Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили тўғрисидаги Қонун қабул қилинган куннинг 26 йиллиги олдидан
Мен ёшларга талаб қўймаган, балки улардан ўтиниб сўраган бўлур эдим: буюк тил обидаларимизни сўзма-сўз ўқинг, ҳар бир ифодаси устида тўхтанг, ўйлаб олинг — шу сизни ёзувчи қилади. Шу пайтгача биз қилган хатолар ҳаммамизга кўп йиллар етиб ортади. Сиз ўз тилингизни пухта-пишиқ эгаллаб, жаҳон тил муҳитига чиқинг, у тиллардан ҳам, жилла қурса, икки-учтасини эгалланг: бундан кейин замоннинг равиши шундай кетади. Она тилини пухта билишингиз эса ҳамиша ўзлигингизга замин. Унутмангки, қалам аҳлининг жон озиғи — тил!
“ТИЛ ҲАМ БИР ДАРАХТ…”
Аҳмад Аъзамнинг “Тил номуси” китобини ўқиб…
Матлубахон Раҳимова — Тошкент маданият коллежи ўқитувчиси
Таниқли адиб ва мунаққид Аҳмад Аъзам умрининг сўнгги палласида, ўзи эътироф этганидек, “дардда ётиб, дард билан” талай асарлар яратди. Ундан мерос қолган бадиий ва илмий бисотнинг тенг ярми ҳам ана шу 10 йил миёнасида қоғозга тушди, десак муболаға эмас. Аҳмад Аъзам ижодининг чўққиси бўлган “Рўё ёхуд Ғулистонга саёҳат” романи ҳам айни шу матонатли давр маҳсулидир. Қаламкаш “Ёшлик” журналида чоп этилган бир суҳбатида ҳаёт йўлининг сўнгги бекатидаги аҳвол-руҳиясини ифодалаб, “…ёзишнинг ўзидан катта гап йўқ мен учун”, деган эди. Бу сўзлар кўнглимдаги барча гапни тўкиб солиш учун вақтим ва кучим етармикан, деган ҳадикдаги ижодкорнинг изтиробли нидоси эди.
Ўша кезлари Аҳмад Аъзамнинг тилимизнинг бугунги аҳволи ҳақида куйинчаклик билан ёзилган мақолалари пайдар-пай матбуот юзини кўрди. Муаллифнинг гоҳ у, гоҳ бу газета-журналда босилган суҳбатларида гап бот-бот шу муаммо теграсида айлангани ҳам ёдимизда. Одамни бир савол безовта қилади: ажаб, тилни қурол этган саф-саф ёзувчию мунаққид ичида айнан Аҳмад Аъзам унинг софлиги ва бойлиги учун бу қадар ёниб-куйганига сабаб нима? Эҳтимол, тақдир тақозосига кўра, тил бирмунча кўпроқ бузилган соҳалар — кино ва телевидениеда кўп йиллар хизмат қилгани сабабли бу таҳдидни бошқалардан аниқроқ ва теранроқ ҳис этгандир…
Мен Аҳмад Аъзамнинг тилимизга доир мақолаларини ўша кезлардаёқ газета-журналлардан битта қўймай ўқиб борганман. Бироқ улар китоб ҳолида жамланганда яна мутолаага эҳтиёж сездим. Чунки аввал мақолаларни танаффуслар билан ўқиган бўлсам, энди бирваракайига ўқиш имконияти туғилди. Зеро, бирваракайига ўқиганда қаламга олинган муаммо юзасидан янада аниқ ва изчил тушунча ҳосил бўлади кишида…
Аҳмад Аъзамнинг тил мавзуига бағишланган мақолаларида ҳам адиб, ҳам олим нигоҳи баб-баравар сезилиб туради. Муаллиф бугун тил тасарруфида ҳукм сураётган аҳволни рўйирост кўрсатиш, глобаллашув жараёни бу жабҳага солаётган таҳдидлардан огоҳлантириш, тилга азалий софлигию бойлигини қайтариш йўлларини таклиф этиш билангина кифояланиб қолмайди. Гарчи ўқувчи ақлига шу йўсин таъсир кўрсатиш унинг учун жуда муҳим бўлса-да, аммо сира етарли эмас. Муаллиф айни чоғда ўқувчи қалбига ҳам таъсир кўрсатишни кўзлайдики, бунга, асосан, самимияти эвазига эришади.
Хўш, Аҳмад Аъзамни тилимизнинг ҳозирги аҳволи юзасидан ташвишга солаётган муаммолар нима ўзи? Унинг фикрича, бу борадаги энг жиддий муаммо тилимизга уни ўз «она тили» деб ҳисоблагувчиларнинг шахсий, ички масъулияти, куюнчаклиги етишмаётганидир. Яъни, тилдан ҳар ким ўз хоҳишича истифода этаяпти ва бунда ҳеч қандай тўсиққа учраётгани йўқ. Бошқача айтганда, бирёқлама тил «демократия»си ҳукм сураяпти — эркинлик бор-у, аммо мажбурият йўқ. Ваҳоланки, тилнинг ҳам ижодкори, ҳам истеъмолчиси бўлган халқ ўз лисонини асло беэътибор қолдирмаслиги лозим. Зеро: “Тил ҳам мудом ўсадиган дарахт, уни парваришлаш керак, қарамасангиз, қийшиқ ўсади, ғовлаб кетади, бачки новдалари кўпаяди”.
Аҳмад Аъзам наздида, тилимиз дарахтини ғовлатаётган омиллардан бири — глобаллашув жараёнида тилимизга четки таъсир ортаётгани бўлиб, буни ҳатто рўйирост босқин дейиш ҳам мумкин. Табиийки, дарвозани ўйламай-нетмай катта очиб қўйсак, бегона сўзлар ҳам бемалол остона ҳатлаб, уй тўридан жой олаверади, ҳозиргиларни ўтирган ўрнидан суриб чиқараверади. Муаллиф чет тиллардан асло сўз қабул қилмаслик лозим, деган даъводан мутлақо йироқ, албатта. Бироқ у муайян нарса, ҳаракат ёки белгини ифодаловчи туб сўзлар бўла туриб, улар ўрнига чет сўзларни қўллашга қарши, холос! “Яқинда ов ҳақида яхши бир кўрсатув берилди, — дея телевидениедан мисол келтиради муаллиф. — Бир балиқчи йигит нуқул “сазан-сазан”лаб гапиради, денг. Ўзбекча “зоғорабалиқ”, “тангабалиқ” деган номлари эса ҳеч хаёлига келмайди. Бу, аслида, тил бузилиши, аммо шу қадар одатлашганки, гўё меъёрдек туюлади”.
Шу ўринда муаллиф ўқувчига бундай мурожаат этади: “Ўзингиз тилингизда қанча чет сўз борлигини бир чамалаб кўринг, бошингиз айланиб кетмаса мен тан. Чет атамаларни истифода қилсак, жуда маданиятли кўринамиз, шекилли-да. Аслида она тилига бунақа муносабатнинг ўзи катта маданиятсизлик!”. Муаллиф, ўз фикрига далил ўлароқ, шахсий автомобили бор одам унинг ойнадан ўзга барча узвларини чет сўзлар билан аташини шу қадар аниқ кўрсатадики, унга эътироз билдиролмай қоласиз. Ҳа-да, лоақал автомобил эшиги “ручка”сини “даста” десак нима қилади?!
Юқорида зикр этганимиз умумхалқ тили миқёсидаги бир фожеамиз бўлса, оммавий ахборот воситалари тилини ҳар ким ўз туману вилояти шевасига тортаётгани эса адабий тил миқёсидаги бошқа фожеамиздир. “Албатта, шевада гапирсинлар, тўйиб гаплашсинлар, зеро, шевалар тилнинг илдизлари, тўғрироғи, булоқлари, — дейди муаллиф бу борада ҳам мўътадилликка интилиб. — Лекин… ОАВ минбарига чиққан, кўпчиликка юзланган одам, агар ўзини ҳурмат қилса, марҳамат қилиб адабий тилда гапирсин!”.
Тилимизнинг бугунги аҳволига доир яна бир муаммо шуки, шўро ҳокимияти фақат ягона туркий миллатни эмас, ягона туркий тилни ҳам бўлаклаб юборди. “Умумтуркий дарё ариқларга бўлиб ташлангани етмагандай, чиғатой тилини адабий тилга айлантиришда лексик бой имкониятлар яна ҳам торайтирилган, бугунги ўзбек адабий тилига асос қилиб қарлуқ-чигил шеваларигина олинган… Жуда катта ареал — қипчоқ лаҳжаси шеваларининг аксар бойликлари адабий тилга киритилмаган…”. Фақат шугина эмас, ўғиз лаҳжасининг шева бойликларидан ҳам жуда оз истифода этилган. Шу ўринда муаллиф Т.Нафасов, Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқирли каби олимлар яратган “Қашқадарё ўзбек халқ сўзлари”, “Зоминнинг тил қомуси” китобларига таяниб, биргина қипчоқ лаҳжаси адабий тилимизни лексик жиҳатдан бойитишда нақадар катта захирага эгалигини исботлаб беради. Чунончи, мазкур лаҳжа шеваларида тоғнинг баланд чўққиси аниқ ва лўнда қилиб “нурама” дейилади. “Нурама”нинг ўзи ҳам ўрни ва шаклига қараб, “қироқ”, “хорра”, “ҳуччи”, “сала” каби бир неча маънодошига эга. Қаранг, ростдан ҳам, нақадар ёмби ва дилга яқин сўзлар! Хўш, нега энди бу каби сўзларни адабий тилга киритмаслик керак?!
Тилимиз истиқболи қандай бўлиши, шак-шубҳасиз, тил тарбиясига боғлиқдир. Бугуннинг боласи, асосан, телевизорга термулиб ёки компьютерни титкилаб вақт ўтказади. Ваҳоланки, муаллиф ҳаққоний таъкидлаганидек, ТВнинг тил “ҳаво”си жуда бузуқ. Чунки унинг тили, асл табиатига кўра, сунъий тилдир. Бу ҳақда Аҳмад Аъзам “Тил жозибаси телевидениеда йўқ”, деб ёзади қатъий оҳангда. Интернетдаги, унинг ижтимоий тармоқларидаги айрим матнлар тилини эса ҳатто ёввойи дейиш мумкин. Ушбу валдирашларга кўз югуртирган киши, ахир, оғзаки ва ёзма нутқ бошқа-бошқа ҳодисалар-ку, уларнинг ҳар бири ўз қонуниятларига эга-ку, бу икковидан “мошкичири” ясашга не ҳожат, деб юборади фиғони кўкка чиқиб.
Тилнинг бойлиги ва софлигига азал-азалдан халқ шоирлари-ю ёзувчилар посбон бўлиб келган. Шу боисдан тилнинг жозибаси, асосан, бадиий адабиётда, бадиий асарларда. Лекин бу ўринда гап китоб дўконларини тобора эгаллаб бораётган, “адабиётни эмас, бизнесни кўзлаган олди-қочди бежамалар” ҳақида кетаётгани йўқ. Гап том маънодаги сўз санъати маҳсуллари ҳақида бораётирки, улар гарчи озроқ бўлса-да, бугун ҳам яратилаяпти, аввал яратилгани-ку таг-туби йўқ хазина! Демак, ёшлар она тилимизни бекам-кўст эгаллашида асосий восита — ана шу китоблар, бадиий асарлардир.
Қолоқликка йўйманг-у, ўғил-қизларимиз ўз вақтини, барибир, компьютердан кўра кўпроқ китобга сарфлагани маъқул. Қолаверса, луғатлар ҳам уларнинг жонига ора кириши шубҳасиз. Аҳмад Аъзам шу муносабат билан “Девони луғотит-турк” босилганига қанча бўлди, дея савол қўяди. “1960 йили экан, эллик йил бўлибди”, дея таассуф билдиради сўнг. “Санглоҳ”, “Абушқа”, “Ғиёс ул-луғот”, “Луғати чиғатойи” каби тилимиз хазинаю сафиналари нимага нашр этилмайди?” дея баттар куюнади у. Ортидан ўз фикрини бундай давом эттириб, қуйидаги хулосага келади: “Ҳали-ҳануз халқ оғзаки ижоди, достонларимиз луғати йўқ. Шева, шевалараро луғатлар яратилмаяпти, яратилаётган бўлса-да, дунё юзини кўрганича йўқ. Туркий тилларнинг қиёсий, солиштирма, аралаш луғатлари йўқ. Буларсиз она тилимизга қандай яқинлашамиз?.. Албатта, олма пиш — оғзимга туш эмас, уларни излаш, устида ишлаш керак”. Бу оғир юкка, энг аввало, тилшунослар елка тутмоғи даркор, албатта.
Китобни мутолаа қилар эканмиз, Аҳмад Аъзамнинг ушбу хитобига қалбан хайрхоҳлик туямиз: “Агар тилни қўриқлаш, унинг обрўсини жойига қўйиш, янги мартабаларга кўтариш эҳтиёжи бўлмаганда, вазири аъзамликнинг мингта, шеъриятнинг юз мингта ишидан вақт ажратиб, форсу арабий тилларни сув қилиб ичган ҳазрат Навоий бобомиз туркий тил шаън-шавкати борасида “Муҳокамат ул-луғатайн”ни ёзмаган бўлар эдилар. Керак экан, она тилини қўриқлаш, босқинлардан ҳимоялаш ва ўстириш учун фидойиликлар қилинган”. Бунга ҳар биримиз ибрат назари билан боқсак, қандай соз иш бўларди. Зеро, тил номусини асраш ориятли элга ҳам қарз, ҳам фарздир.
АҲМАД АЪЗАМ
ЁШЛАРДАН ЎТИНЧИМ
«Тил номуси» китобидан
… Босим Тўйчибоев билан Қозоқбой Қашқирлининг «Зоминнинг тил қомуси» китобини бир варақланг, шу биргина ҳудуд шевасидан… маъно кўлами кенг ва айни замонга мос ўнлаб истилоҳ, сўз, иборалар топасиз. Тўра Нафасовнинг «Қашқадарё ўзбек халқ сўзлари» китобида шунақа теша тегмаган, адабий тилимизга кирмай қолган гуруҳ-гуруҳ сўзлардан ҳайратга тушиб: «Э-э, ўзимизда ҳам бор экан-ку!» деб юборасиз. Ўзбек адабий тилига қарлуқ-чигил шевалари асос қилиб олингани билан ҳали бу шеваларнинг ўз сўз бойликлари ҳам батафсил ўрганилмаган. Ўғуз лаҳжаси борасида ҳам бирор каттароқ тадқиқот қилинганини эшитмаганман. Муҳим маданий, маърифий ва, табиийки, сиёсий марказ Тошкент шевасининг, хусусан, луғавий хазинаси махсус ўрганилганми-йўқми, масалан, мен бехабарман… Унда адабий тилга кириши керак бўлган, лекин кирмаган нимагиналар бор экан? Қипчоқ лаҳжасида эса хазиналар кўмилиб ётибди…
Талабга келсак, уларни ёшларга биз қўйишимиз эмас, ёшлар биздан сўраши керак: «Қани, бизга нима қилиб бердингиз?» деб. Улар биз қилган ишларни, агар қилолсак, ўрганиши лозим. Бизнинг қилолмаётган ишларимизнинг баъзиларини айтдим. Ўзбек адабий тилининг олис ва яқин тарихида яратилган шоҳ асарларимиз, шоҳона обида — тил ёдгорликларимиз бор: «Девону луғотит турк»… бошқа луғатлар, «Қутадғу билиг», «Ҳибат ул-ҳақойиқ», «Қисас ул-анбиё», «Бобурнома», Лутфий, Атойи, Саккокий ғазалиёти, халқ достонлари, қиссалари… Уларни қўлга олинг, ўқийсиз, тушунишга бирпасда кўникасиз, сўз, маъно товланишлари оҳангларидан олам-жаҳон завқ оласиз, ҳам… тилимизни бирмунча асл ҳолида ўрганасиз. Яссавий ғазалларини қаранг, бугун худди табдил қилинганга ўхшайди — асл матни шу қадар равшан, кўнгилга қадрдон. «Бобурнома»ни (табдилини эмас!) мен бир достон қадар кенгайган ғазални куйга солиб ўқигандек бўламан. Одамнинг руҳиятида шундай бир муаззам куй туради. Мен ёшларга талаб қўймаган, балки улардан ўтиниб сўраган бўлур эдим: буюк тил обидаларимизни сўзма-сўз ўқинг, ҳар бир ифодаси устида тўхтанг, ўйлаб олинг — шу сизни ёзувчи қилади. Шу пайтгача биз қилган хатолар ҳаммамизга кўп йиллар етиб ортади. Сиз ўз тилингизни пухта-пишиқ эгаллаб, жаҳон тил муҳитига чиқинг, у тиллардан ҳам, жилла қурса, икки-учтасини эгалланг: бундан кейин замоннинг равиши шундай кетади. Она тилини пухта билишингиз эса ҳамиша ўзлигингизга замин. Унутмангки, қалам аҳлининг жон озиғи — тил!
Адиблар Аҳмад Аъзам, Эркин Аъзам ва шоир Одил Ҳотамов. «Гулистон» журналининг гуркираган 80-йилларда олинган сурат.
“TIL HAM BIR DARAXT…”
Ahmad A’zamning “Til nomusi” kitobini o’qib…
Matlubaxon Rahimova — Toshkent madaniyat kolleji o’qituvchisi
Taniqli adib va munaqqid Ahmad A’zam umrining so’nggi pallasida, o’zi e’tirof etganidek, “dardda yotib, dard bilan” talay asarlar yaratdi. Undan meros qolgan badiiy va ilmiy bisotning teng yarmi ham ana shu 10 yil miyonasida qog’ozga tushdi, desak mubolag’a emas. Ahmad A’zam ijodining cho’qqisi bo’lgan “Ro’yo yoxud G’ulistonga sayohat” romani ham ayni shu matonatli davr mahsulidir. Qalamkash “Yoshlik” jurnalida chop etilgan bir suhbatida hayot yo’lining so’nggi bekatidagi ahvol-ruhiyasini ifodalab, “…yozishning o’zidan katta gap yo’q men uchun”, degan edi. Bu so’zlar ko’nglimdagi barcha gapni to’kib solish uchun vaqtim va kuchim yetarmikan, degan hadikdagi ijodkorning iztirobli nidosi edi.
O’sha kezlari Ahmad A’zamning tilimizning bugungi ahvoli haqida kuyinchaklik bilan yozilgan maqolalari paydar-pay matbuot yuzini ko’rdi. Muallifning goh u, goh bu gazeta-jurnalda bosilgan suhbatlarida gap bot-bot shu muammo tegrasida aylangani ham yodimizda. Odamni bir savol bezovta qiladi: ajab, tilni qurol etgan saf-saf yozuvchiyu munaqqid ichida aynan Ahmad A’zam uning sofligi va boyligi uchun bu qadar yonib-kuyganiga sabab nima? Ehtimol, taqdir taqozosiga ko’ra, til birmuncha ko’proq buzilgan sohalar — kino va televidenieda ko’p yillar xizmat qilgani sababli bu tahdidni boshqalardan aniqroq va teranroq his etgandir…
Men Ahmad A’zamning tilimizga doir maqolalarini o’sha kezlardayoq gazeta-jurnallardan bitta qo’ymay o’qib borganman. Biroq ular kitob holida jamlanganda yana mutolaaga ehtiyoj sezdim. Chunki avval maqolalarni tanaffuslar bilan o’qigan bo’lsam, endi birvarakayiga o’qish imkoniyati tug’ildi. Zero, birvarakayiga o’qiganda qalamga olingan muammo yuzasidan yanada aniq va izchil tushuncha hosil bo’ladi kishida…
Ahmad A’zamning til mavzuiga bag’ishlangan maqolalarida ham adib, ham olim nigohi bab-baravar
sezilib turadi. Muallif bugun til tasarrufida hukm surayotgan ahvolni ro’yirost ko’rsatish, globallashuv jarayoni bu jabhaga solayotgan tahdidlardan
ogohlantirish, tilga azaliy sofligiyu boyligini qaytarish yo’llarini taklif etish bilangina kifoyalanib qolmaydi. Garchi o’quvchi aqliga shu yo’sin ta’sir
ko’rsatish uning uchun juda muhim bo’lsa-da, ammo sira yetarli emas. Muallif ayni chog’da o’quvchi qalbiga ham ta’sir ko’rsatishni ko’zlaydiki, bunga, asosan,
samimiyati evaziga erishadi.
Xo’sh, Ahmad A’zamni tilimizning hozirgi ahvoli yuzasidan tashvishga solayotgan muammolar nima o’zi? Uning fikricha, bu boradagi eng jiddiy muammo tilimizga uni o’z «ona tili» deb hisoblaguvchilarning shaxsiy, ichki mas’uliyati, kuyunchakligi yetishmayotganidir. Ya’ni, tildan har kim o’z xohishicha istifoda etayapti va bunda hech qanday to’siqqa uchrayotgani yo’q. Boshqacha aytganda, biryoqlama til «demokratiya»si hukm surayapti — erkinlik bor-u, ammo majburiyat yo’q. Vaholanki, tilning ham ijodkori, ham iste’molchisi bo’lgan xalq o’z lisonini aslo bee’tibor qoldirmasligi lozim. Zero: “Til ham mudom o’sadigan daraxt, uni parvarishlash kerak, qaramasangiz, qiyshiq o’sadi, g’ovlab ketadi, bachki novdalari ko’payadi”.
Ahmad A’zam nazdida, tilimiz daraxtini g’ovlatayotgan omillardan biri — globallashuv jarayonida tilimizga chetki ta’sir ortayotgani bo’lib, buni hatto ro’yirost bosqin deyish ham mumkin. Tabiiyki, darvozani o’ylamay-netmay katta ochib qo’ysak, begona so’zlar ham bemalol ostona hatlab, uy to’ridan joy olaveradi, hozirgilarni o’tirgan o’rnidan surib chiqaraveradi. Muallif chet tillardan aslo so’z qabul qilmaslik lozim, degan da’vodan mutlaqo yiroq, albatta. Biroq u muayyan narsa, harakat yoki belgini ifodalovchi tub so’zlar bo’la turib, ular o’rniga chet so’zlarni qo’llashga qarshi, xolos! “Yaqinda ov haqida yaxshi bir ko’rsatuv berildi, — deya televideniedan misol keltiradi muallif. — Bir baliqchi yigit nuqul “sazan-sazan”lab gapiradi, deng. O’zbekcha “zog’orabaliq”, “tangabaliq” degan nomlari esa hech xayoliga kelmaydi. Bu, aslida, til buzilishi, ammo shu qadar odatlashganki, go’yo me’yordek tuyuladi”.
Shu o’rinda muallif o’quvchiga bunday murojaat etadi: “O’zingiz tilingizda qancha chet so’z borligini bir chamalab ko’ring, boshingiz aylanib ketmasa men tan. Chet atamalarni istifoda qilsak, juda madaniyatli ko’rinamiz, shekilli-da. Aslida ona tiliga bunaqa munosabatning o’zi katta madaniyatsizlik!”. Muallif, o’z fikriga dalil o’laroq, shaxsiy avtomobili bor odam uning oynadan o’zga barcha uzvlarini chet so’zlar bilan atashini shu qadar aniq ko’rsatadiki, unga e’tiroz bildirolmay qolasiz. Ha-da, loaqal avtomobil eshigi “ruchka”sini “dasta” desak nima qiladi?!
Yuqorida zikr etganimiz umumxalq tili miqyosidagi bir fojeamiz bo’lsa, ommaviy axborot vositalari tilini har kim o’z tumanu viloyati shevasiga tortayotgani esa adabiy til miqyosidagi boshqa fojeamizdir. “Albatta, shevada gapirsinlar, to’yib gaplashsinlar, zero, shevalar tilning ildizlari, to’g’rirog’i, buloqlari, — deydi muallif bu borada ham mo»tadillikka intilib. — Lekin… OAV minbariga chiqqan, ko’pchilikka yuzlangan odam, agar o’zini hurmat qilsa, marhamat qilib adabiy tilda gapirsin!”.
Tilimizning bugungi ahvoliga doir yana bir muammo shuki, sho’ro hokimiyati faqat yagona turkiy millatni emas, yagona turkiy tilni ham bo’laklab yubordi. “Umumturkiy daryo ariqlarga bo’lib tashlangani yetmaganday, chig’atoy tilini adabiy tilga aylantirishda leksik boy imkoniyatlar yana ham toraytirilgan, bugungi o’zbek adabiy tiliga asos qilib qarluq-chigil shevalarigina olingan… Juda katta areal — qipchoq lahjasi shevalarining aksar boyliklari adabiy tilga kiritilmagan…”. Faqat shugina emas, o’g’iz lahjasining sheva boyliklaridan ham juda oz istifoda etilgan. Shu o’rinda muallif T.Nafasov, B.To’ychiboev, Q.Qashqirli kabi olimlar yaratgan “Qashqadaryo o’zbek xalq so’zlari”, “Zominning til qomusi” kitoblariga tayanib, birgina qipchoq lahjasi adabiy tilimizni leksik jihatdan boyitishda naqadar katta zaxiraga egaligini isbotlab beradi. Chunonchi, mazkur lahja shevalarida tog’ning baland cho’qqisi aniq va lo’nda qilib “nurama” deyiladi. “Nurama”ning o’zi ham o’rni va shakliga qarab, “qiroq”, “xorra”, “huchchi”, “sala” kabi bir necha ma’nodoshiga ega. Qarang, rostdan ham, naqadar yombi va dilga yaqin so’zlar! Xo’sh, nega endi bu kabi so’zlarni adabiy tilga kiritmaslik kerak?!
Tilimiz istiqboli qanday bo’lishi, shak-shubhasiz, til tarbiyasiga bog’liqdir. Bugunning bolasi, asosan, televizorga termulib yoki komp`yuterni titkilab vaqt o’tkazadi. Vaholanki, muallif haqqoniy ta’kidlaganidek, TVning til “havo”si juda buzuq. Chunki uning tili, asl tabiatiga ko’ra, sun’iy tildir. Bu haqda Ahmad A’zam “Til jozibasi televidenieda yo’q”, deb yozadi qat’iy ohangda. Internetdagi, uning ijtimoiy tarmoqlaridagi ayrim matnlar tilini esa hatto yovvoyi deyish mumkin. Ushbu valdirashlarga ko’z yugurtirgan kishi, axir, og’zaki va yozma nutq boshqa-boshqa hodisalar-ku, ularning har biri o’z qonuniyatlariga ega-ku, bu ikkovidan “moshkichiri” yasashga ne hojat, deb yuboradi fig’oni ko’kka chiqib.
Tilning boyligi va sofligiga azal-azaldan xalq shoirlari-yu yozuvchilar posbon bo’lib kelgan. Shu boisdan tilning jozibasi, asosan, badiiy adabiyotda, badiiy asarlarda. Lekin bu o’rinda gap kitob do’konlarini tobora egallab borayotgan, “adabiyotni emas, biznesni ko’zlagan oldi-qochdi bejamalar” haqida ketayotgani yo’q. Gap tom ma’nodagi so’z san’ati mahsullari haqida borayotirki, ular garchi ozroq bo’lsa-da, bugun ham yaratilayapti, avval yaratilgani-ku tag-tubi yo’q xazina! Demak, yoshlar ona tilimizni bekam-ko’st egallashida asosiy vosita — ana shu kitoblar, badiiy asarlardir.
Qoloqlikka yo’ymang-u, o’g’il-qizlarimiz o’z vaqtini, baribir, komp`yuterdan ko’ra ko’proq kitobga sarflagani ma’qul. Qolaversa, lug’atlar ham ularning joniga ora kirishi shubhasiz. Ahmad A’zam shu munosabat bilan “Devoni lug’otit-turk” bosilganiga qancha bo’ldi, deya savol qo’yadi. “1960 yili ekan, ellik yil bo’libdi”, deya taassuf bildiradi so’ng. “Sangloh”, “Abushqa”, “G’iyos ul-lug’ot”, “Lug’ati chig’atoyi” kabi tilimiz xazinayu safinalari nimaga nashr etilmaydi?” deya battar kuyunadi u. Ortidan o’z fikrini bunday davom ettirib, quyidagi xulosaga keladi: “Hali-hanuz xalq og’zaki ijodi, dostonlarimiz lug’ati yo’q. Sheva, shevalararo lug’atlar yaratilmayapti, yaratilayotgan bo’lsa-da, dunyo yuzini ko’rganicha yo’q. Turkiy tillarning qiyosiy, solishtirma, aralash lug’atlari yo’q. Bularsiz ona tilimizga qanday yaqinlashamiz?.. Albatta, olma pish — og’zimga tush emas, ularni izlash, ustida ishlash kerak”. Bu og’ir yukka, eng avvalo, tilshunoslar yelka tutmog’i darkor, albatta.
Kitobni mutolaa qilar ekanmiz, Ahmad A’zamning ushbu xitobiga qalban xayrxohlik tuyamiz: “Agar tilni qo’riqlash, uning obro’sini joyiga qo’yish, yangi martabalarga ko’tarish ehtiyoji bo’lmaganda, vaziri a’zamlikning mingta, she’riyatning yuz mingta ishidan vaqt ajratib, forsu arabiy tillarni suv qilib ichgan hazrat Navoiy bobomiz turkiy til sha’n-shavkati borasida “Muhokamat ul-lug’atayn”ni yozmagan bo’lar edilar. Kerak ekan, ona tilini qo’riqlash, bosqinlardan himoyalash va o’stirish uchun fidoyiliklar qilingan”. Bunga har birimiz ibrat nazari bilan boqsak, qanday soz ish bo’lardi. Zero, til nomusini asrash oriyatli elga ham qarz, ham farzdir.
AHMAD A’ZAM
YOSHLARDAN O’TINCHIM
«Til nomusi» kitobidan
… Bosim To’ychiboev bilan Qozoqboy Qashqirlining «Zominning til qomusi» kitobini bir varaqlang, shu birgina hudud shevasidan… ma’no ko’lami keng va ayni zamonga mos o’nlab istiloh, so’z, iboralar topasiz. To’ra Nafasovning «Qashqadaryo o’zbek xalq so’zlari» kitobida shunaqa tesha tegmagan, adabiy tilimizga kirmay qolgan guruh-guruh so’zlardan hayratga tushib: «E-e, o’zimizda ham bor ekan-ku!» deb yuborasiz. O’zbek adabiy tiliga qarluq-chigil shevalari asos qilib olingani bilan hali bu shevalarning o’z so’z boyliklari ham batafsil o’rganilmagan. O’g’uz lahjasi borasida ham biror kattaroq tadqiqot qilinganini eshitmaganman. Muhim madaniy, ma’rifiy va, tabiiyki, siyosiy markaz Toshkent shevasining, xususan, lug’aviy xazinasi maxsus o’rganilganmi-yo’qmi, masalan, men bexabarman… Unda adabiy tilga kirishi kerak bo’lgan, lekin kirmagan nimaginalar bor ekan? Qipchoq lahjasida esa xazinalar ko’milib yotibdi…
Talabga kelsak, ularni yoshlarga biz qo’yishimiz emas, yoshlar bizdan so’rashi kerak: «Qani, bizga nima qilib berdingiz?» deb. Ular biz qilgan ishlarni, agar qilolsak, o’rganishi lozim. Bizning qilolmayotgan ishlarimizning ba’zilarini aytdim. O’zbek adabiy tilining olis va yaqin tarixida yaratilgan shoh asarlarimiz, shohona obida — til yodgorliklarimiz bor: «Devonu lug’otit turk»… boshqa lug’atlar, «Qutadg’u bilig», «Hibat ul-haqoyiq», «Qisas ul-anbiyo», «Boburnoma», Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy g’azaliyoti, xalq dostonlari, qissalari… Ularni qo’lga oling, o’qiysiz, tushunishga birpasda ko’nikasiz, so’z, ma’no tovlanishlari ohanglaridan olam-jahon zavq olasiz, ham… tilimizni birmuncha asl holida o’rganasiz. Yassaviy g’azallarini qarang, bugun xuddi tabdil qilinganga o’xshaydi — asl matni shu qadar ravshan, ko’ngilga qadrdon. «Boburnoma»ni (tabdilini emas!) men bir doston qadar kengaygan g’azalni kuyga solib o’qigandek bo’laman. Odamning ruhiyatida shunday bir muazzam kuy turadi. Men yoshlarga talab qo’ymagan, balki ulardan o’tinib so’ragan bo’lur edim: buyuk til obidalarimizni so’zma-so’z o’qing, har bir ifodasi ustida to’xtang, o’ylab oling — shu sizni yozuvchi qiladi. Shu paytgacha biz qilgan xatolar hammamizga ko’p yillar yetib ortadi. Siz o’z tilingizni puxta-pishiq egallab, jahon til muhitiga chiqing, u tillardan ham, jilla qursa, ikki-uchtasini egallang: bundan keyin zamonning ravishi shunday ketadi. Ona tilini puxta bilishingiz esa hamisha o’zligingizga zamin. Unutmangki, qalam ahlining jon ozig’i — til!
