди Қорбобо. У узоқ юртлардан, нотаниш болалардан салом айтди, ке-йин бизга совғалар улашди, кейин кетди… Кетди!
— Қаерга кетдилар? Қаерга? — деб сўрадим. Кимдир:
— Ўрмонга, — деди.
— Ўрмонга!
— Нимага ўрмонга кетдилар?
— Қорбобо ўрмонда яшайди.
Мактабдан чиқиб, топталиб, сарғайиб қолган қорли сўқмоқдан ҳовлимизга борарканман, ўрмонга қарардим.
— Қорбобо ўрмонга кетди! — дедим онамга. Онам кулимсиради.
— Қачон келадилар?
— Янаги Янги йилда.
Мен кута бошладим. Баҳорда ҳам, ёзда ҳам, кузда ҳам кутдим. Яна қор тушди. Яна Янги йил келди. Мактабга югурдим. Уша зал. Ўқувчилар. Арча… Яна Қорбобо келди! Бизни табриклади, саломлар айтди, совғалар берди, яна… кетди!
Ташқарига чиқиб, ўша қорли сўқмоқдан атрофга аланглаб, уйга бораётгандим, ўқувчиларнинг гапини эшитиб қолдим:
— Мана, Қорбобо. Шу одам — Қорбобо.
— Қани? — сўрадим мен аланг-жаланг бўлиб.
— Анови кетаётган муаллим-да.
— Ёлғон! Қорбобо ўрмонга кетди.
Болалар мендан кулишди, мени мазах қилишди.
— Нега Қорбобонинг ўзи келмади?
— Келибди-ку мактабга.
— Йўқ. У одам муаллим экан. Болалар шунақа деди.
— Шунақа бўлади-да расми, — деди онам.
— Нега? — алам билан қичқирдим мен. — Ахир у киши Қорбобо эмас-ку. У киши муаллим-ку! Қорбобо ўрмонда-ку!
Онам менга қараб турди-да:
— Рост, Қорбобо ўрмонда. Бу киши муаллим, деди.
— Нега келмадилар ўзлари?
— У киши бошқа мактабларга кетган. Қувонганимни кўрсангиз! Ҳовлига чикдим. Девордан оша ўрмонга рўпара бўлдим. Совуқда дийдираб «Қорбобо, нимага келмадингиз?» дедим. Назаримда, у киши жавоб бергандай бўлди: «Келгуси йил келаман!» Лекин, келгуси йили ҳам келмадилар. Ундан кейинги йилларда ҳам. Бу орада ўзим ҳам ўқувчи бўлдим ва тушундим: Қорбобо деган киши ўрмонда бўлмас экан, ўшанда мени алдашган экан, ўзим-ўзимни алдаб юрган эканман. Лекин бари бир ишонмасдим: Қорбобо бор, у ўрмонда яшайди, янги йилда келади, совғалар олиб келади, табриклайди, деб ўйлар эдим. Шуни ўйласам, ўрмон ҳам, янги йил ҳам, туғилган куним ҳам, қиш ҳам, ҳаммаси сирли бўлиб кўринарди, ёш боладай қувонар эдим. Қорбобо йўқ, десам-чи? Сир тойиб бўлар, ўрмон-ўрмондек, қиш-қишдек, янги йил — шунчаки бир байрамдек, туғилган куним эса, туғилишим керак бўлган бир кундек туюлар, юрагим бўшаб қоларди. Сўнг яна зўр бериб шивирлардим ўзимга: «Қорбобо бор… у ўрмонда…»
Мана, ўсмирликдан ҳам ўгиб қолдим. Қишлоғимдан, мактабимдан, ҳовлимиз, ўрмонимиздан йирокдаман. Энди кўп нарсага аклим ҳам етади. Киши ўзини-ўзи алдаши яхши иш эмаслигини ҳам биламан. Лекин нима қилай? Ҳамон ўша иккиланиш бор менда. Ҳатто, энди кўпроқ ишониб қолганман: «Қорбобо бор, у ўрмонда, у совға олиб келади, у салом олиб келади, у бизни табриклайди…»
Билмадим, бу хаёл чол бўлиб букчайиб қолганимда ҳам ўзгармаса керак.

1967

ҚИШ ҲАНГОМАСИ

Козим Пухтаев дам олиш уйининг зинасида бўйнини қисиб, қўлларини пальтоси чўнтагига тиқиб турар, қаршисида — кумуш ранг «хода»га қалпоқ қилиб кийгизилган неон чироқ ёғдусида пилдираб-ўйнаб ёғаетган қор зарраларини илжайиб томоша қилар эди.
У пастга тушиши керак. Лекин тушса, туфлиси қорга ботади. Шунинг учун кимдир чиқса, унинг изини босиб юриб, боғни айланиш, тоза ҳаводан истаганча симиришни мўлжаллар эди.
Эшик сассиз очилиб, бўйи Козим Пухтаевнинг бўйидан ҳам паст ва уникидан ҳам қалин пальто кийиб, қулоқчинни бостирган Қўлдош Ботир чиқди.
— Э, Козимжон…
— Қорни қаранг, — деди Козим Пухтаев. — Болаликда сандалда ётиб қор ёғишини кузатганим ёдимга тушди. Осмонда каттакон қор тоғи бор-у, ундан ушалиб тўкилаётганга ўхшарди.
— Болаликда бизам кўп қор кечганмиз, — деди Қўлдош Ботир. — Ялангоёқ юрсак ҳам ҳеч бало бўлмасди. Ҳозир туфлини ечиб, каравотга ўтгунча шамоллаб қоласан.
— Қани, бир айланиб келамизми?
— Албатта!
Козим Пухтаев элликдан ошган, майин-ипакдек киши. У — ёзувчи. Асосан, тарихий мавзуда қиссалар ёзар, Қўлдош Ботир эса журналист, битта машҳур пахтакор совхози директорини баайни «монополия» қилиб олган, ўзи олтмишдан ошган қария эса-да, ҳамон дадил эди.
Улар зина пастига қарашди. Қор кўпчиб турар, битта ҳам пиллапоя кўринмас эди.
— Қани, Қўлдош ака, тортинг, — деди Козим Пухтаев.
— Э, ўзингиздан…
Шунда эпшк шаракдаб очилди. Яланг бошида сочлари ҳурпайиб кетган, бўйнига оққина шарфни ўраб олган Усар Усмон чиқди. У ёш шоир, энди йигирма олтига кирган, дангал ва бетгачопар йигит эди.
— Ў-ў! Қор зўр-ку!
— Зўр-зўр, — деди Козим Пухтаев. — Лекин, Қўлдош ака дейман, ҳозирги ёшларимиз қизиқ-а, сўзни истаган маънода ишлатаверади.
— Ўзбек тили бузилиб кетди, мен сизга айтсам, — деди Қўлдош Ботир. — Тилшунослар нимага қарайди, ҳайронман!.. Қани, Козимжон, жилдик.
— Марҳамат, ака.
— Ҳм, хўп. — Қўлдош Ботир бир оз иккиланди-да, бирдан оёғини кўтариб, пастга босди. Тойиб кетиб, йиқилишига сал қолди. Кулиб, нарироққа борди. — Қорни таги музлапти.
Козим Пухтаев эҳтиёткорлик билан пастга оёқ узатди, қўйди. Кейин Қўлдош Ботирнинг олдига борди.
— Қани, шоир, келинг сиз ҳам. Айланамиз, — деди Қўлдош Ботир.
— Йўқ, мен сигарет чекишга чиқдим… — деди Ўсар Усмон неон чироғига қараб.
— Чекинг, фойдаси бор.
Булар учовлон фавқулодда ушбу дам олиш уйига тушиб қолган, ёзувчи Козим Пухтаев билан журналист Қўлдош Ботир ўқтин-ўқтин тунлари сайрга чиқишар, шоир Ўсар Усмон ёлғиз юришни яхши кўрарди. Табиий, улар йўлакларда учрашиб қолишар, шунда бир оғиз-икки оғиз гап қотиб ўтиб кетишар, гаплари тўмтоқ, ҳар қайсисининг гапида ўзи истаган маъно бўларди.
Ўсар Усмон гурс этиб пастга тушиб, сигарета тутатди. Улар икковлон — олдинма-кетин қорда из қолдириб, энг узун хиёбон томон кетишар эди. Ўсар бирпас тутун буриқситди-да, тўғрига қараб йўналганди, қор остида кўлмак бор экан — туфлиси тушиб кетди. Қор бетига сув сачради. Ўсар сўкиниб тисланди ва анавиларнинг кетидан қараб хаёлчан кулимсиради-да, аста-секин улар изини босиб кета бошлади.
Қор ёғар, атроф тинч, ғирч-ғирч овозлар ҳам ёқимли ва бу тинчликни таъкидлар эди.
— Да-а, — деди Қўлдрш Ботир ялангликка чиқ-қанлари сари туфлиси қорга тобора чуқурроқ ботиб бораркан. — Шу пайт бизнинг қаҳрамон ҳам қор кечиб юрипти! Шубҳам йўқ.
— Йўғ-э, — деб кулди Козим Пухтаев. — Хотинининг қўйнида ётган бўлишиям мумкин.
— Сиз ишонмайсиз-да! — Қўлдош Ботир тўхтаб унга қаради. — Хотинини бир ойлаб кўрмаган пайтларини биламан. У меҳнат учун туғилган, Козимжон. Меҳнат учун!
— Қийин экан.
— Сиз куласиз-да.
— Нега… Бўлиши мумкин, Қўлдош ака. Мен у одамни яхши билмайман. У киши ҳақидаги бор тасаввурим — сизнинг очеркларингиз билан чекланган.
— Мен у ҳакда яна бир китоб ёзаман!
— Ёзинг, ака.
Шунда Қўлдош Ботир орқаларидан келаётган кишини кўрди.
— Ўсарми? — деди.
Козим Пухтаев ҳам елкаси оша қараб олди.
— Шу… Шуни кўрсам, асабим бузилади, ака.
— Мени айтмайсизми! — Қўлдош Ботир кескин бурилди. Икки қадам босганди, туфлиси ичига кирган қор баданига ўтди. Ғиншиниб тўхтади. — Ҳе, бундайлар катталарга ҳурматни йўқотиб қўйишган… Ука, буларнинг жилови жуда-а бўш қўйилди-да!
— Лекин ҳадеб рамкага солишам тўғримас… шу, ўзлариям ўйлаши керак-да.
— А, балли! — Қўлдош Ботир Ўсарнинг яқинлашиб қолганини кўриб, тағин шошиб жилганди, шимининг почаси кўтарилиб қолдими — болдирлари музлаб кетди. — Козимжон, ёнма-ён юринг.
— Гапираверинг, эшитяпман.
— Қайси куни лифтни босиб, кутиб турган эдим. Тушиб келди. Шу пайт анави найнов пайдо бўлди. Ёнимда тугун бор эди, кўтаргунимча, у лифтга кириб олса бўладими!
— Ана, одоб!
— Тағин ўзини окдайди. «Нимага олдин кириб олдингиз? Отангиз тенгли одамман-а!» десам, «Ана шунинг учун кириб олдим-да!» дейди. Кириб олмаса, лифт кетиб қолар экан!
— Ҳе-ҳе-ҳе. Аммо бу гапида жон бор.
— Бе, шундай деманг-да, Козимжон! Менга деса, лифт бир умр кетиб қолмайдими! Ҳурмат керак.
— Лекин сизнинг гапингиздаям жон бор.
— Гап шунда-да! — Қўлдош Ботир хўрсиниб юборди ва беихтиёр оёғига қаради. Қор… ҳадемаса, тиззасига чиқадиган. — Вей, шунинг шеърлари ҳақида қандай фикрдасиз?
— Жуда қалтис!
— А-а… Тағин босишяпти!
— Босмаганигаям қўймайди-да.
— А?
— Босмаганига…
— Сиз олдинга ўтинг, ука! Ёмон эшитяпман. Қулоқчин ўлгур ҳам…
Қўлдош Ботир бирдан четланиб, қорга баттар ботди. Козим Пухтаев томоқ қирганча унинг изларини босиб ўтди-да, кўпчиб-кўпириб ётган оппоқ сўқмоққа қаради.
— Қўлдош ака, балки орқага қайтармиз?
— Йў-ўқ, йўқ! Охиригача борамиз! Кунлик нормамиз шу-ку! Қор ёғди деб…
— Қалин тушди-да.
— Қалин-қалин. Аммо-лекин, даланинг жони… Бизнинг қаҳрамон худога шукур деётган бўлса керак ҳозир!
— У киши художўйми?
— Ғирт атеист! Гап-да бу…
Ўсар Усмон яқинлашиб қолди.
— Э, Ўсар? Сизам келяпсизми? — деди Козим Пухтаев.
Ўсар икки туфли босилгани учун кенгайиб қолган излардан бемалол юриб келаркан:
— Ҳа! — деди.
— Зўр қор бўлди-я!
— Жуда!
— Қани, шошилаётган кўринасиз, олдинга ўтинг. Ўсар унга, кейин Қўлдош Ботирга қаради. Сўнг олдинга — асфальтга ёйилган пахтадек бўлиб ётган қорга кўз ташлади-да:
— Шошиб қаёққа борардим, — деди. — Ўзларингдан… Сизлар катта. Бизлар орқаларингдан юришимиз керак.
Қўлдош Ботирники тутиб кетди:
— Э, қачондан буён орқамиздан юрадиган бўлиб қолдингиз? — деди. — Ўтинг.
— Барибир… Айб бўлар-ов.
— Ҳе-ҳе-ҳе. — Козим Пухтаев энгашиб кулди.
Қўлдош Ботир бирдан олдинга ўтиб, қор кечиб кетди. Козим Пухтаев Ўсарга «марҳамат» деган бўлиб, Ботирга эргашди. Лекин энди унинг изига қадам босганда ҳам туфлиси ичига қор кира бошлади.
— Қўлдош ака, тулки қорда юрганда думи билан изини сийпаб йўқотиб кетаверар экан-а?
— Ҳа! — деди Қўлдош Ботир. — Лекин ҳозир бўри юрадиган пайт!
— Мен бўрини бир марта кўрганман.
— Мен — минг марта.
— Сиз аломат!.. Тавба, қачон шунча қор тушди-я? Ҳайронман!
— Оқшом бошлаган эди, кўрмаган экансиз-да.
— Э, менинг хаёлим ўн саккизинчи асрда эди!.. Ўсар! — Пухтаев бирдан бурилиб сўради: — Нималар ёзаяпсиз?
— Менми? — деди энди росмона издан юриб келаётган Ўсар Усмон. — Сизлар ёзмаган нарсани ёзяпман.
— О! Нима экан у?
Қўлдош Ботир ҳам тўхтаб қаради.
— Ҳаёт, — деди Ўсар. — Бугунги кунни ёзяпман. Ниҳояти шу.
— Ниҳояти шу… — Ишшайди Қўлдош Ботир. — Бизлар нимани ёзиб юрган эканмиз?
— Сиз анави… порахўр, кўзбўямачи бор-у, оти нима эди? Шуни ёзяпсиз-да.
Ботирнинг жиғи-бийрони чиқиб кетди.
— Бу… Козимжон, бунинг гапини эшитяпсизми?
— Эшитолмадим… Ўсарбой, биз-чи, нимани ёзаётган эканмиз?
— Сиз ўн саккизинчи асрни. Хонларнинг бузуқ-лиги, бекларнинг порахўрлиги, халқнинг қийналгани…
— Хайрият-е!..
— Шошма, ҳей бола! — деди Қўлдрш Ботир. — Мен ҳақимда нималар дединг?
— Эшитдингиз-ку? — деди Ўсар. — Нима, унинг порахўрлиги, амалпарастлиги ёлғонми? Ҳамма билади. Ўзингизам… Фақат кўриб кўрмасликка оласиз.
— Бу қанақа гап, а, Козимжон?
— Орқага қайтсакми дейман? Сиз ҳам қор кечиб…
— Мени қўйинг…
— Бўлмаса, жилдик.
— Ҳа!.. — Қўлдош Ботир тағин икки одим отди-ю, нима учун одим отганини унутиб, тағин бурилди. — Сен Ўсар, гапингни қайтиб ол! У одам… герой-а! Депутат! Шу гапинг қулоғига етса…
— Ана шу-да…
— Уни казо-казолар қўллаб турганда… Э, уятсиз! Адабсиз! Козим, тўхтанг! Бу бола билан юрмаймиз!
— Менам юрмас эдим-у, йўл битта-да, — деди Ўсар.
— Йўл битта… Бўлмаса, олдинга ўт!
— Йўқ. Биз катталарни ҳурмат қиламиз.
— Э, ҳурматингни…
— Ахир, ўзингиз ҳурмат қилиш керак дейсиз. Лифтга ҳам улардан олдин кирма дейсиз… Бир гапда туриш керак-да!
— Ҳай, ўртоқлар, арзимаган гап учун… — Козим Пухтаев тарафларни муросага келтирмоқчи бўлди. — Қўйинглар. Қўлдош ака, сиз каттасиз…
— Ҳе, катта бўлмай кетай! Бу менинг бутун ижодимни бир пулга чиқарди-ку!
Ўсар унга тикилди.
— Хафа бўлманг. Шунга арзиса керак-да.
— Мен арз қиламан!
— Бемалол.
— Қўрқмайсан, а?
— Ҳақ гапни айтишгами?
— Бунинг маккорлигини кўринг, Козим!
— Қўлдош ака, Усаржон ёш… Ёшлик қиляпти энди. Ўсар, сиз ҳам бир гапдан қолинг, ука… Нима фойдаси бор. Қаранглар, ҳаво қандай яхши!
— Анави қарасин! — деди Қўлдош Ботир. — Буларни биламан… Мана шу ҳаводанам айб топишади. Сенларними…
— Қўлдош ака, етар, — деди Ўсар. — У даврлар ўтиб кетди. Мен ишонаман, ҳозирги даврлар ҳам ўтади.
— Бу нима деганинг?
— Сиз мақтаб юрган қаҳрамонларнинг давриям ўтади, деяпман.
— Вой-вой. Козимжон?
Козим Пухтаев хўрсинди.
— Энди ҳаётда ҳар нарса бўлиши мумкин, Ўсарнинг гапидаям жон бўлиши мумкин.
— Нега мумкин дейсиз? — Ўсар Пухтаевга тик қаради.
— Э, энди менга ёпишасизми? — деди Козим Пухтаев. — Ғалати экансиз. Сизларни муросага чақирмоқчи бўлсам…
— Керак эмас.
— Керак бўлмаса… ана, катта йўл!
— Эсиз, Козим ака. Яхши талантингиз бор. Лекин қўрқоқсиз. Бугунги кун ҳақида ёзишдан қўрқасиз, кейин бир гап бўлиб қолмасмикан деб…
— Э! — Козим Пухтаев турган ерида гир айланиб кетди. — Қўлдош ака, бу йигит бўлганича бўлган экан-ку!
— Мен нима деяпман, ука!
— Сиз ўзи адабиёт нималигини биласизми? Билмас экансиз. Биров тарихий мавзуда ёзади…
— Сизам илгари замонавий мавзуда машқ қилгансиз.
— Сиз ўзи нимани қотириб қўйдингиз-а? Нимага мунча кариллайсиз? Сизга ким ҳуқуқ берди?
— Ҳуқуқни… касбим берди. Бир нарсани қотириб қўйган бўлмасам, бунга биринчидан сизлар айбдор… Сизларнинг изингиздан юриб ёзолмаганмиз.
— Ана холос!
— Лекин келажакда ёзаман.
— Олдин ёзиб кўрсатинг. Кейин гапирасиз.
— Ничево… Энди ёзаман.
— Ёзиб бў-ўпти! — деди Қўлдош Ботир. — Ҳозирги ёшларнинг ҳаммаси шундай.
— Кўрамиз-да.
— Бўлмасам… бизгаям кўрсат! Йўл кўрсат!
Улар иттифоқо сергак тортишди. Совуқ Козим Пух-таевнинг ҳам жонидан ўтди. Қўлдош Ботир эса, тизза бўйи қор ичида турарди.
— Нега тўхтаб қолдик? — деди Ўсар Усмон.
— Сени ўтишингни кутиб!
— Йўқ. Юролмай қолдингиз.
— Бўлмаса, сен юр!
— Дарвоқе, сиз ёшсиз-ку? Бир йўл очиб беринг-чи. Қор қалин экан, — деди Козим Пухтаев. — Шу ергача бизнинг изимиздан келдингиз. Сира қийналмай…
Ўсар Усмон бир сония сукут қилди-да, шахд билан қайтиб кетди. Иморат ертўласидан куракни олиб келиб, булардан олдинга ўтди ва йўлканинг қорини курай бошлади.
Қор қалин. Куралган қор олдинда куртук бўлиб қолар, Ўсар уни гоҳ ўнгга, гоҳ сўлга отар ва тағин олдинга сурар эди. Ниҳоят, сўқмоқ охирига етди. У терга ботган, бўйин-бошидан буғ кўтарилар эди.
Куракни елкага қўйиб қайтди.
Козим Пухтаев билан Қўлдош Ботир қори илк бор сурилган ерда депсиниб туришарди.
— Марҳамат! — деди Усар. — Йўл очиқ! — Икки қадам ўтгач, бурилди. — Йўл очиш мана бундай бўлади… Нима деманглар, бари-бир, катта йўлни ёшлар очар экан.
У кетди.
— Да, — деди Козим Пухтаев. — Қўлдош ака, нима қилдик, ёшлик очган йўлдан юриб кўрамизми?
— Юрмайман! — деди Қўлдрш Ботир. — Керак эмас… Қор кечсам кечаманки, бундан… йўқ!
— Қўлдош ака, қайсарсиз.
— Ҳе, энди… бошқача бўлиб нима топардик!.. Тавба! Мен порахўр, амалпарастни ёзиб…
Козим Пухтаев майингина кулди.
— Энди, ака, унинг гапидаям жон бор… Лекин сизнинг фикрингизгаям тўла қўшиламан!
— Сизниям тушуниш қийин-да, Козимжон… Жуда-а баъзан оғиб кетасиз…
— Қаёққа?
— Ҳм… Ўтмишга-да, масалан… Сиз ҳам бир вақтлар замонавий мавзуда ёзардингиз. Кейин бирдан…
— Буёғини бизга қўйинг, ака.
— Эса бизнинг ёзиш билан ҳам…
Улар беихтиёр адоққа қараб кетишаркан, тўхтаб қолишди. Бир-бирига қараб жилмайишди ва орқага қайтишди.
Улар барибир ёшлик… очган йўлдан келишарди.

1987

SHUKUR XOLMIRZAEV
QISH HIKOYALARI

QORBOBO KELADI

Hovlimiz Ko’hitang tog‘ining archazor yonbag‘rida bo‘lib, tevaragi pastak devor bilan o‘ralgandi. Lekin, ayvondan turib qarasangiz, devorlar ko‘rinmaydi: daraxtlar shunaqa qalin. Bu daraxtlar orasida bir tup archa ham bor edi.
Men shu hovlida to‘rt faslni kuzatib, to‘rt faslni qarshilardim. Lekin, bular orasida eng yaxshi ko‘rganim — qish fasli edi. Gap shundaki, men qish mahalida, qish bo‘lganda ham qirchillama kunida, birinchi yanvarga o‘tar kechasi, Qorbobo kelishidan sal oldin tug‘ilgan ekanman. Shuning uchun mendan biron kishi, dunyoga kelib, ko‘zingni ochib, ilk bor ko‘rgan narsang nima, deb so‘rasa, onamdan keyin qishni, qorni, Qorboboni ko‘rganman, deyman. Xullas, bu to‘rttalasini ham yaxshi ko‘rardim.
Biroq, ko‘p o‘tmay bularning bittasiga shubha tug‘ildi-yu, hammasiga bo‘lgan muhabbatim shubha ostida qoldi.
Hovlimiz etagidagi do‘nglik ustida joylashgan maktabda Yangi yil bayrami bo‘ldi. Qorbobo keladi, degan gapni eshitiboq, o‘sha yoqqa qarab uchdim.
Maktab zali, o‘rtada archa… Atrofda o‘quvchilar. Hammasining og‘zi qulog‘ida. Bayram!
Nihoyat, Qorbobo keldi! Oppoq kiyingan, soqollari ham oq. Qo‘lida savatcha. Unda turli-tuman, qiziq-qiziq o‘yinchoqlar… «Bayramlaring muborak!» dedi Qorbobo. U uzoq yurtlardan, notanish bolalardan salom aytdi, ke-yin bizga sovg‘alar ulashdi, keyin ketdi… Ketdi!
— Qaerga ketdilar? Qaerga? — deb so‘radim. Kimdir:
— O’rmonga, — dedi.
— O’rmonga!
— Nimaga o‘rmonga ketdilar?
— Qorbobo o‘rmonda yashaydi.
Maktabdan chiqib, toptalib, sarg‘ayib qolgan qorli so‘qmokdan hovlimizga borarkanman, o‘rmonga qarardim.
— Qorbobo o‘rmonga ketdi! — dedim onamga. Onam kulimsiradi.
— Qachon keladilar?
— Yanagi Yangi yilda.
Men kuta boshladim. Bahorda ham, yozda ham, kuzda ham kutdim. Yana qor tushdi. Yana Yangi yil keldi. Maktabga yugurdim. Usha zal. O’quvchilar. Archa… Yana Qorbobo keldi! Bizni tabrikladi, salomlar aytdi, sovg‘alar berdi, yana… ketdi!
Tashqariga chiqib, o‘sha qorli so‘qmokdan atrofga alanglab, uyga borayotgandim, o‘quvchilarning gapini eshitib qoldim:
— Mana, Qorbobo. Shu odam — Qorbobo.
— Qani? — so‘radim men alang-jalang bo‘lib.
— Anovi ketayotgan muallim-da.
— Yolg‘on! Qorbobo o‘rmonga ketdi.
Bolalar mendan kulishdi, meni mazax qilishdi.
— Nega Qorboboning o‘zi kelmadi?
— Kelibdi-ku maktabga.
— Yo‘q. U odam muallim ekan. Bolalar shunaqa dedi.
— Shunaqa bo‘ladi-da rasmi, — dedi onam.
— Nega? — alam bilan qichqirdim men. — Axir u kishi Qorbobo emas-ku. U kishi muallim-ku! Qorbobo o‘rmonda-ku!
Onam menga qarab turdi-da:
— Rost, Qorbobo o‘rmonda. Bu kishi muallim, dedi.
— Nega kelmadilar o‘zlari?
— U kishi boshqa maktablarga ketgan. Quvonganimni ko‘rsangiz! Hovliga chikdim. Devordan osha o‘rmonga ro‘para bo‘ldim. Sovuqda diydirab «Qorbobo, nimaga kelmadingiz?» dedim. Nazarimda, u kishi javob berganday bo‘ldi: «Kelgusi yil kelaman!» Lekin, kelgusi yili ham kelmadilar. Undan keyingi yillarda ham. Bu orada o‘zim ham o‘quvchi bo‘ldim va tushundim: Qorbobo degan kishi o‘rmonda bo‘lmas ekan, o‘shanda meni aldashgan ekan, o‘zim-o‘zimni aldab yurgan ekanman. Lekin bari bir ishonmasdim: Qorbobo bor, u o‘rmonda yashaydi, yangi yilda keladi, sovg‘alar olib keladi, tabriklaydi, deb o‘ylar edim. Shuni o‘ylasam, o‘rmon ham, yangi yil ham, tug‘ilgan kunim ham, qish ham, hammasi sirli bo‘lib ko‘rinardi, yosh boladay quvonar edim. Qorbobo yo‘q, desam-chi? Sir toyib bo‘lar, o‘rmon-o‘rmondek, qish-qishdek, yangi yil — shunchaki bir bayramdek, tug‘ilgan kunim esa, tug‘ilishim kerak bo‘lgan bir kundek tuyular, yuragim bo‘shab qolardi. So‘ng yana zo‘r berib shivirlardim o‘zimga: «Qorbobo bor… u o‘rmonda…»
Mana, o‘smirlikdan ham o‘gib qoldim. Qishlog‘imdan, maktabimdan, hovlimiz, o‘rmonimizdan yirokdaman. Endi ko‘p narsaga aklim ham yetadi. Kishi o‘zini-o‘zi aldashi yaxshi ish emasligini ham bilaman. Lekin nima qilay? Hamon o‘sha ikkilanish bor menda. Hatto, endi ko‘proq ishonib qolganman: «Qorbobo bor, u o‘rmonda, u sovg‘a olib keladi, u salom olib keladi, u bizni tabriklaydi…»
Bilmadim, bu xayol chol bo‘lib bukchayib qolganimda ham o‘zgarmasa kerak.

1967

QISH HANGOMASI

Kozim Puxtaev dam olish uyining zinasida bo‘ynini qisib, qo‘llarini paltosi cho‘ntagiga tiqib turar, qarshisida — kumush rang «xoda»ga qalpoq qilib kiygizilgan neon chiroq yog‘dusida pildirab-o‘ynab yog‘aetgan qor zarralarini iljayib tomosha qilar edi.
U pastga tushishi kerak. Lekin tushsa, tuflisi qorga botadi. Shuning uchun kimdir chiqsa, uning izini bosib yurib, bog‘ni aylanish, toza havodan istagancha simirishni mo‘ljallar edi.
Eshik sassiz ochilib, bo‘yi Kozim Puxtaevning bo‘yidan ham past va unikidan ham qalin palto kiyib, quloqchinni bostirgan Qo‘ldosh Botir chiqdi.
— E, Kozimjon…
— Qorni qarang, — dedi Kozim Puxtaev. — Bolalikda sandalda yotib qor yog‘ishini kuzatganim yodimga tushdi. Osmonda kattakon qor tog‘i bor-u, undan ushalib to‘kilayotganga o‘xshardi.
— Bolalikda bizam ko‘p qor kechganmiz, — dedi Qo‘ldosh Botir. — Yalangoyoq yursak ham hech balo bo‘lmasdi. Hozir tuflini yechib, karavotga o‘tguncha shamollab qolasan.
— Qani, bir aylanib kelamizmi?
— Albatta!
Kozim Puxtaev ellikdan oshgan, mayin-ipakdek kishi. U — yozuvchi. Asosan, tarixiy mavzuda qissalar yozar, Qo‘ldosh Botir esa jurnalist, bitta mashhur paxtakor sovxozi direktorini baayni «monopoliya» qilib olgan, o‘zi oltmishdan oshgan qariya esa-da, hamon dadil edi.
Ular zina pastiga qarashdi. Qor ko‘pchib turar, bitta ham pillapoya ko‘rinmas edi.
— Qani, Qo‘ldosh aka, torting, — dedi Kozim Puxtaev.
— E, o‘zingizdan…
Shunda epshk sharakdab ochildi. Yalang boshida sochlari hurpayib ketgan, bo‘yniga oqqina sharfni o‘rab olgan Usar Usmon chiqdi. U yosh shoir, endi yigirma oltiga kirgan, dangal va betgachopar yigit edi.
— O’-o‘! Qor zo‘r-ku!
— Zo‘r-zo‘r, — dedi Kozim Puxtaev. — Lekin, Qo‘ldosh aka deyman, hozirgi yoshlarimiz qiziq-a, so‘zni istagan ma’noda ishlataveradi.
— O’zbek tili buzilib ketdi, men sizga aytsam, — dedi Qo‘ldosh Botir. — Tilshunoslar nimaga qaraydi, hayronman!.. Qani, Kozimjon, jildik.
— Marhamat, aka.
— Hm, xo‘p. — Qo‘ldosh Botir bir oz ikkilandi-da, birdan oyog‘ini ko‘tarib, pastga bosdi. Toyib ketib, yiqilishiga sal qoldi. Kulib, nariroqqa bordi. — Qorni tagi muzlapti.
Kozim Puxtaev ehtiyotkorlik bilan pastga oyoq uzatdi, qo‘ydi. Keyin Qo‘ldosh Botirning oldiga bordi.
— Qani, shoir, keling siz ham. Aylanamiz, — dedi Qo‘ldosh Botir.
— Yo‘q, men sigaret chekishga chiqdim… — dedi O’sar Usmon neon chirog‘iga qarab.
— Cheking, foydasi bor.
Bular uchovlon favqulodda ushbu dam olish uyiga tushib qolgan, yozuvchi Kozim Puxtaev bilan jurnalist Qo‘ldosh Botir o‘qtin-o‘qtin tunlari sayrga chiqishar, shoir O’sar Usmon yolg‘iz yurishni yaxshi ko‘rardi. Tabiiy, ular yo‘laklarda uchrashib qolishar, shunda bir og‘iz-ikki og‘iz gap qotib o‘tib ketishar, gaplari to‘mtoq, har qaysisining gapida o‘zi istagan ma’no bo‘lardi.
O’sar Usmon gurs etib pastga tushib, sigareta tutatdi. Ular ikkovlon — oldinma-ketin qorda iz qoldirib, eng uzun xiyobon tomon ketishar edi. O’sar birpas tutun buriqsitdi-da, to‘g‘riga qarab yo‘nalgandi, qor ostida ko‘lmak bor ekan — tuflisi tushib ketdi. Qor betiga suv sachradi. O’sar so‘kinib tislandi va anavilarning ketidan qarab xayolchan kulimsiradi-da, asta-sekin ular izini bosib keta boshladi.
Qor yog‘ar, atrof tinch, g‘irch-g‘irch ovozlar ham yoqimli va bu tinchlikni ta’kidlar edi.
— Da-a, — dedi Qo‘ldrsh Botir yalanglikka chiq-qanlari sari tuflisi qorga tobora chuqurroq botib borarkan. — Shu payt bizning qahramon ham qor kechib yuripti! Shubham yo‘q.
— Yo‘g‘-e, — deb kuldi Kozim Puxtaev. — Xotinining qo‘ynida yotgan bo‘lishiyam mumkin.
— Siz ishonmaysiz-da! — Qo‘ldosh Botir to‘xtab unga qaradi. — Xotinini bir oylab ko‘rmagan paytlarini bilaman. U mehnat uchun tug‘ilgan, Kozimjon. Mehnat uchun!
— Qiyin ekan.
— Siz kulasiz-da.
— Nega… Bo‘lishi mumkin, Qo‘ldosh aka. Men u odamni yaxshi bilmayman. U kishi haqidagi bor tasavvurim — sizning ocherklaringiz bilan cheklangan.
— Men u hakda yana bir kitob yozaman!
— Yozing, aka.
Shunda Qo‘ldosh Botir orqalaridan kelayotgan kishini ko‘rdi.
— O’sarmi? — dedi.
Kozim Puxtaev ham yelkasi osha qarab oldi.
— Shu… Shuni ko‘rsam, asabim buziladi, aka.
— Meni aytmaysizmi! — Qo‘ldosh Botir keskin burildi. Ikki qadam bosgandi, tuflisi ichiga kirgan qor badaniga o‘tdi. G’inshinib to‘xtadi. — He, bundaylar kattalarga hurmatni yo‘qotib qo‘yishgan… Uka, bularning jilovi juda-a bo‘sh qo‘yildi-da!
— Lekin hadeb ramkaga solisham to‘g‘rimas… shu, o‘zlariyam o‘ylashi kerak-da.
— A, balli! — Qo‘ldosh Botir O’sarning yaqinlashib qolganini ko‘rib, tag‘in shoshib jilgandi, shimining pochasi ko‘tarilib qoldimi — boldirlari muzlab ketdi. — Kozimjon, yonma-yon yuring.
— Gapiravering, eshityapman.
— Qaysi kuni liftni bosib, kutib turgan edim. Tushib keldi. Shu payt anavi naynov paydo bo‘ldi. Yonimda tugun bor edi, ko‘targunimcha, u liftga kirib olsa bo‘ladimi!
— Ana, odob!
— Tag‘in o‘zini okdaydi. «Nimaga oldin kirib oldingiz? Otangiz tengli odamman-a!» desam, «Ana shuning uchun kirib oldim-da!» deydi. Kirib olmasa, lift ketib qolar ekan!
— He-he-he. Ammo bu gapida jon bor.
— Be, shunday demang-da, Kozimjon! Menga desa, lift bir umr ketib qolmaydimi! Hurmat kerak.
— Lekin sizning gapingizdayam jon bor.
— Gap shunda-da! — Qo‘ldosh Botir xo‘rsinib yubordi va beixtiyor oyog‘iga qaradi. Qor… hademasa, tizzasiga chiqadigan. — Vey, shuning she’rlari haqida qanday fikrdasiz?
— Juda qaltis!
— A-a… Tag‘in bosishyapti!
— Bosmaganigayam qo‘ymaydi-da.
— A?
— Bosmaganiga…
— Siz oldinga o‘ting, uka! Yomon eshityapman. Quloqchin o‘lgur ham…
Qo‘ldosh Botir birdan chetlanib, qorga battar botdi. Kozim Puxtaev tomoq qirgancha uning izlarini bosib o‘tdi-da, ko‘pchib-ko‘pirib yotgan oppoq so‘qmoqqa qaradi.
— Qo‘ldosh aka, balki orqaga qaytarmiz?
— Yo‘-o‘q, yo‘q! Oxirigacha boramiz! Kunlik normamiz shu-ku! Qor yog‘di deb…
— Qalin tushdi-da.
— Qalin-qalin. Ammo-lekin, dalaning joni… Bizning qahramon xudoga shukur deyotgan bo‘lsa kerak hozir!
— U kishi xudojo‘ymi?
— G’irt ateist! Gap-da bu…
O’sar Usmon yaqinlashib qoldi.
— E, O’sar? Sizam kelyapsizmi? — dedi Kozim Puxtaev.
O’sar ikki tufli bosilgani uchun kengayib qolgan izlardan bemalol yurib kelarkan:
— Ha! — dedi.
— Zo‘r qor bo‘ldi-ya!
— Juda!
— Qani, shoshilayotgan ko‘rinasiz, oldinga o‘ting. O’sar unga, keyin Qo‘ldosh Botirga qaradi. So‘ng oldinga — asfaltga yoyilgan paxtadek bo‘lib yotgan qorga ko‘z tashladi-da:
— Shoshib qayoqqa borardim, — dedi. — O’zlaringdan… Sizlar katta. Bizlar orqalaringdan yurishimiz kerak.
Qo‘ldosh Botirniki tutib ketdi:
— E, qachondan buyon orqamizdan yuradigan bo‘lib qoldingiz? — dedi. — O’ting.
— Baribir… Ayb bo‘lar-ov.
— He-he-he. — Kozim Puxtaev engashib kuldi.
Qo‘ldosh Botir birdan oldinga o‘tib, qor kechib ketdi. Kozim Puxtaev O’sarga «marhamat» degan bo‘lib, Botirga ergashdi. Lekin endi uning iziga qadam bosganda ham tuflisi ichiga qor kira boshladi.
— Qo‘ldosh aka, tulki qorda yurganda dumi bilan izini siypab yo‘qotib ketaverar ekan-a?
— Ha! — dedi Qo‘ldosh Botir. — Lekin hozir bo‘ri yuradigan payt!
— Men bo‘rini bir marta ko‘rganman.
— Men — ming marta.
— Siz alomat!.. Tavba, qachon shuncha qor tushdi-ya? Hayronman!
— Oqshom boshlagan edi, ko‘rmagan ekansiz-da.
— E, mening xayolim o‘n sakkizinchi asrda edi!.. O’sar! — Puxtaev birdan burilib so‘radi: — Nimalar yozayapsiz?
— Menmi? — dedi endi rosmona izdan yurib kelayotgan O’sar Usmon. — Sizlar yozmagan narsani yozyapman.
— O! Nima ekan u?
Qo‘ldosh Botir ham to‘xtab qaradi.
— Hayot, — dedi O’sar. — Bugungi kunni yozyapman. Nihoyati shu.
— Nihoyati shu… — Ishshaydi Qo‘ldosh Botir. — Bizlar nimani yozib yurgan ekanmiz?
— Siz anavi… poraxo‘r, ko‘zbo‘yamachi bor-u, oti nima edi? Shuni yozyapsiz-da.
Botirning jig‘i-biyroni chiqib ketdi.
— Bu… Kozimjon, buning gapini eshityapsizmi?
— Eshitolmadim… O’sarboy, biz-chi, nimani yozayotgan ekanmiz?
— Siz o‘n sakkizinchi asrni. Xonlarning buzuq-ligi, beklarning poraxo‘rligi, xalqning qiynalgani…
— Xayriyat-e!..
— Shoshma, hey bola! — dedi Qo‘ldrsh Botir. — Men haqimda nimalar deding?
— Eshitdingiz-ku? — dedi O’sar. — Nima, uning poraxo‘rligi, amalparastligi yolg‘onmi? Hamma biladi. O’zingizam… Faqat ko‘rib ko‘rmaslikka olasiz.
— Bu qanaqa gap, a, Kozimjon?
— Orqaga qaytsakmi deyman? Siz ham qor kechib…
— Meni qo‘ying…
— Bo‘lmasa, jildik.
— Ha!.. — Qo‘ldosh Botir tag‘in ikki odim otdi-yu, nima uchun odim otganini unutib, tag‘in burildi. — Sen O’sar, gapingni qaytib ol! U odam… geroy-a! Deputat! Shu gaping qulog‘iga yetsa…
— Ana shu-da…
— Uni kazo-kazolar qo‘llab turganda… E, uyatsiz! Adabsiz! Kozim, to‘xtang! Bu bola bilan yurmaymiz!
— Menam yurmas edim-u, yo‘l bitta-da, — dedi O’sar.
— Yo‘l bitta… Bo‘lmasa, oldinga o‘t!
— Yo‘q. Biz kattalarni hurmat qilamiz.
— E, hurmatingni…
— Axir, o‘zingiz hurmat qilish kerak deysiz. Liftga ham ulardan oldin kirma deysiz… Bir gapda turish kerak-da!
— Hay, o‘rtoqlar, arzimagan gap uchun… — Kozim Puxtaev taraflarni murosaga keltirmoqchi bo‘ldi. — Qo‘yinglar. Qo‘ldosh aka, siz kattasiz…
— He, katta bo‘lmay ketay! Bu mening butun ijodimni bir pulga chiqardi-ku!
O’sar unga tikildi.
— Xafa bo‘lmang. Shunga arzisa kerak-da.
— Men arz qilaman!
— Bemalol.
— Qo‘rqmaysan, a?
— Haq gapni aytishgami?
— Buning makkorligini ko‘ring, Kozim!
— Qo‘ldosh aka, Usarjon yosh… Yoshlik qilyapti endi. O’sar, siz ham bir gapdan qoling, uka… Nima foydasi bor. Qaranglar, havo qanday yaxshi!
— Anavi qarasin! — dedi Qo‘ldosh Botir. — Bularni bilaman… Mana shu havodanam ayb topishadi. Senlarnimi…
— Qo‘ldosh aka, yetar, — dedi O’sar. — U davrlar o‘tib ketdi. Men ishonaman, hozirgi davrlar ham o‘tadi.
— Bu nima deganing?
— Siz maqtab yurgan qahramonlarning davriyam o‘tadi, deyapman.
— Voy-voy. Kozimjon?
Kozim Puxtaev xo‘rsindi.
— Endi hayotda har narsa bo‘lishi mumkin, O’sarning gapidayam jon bo‘lishi mumkin.
— Nega mumkin deysiz? — O’sar Puxtaevga tik qaradi.
— E, endi menga yopishasizmi? — dedi Kozim Puxtaev. — G’alati ekansiz. Sizlarni murosaga chaqirmoqchi bo‘lsam…
— Kerak emas.
— Kerak bo‘lmasa… ana, katta yo‘l!
— Esiz, Kozim aka. Yaxshi talantingiz bor. Lekin qo‘rqoqsiz. Bugungi kun haqida yozishdan qo‘rqasiz, keyin bir gap bo‘lib qolmasmikan deb…
— E! — Kozim Puxtaev turgan yerida gir aylanib ketdi. — Qo‘ldosh aka, bu yigit bo‘lganicha bo‘lgan ekan-ku!
— Men nima deyapman, uka!
— Siz o‘zi adabiyot nimaligini bilasizmi? Bilmas ekansiz. Birov tarixiy mavzuda yozadi…
— Sizam ilgari zamonaviy mavzuda mashq qilgansiz.
— Siz o‘zi nimani qotirib qo‘ydingiz-a? Nimaga muncha karillaysiz? Sizga kim huquq berdi?
— Huquqni… kasbim berdi. Bir narsani qotirib qo‘ygan bo‘lmasam, bunga birinchidan sizlar aybdor… Sizlarning izingizdan yurib yozolmaganmiz.
— Ana xolos!
— Lekin kelajakda yozaman.
— Oldin yozib ko‘rsating. Keyin gapirasiz.
— Nichevo… Endi yozaman.
— Yozib bo‘-o‘pti! — dedi Qo‘ldosh Botir. — Hozirgi yoshlarning hammasi shunday.
— Ko‘ramiz-da.
— Bo‘lmasam… bizgayam ko‘rsat! Yo‘l ko‘rsat!
Ular ittifoqo sergak tortishdi. Sovuq Kozim Pux-taevning ham jonidan o‘tdi. Qo‘ldosh Botir esa, tizza bo‘yi qor ichida turardi.
— Nega to‘xtab qoldik? — dedi O’sar Usmon.
— Seni o‘tishingni kutib!
— Yo‘q. Yurolmay qoldingiz.
— Bo‘lmasa, sen yur!
— Darvoqe, siz yoshsiz-ku? Bir yo‘l ochib bering-chi. Qor qalin ekan, — dedi Kozim Puxtaev. — Shu yergacha bizning izimizdan keldingiz. Sira qiynalmay…
O’sar Usmon bir soniya sukut qildi-da, shaxd bilan qaytib ketdi. Imorat yerto‘lasidan kurakni olib kelib, bulardan oldinga o‘tdi va yo‘lkaning qorini kuray boshladi.
Qor qalin. Kuralgan qor oldinda kurtuk bo‘lib qolar, O’sar uni goh o‘ngga, goh so‘lga otar va tag‘in oldinga surar edi. Nihoyat, so‘qmoq oxiriga yetdi. U terga botgan, bo‘yin-boshidan bug‘ ko‘tarilar edi.
Kurakni yelkaga qo‘yib qaytdi.
Kozim Puxtaev bilan Qo‘ldosh Botir qori ilk bor surilgan yerda depsinib turishardi.
— Marhamat! — dedi Usar. — Yo‘l ochiq! — Ikki qadam o‘tgach, burildi. — Yo‘l ochish mana bunday bo‘ladi… Nima demanglar, bari-bir, katta yo‘lni yoshlar ochar ekan.
U ketdi.
— Da, — dedi Kozim Puxtaev. — Qo‘ldosh aka, nima qildik, yoshlik ochgan yo‘ldan yurib ko‘ramizmi?
— Yurmayman! — dedi Qo‘ldrsh Botir. — Kerak emas… Qor kechsam kechamanki, bundan… yo‘q!
— Qo‘ldosh aka, qaysarsiz.
— He, endi… boshqacha bo‘lib nima topardik!.. Tavba! Men poraxo‘r, amalparastni yozib…
Kozim Puxtaev mayingina kuldi.
— Endi, aka, uning gapidayam jon bor… Lekin sizning fikringizgayam to‘la qo‘shilaman!
— Sizniyam tushunish qiyin-da, Kozimjon… Juda-a ba’zan og‘ib ketasiz…
— Qayoqqa?
— Hm… O’tmishga-da, masalan… Siz ham bir vaqtlar zamonaviy mavzuda yozardingiz. Keyin birdan…
— Buyog‘ini bizga qo‘ying, aka.
— Esa bizning yozish bilan ham…
Ular beixtiyor adoqqa qarab ketisharkan, to‘xtab qolishdi. Bir-biriga qarab jilmayishdi va orqaga qaytishdi.
Ular baribir yoshlik… ochgan yo‘ldan kelishardi.

1987