Тарихда бот-бот учраб турган ҳолат. Давлат тепасига ёш, тажрибасиз, сиёсий бошқарувга лаёқатсиз кишини чиқаради-да, ўзи унинг жиловини тутиб туради. Шу орқали беҳисоб бойликлар орттиради. Айрим сарой амалдорларининг нияти шу эди. Бундай сиёсий ўйинлар 17 аср охири, 18 аср бошларида авж олганди.

Умид БЕКМУҲАММАД
ХОРАЗМГА КЕЛГАН САЙЁҲЛАР

Умид Бекмуҳаммад (Бекимметов Умиджон Тожимуротович) 1975 йилда Гурлан туманидаги Сахтиён қишлоғида туғилган.1997 йилда УрДУнинг тарих факультетини тугатган. 1997-98 йилларда “Олтин Мерос” жамғармаси вилоят бўлимида референт, 1998-99 йилларда “Орол-Каспий” илмий ишлаб чиқариш корхонасида консультант, 1999-2000 йилларда Гурлан тумани “Олтин Мерос” жамғармаси раиси, 2000-2002 йилларда Гурлан туман маънавият ва маркази бош мутахассиси, 2002-2003 йилларда “Гурлан ҳаёти” газетаси бўлим мудири, 2003-2004 йилларда “Қишлоқ ҳаёти” газетасининг Хоразм вилояти бўйича мухбири, 2004 йилда Қорақалпоғистондаги “Ҳамроз” газетасида муҳаррир ўринбосари, 2004-2005 йилларда Қозоғистондаги “Адабиёт ва санъат” газетаси, “Бойчечак”, “Камалак” журналларида бўлим мудири, 2005-2006 йилларда Гурлан тумани ҳокимлиги кўниктириш маркази раҳбари, 2006-2007 йилларда Гурлан тумани ҳокими ёрдамчиси, 2007-2010 йилларда Урганч Давлат Университети ўқитувчиси, 2010-2013 йилларда Россиянинг Санкт-Петербург шаҳридаги “Турон” газетасида маъсул котиб, 2013 йилдан “Олтин Мерос” жамғармаси вилоят бўлимида ишламоқда.
У.Бекмуҳаммаднинг Ўзбекистон ва хориждаги 60 та газета-журналларда 700 дан кўп тарихий-публицистик мақолалари, “Гурлан”, Гурлан тарихи”, “Тарихимизнинг теран тадқиқотчилари”, “Мозийнинг қора кунлари”, “Академикнинг гурунглари”, “Мозийдаги сирли ўлимлар”, “Ҳарбий ҳийлалар”, “Қатағон қурбонлари.Хотира.Хоразм вилояти”, “Қатағон қурбонлари.5-китоб”, “Навоийнинг армонлари”, “Хоразмга ошуфта кўнгиллар” каби 30 та китоби, “Хоразмга талпинган Пушкин” роман-эссеси нашр этилган.

ТУЛКИФУРУШНИНГ НОЁБ МЕРОСИ

У гарчи қисқа муддат Хоразмда яшаган ва Абул Аббос Маъмун ибн Маъмун суҳбатидан баҳраманд бўлгани учун , ёзган кўпгина асарлари ана шу воҳа билан билан боғлиқ..Саолибийни энг ҳайратлантиргани қадим Хоразмнинг табиати эди…

“Хоразмга хос нарсалардан бири боранж номи билан юритиладиган қовундир.Айтишларича, у қовунларнинг энг ширини ва энг яхшисидир.Уни қўрғошин қолипларда музга ўраб, авваллари халифа ал-Маъмунга, кейин эса ал-Восиққа олиб боришган.агар яхши сақланиб етиб келса, бир дона қовун 700 дирҳам турар экан”, дея ўзи тотиб кўрган қовунга таъриф беради у.

Абу Мансур ас-Саолибий Нишопурда 961 йилда таваллуд топган бўлиб, у Абу Бакр Хоразмий деган донишманддан таълим олган араб олимидир.У савдогарчилик билан шуғулланиб, касбининг ортидан кўп элларни кезиб чиққан саёҳатчи ҳамдир.Асосан у тулки териси билан олди-сотди қилган.Араб олими Ибн Халликоннинг ёзишича, “ Абу Мансур тулки терисини тикиб сотган ва шунинг учун “саолибий” лақаб (тахаллус)ини олган.Маълумки, “Саолиб” арабчада “саълаб” –“тулки” сўзининг кўплиги маъносини англатган.

Саолибий 993 йилда Бухорога келиб бир қанча муддат яшайди ва у ердан Хоразмга ўтади. Саолибийнинг сафари Хоразмшоҳ Маъмун (997-1017) даврига тўғри келган. У ҳаёти (961-1039) давомида кўрган кечирганлари, ўрганганлари асосида элликдан ортиқ асар ёзган.”Татимат ал-йатима” шулар орасида энг машҳуридир.

Бундан ташқари Саолибийнинг худди Фирдавсийнинг “Шоҳнома”си сингари “Ғурар ахбор мулук ал-фурс ва сияруҳум” номли араб тилидаги асари ҳам мавжуд.Ушбу тарихий бадиий асарни Саолибий Хуросон ҳокими,ҳарбий қўмондон Абу Музаффар Ибн Носируддинга бағишлаган.Асар айнан ўша ҳокимнинг буйруғига билан ёзилган ва асар ёзилган даврда муаллиф унинг ҳомийлигида яшаган.
Берунийдек аллома ҳам “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида Саолибийнинг юқоридаги асарини айрим воқеаларни тасвирлаш жараёнида қайд этиб ўтади.
Шунингдек,Саолибийнинг “Ат-Тамассул ва-л-муҳозарат” (“Ўхшатиш учун олинган сўзлар ва суҳбатлар” ) ва “ Мубҳиж”” ( “Кўнгил очувчи”) номли асарлари ҳам бўлиб, улар Журжон ҳокими Қобус ибн Вашмгирга бағишланган.Чунки, Саолибий унинг саройида яшаб ижод қилганди.Маълумки,Беруний ҳам “Осорул-боқия” асарини Вашмгирга бағишлаган ва у ҳам Журжонда бир неча муддат яшаб ўтганди. Яъни, ўша даврда алломалар, ижодкорларнинг қайсидир ҳукмдор, ҳокимга атаб ўз асарини бағишлаши оддий ҳол, анъана тусини олганди.
Биз учун энг аҳамиятлиси эса муаллифнинг “Йатимат ад-даҳр” асари ҳисобланади.Чунки, ушбу асарида муаллиф Хоразмда яшаб кўргани учун табиати, айниқса, совуқ қиши тўғрисида ҳайратланарли фикрлар келтиради:” Хоразм Тангрининг энг совуқ жойларидан биридир.Ҳатто, у ерда қишда Амударё музлаб, унинг тепасидан фил, карвон, ва аскарлар ўтади, у қирқ кундан икки ойгача музлаган ҳолда қолади”.

Айни қиш палласида Хоразмшоҳ Маъмун ибн Маъмун Саолибийни қабул қилганди.Ўшанда Нишопур , араб чўлларининг иссиғига ўрганган олим, совуқдан қалт-қалт қилиб турарди. Бироз исиниб олгач,Хоразмшоҳ нишопурлик олимдан қишнинг қатиқлигига оид фикрини сўради.Шунда у шоҳга шеър билан жавоб беради.Қуйидаги фикрлар унинг шеъри мазмунидир:“Худо ҳаққи, агар Хоразмнинг совуғи қутуриб “тишласа”, баданларимиз момоқалдироққа ўралиб қолади, қуёш юзини бекитиб, шамол бадандан қон чиқариб юборади…сув тошга айланиб, ит инига кириб кетади.Агар ошиқ машъуқасини ўпадиган бўлса, оғзи унинг оғзида музлаб қолади”.

Шунингдек, муаллиф ўз асарида Хоразмдан бошқа жойларга қул, қўйлар, мўйна, айниқса, қизил ва қора тулки мўйналари, ажойиб ёйлар, тузланган балиқ, раҳқин ( пишлоқ), ипак газламалар олиб кетилиб сотилганини ёзган.

Саолибийнинг “Йатима ад-даҳр” асарида ҳам 10-11 асрлардаги Хоразмга доир кўпгина қимматли маълумотлар бор.Энг эътиборлиси шундаки, ушбу асарнинг тўртинчи боби орқали ҳанузгача кўпчмиликка маълум бўлмаган хоразмлик ижодкорлар тўғрисида маълумотга эга бўлиш мумкин.Улар Абу Бакр Муҳаммад ал-Хоразмий, Абу Саид Аҳмад ибн Шабиб али-Шабибий, Абул Ҳасан Маъмун ибн Муҳаммад ибн Маъмун, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Иброҳим ат-Тожир ал-Вазир, Абул Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Иброҳим ар-Раққоший, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳамид ал-Хоразмий, Абул Қосим Аҳмад ибн Зирғомдир.

Саолибий Хоразмлик шоирлардан Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳомид ал-Хоразмий ҳақида шундай таъриф бериб ўтади: “Хоразмнинг энг яхшиларининг яхшиси ва унинг энг кўзга кўринган кишиси, ҳар қандай фазилат эгаси, ҳаққоний сўз ва буюк адабни ўзида мужассамлаштирган, сочилган фазилатларни ўзида жамлаган ва мақталган марварид доналарини назмга тизганди.Унинг ҳаёти гўзаллик қисмларини тўла эгаллаган, насри сочилган атир гулдай, назми терилган дурдай эди”.
“Йатимат ат-даҳр”да шунингдек Бухорода яшаган 47 нафар арабийнавис шоирлар тўғрисидаги маълумот ҳам бор.Саолибий уларнинг шеърларидан айрим парчалар ҳам келтириб ўтган.

Абул Қосим ад-Довудий,Абу Муҳаммад ал-Ҳиравий, Абу Саъд ал-Ҳиравий,Зафар ал-Ҳиравий, Абу Мансур ал-Ҳиравий, ас-Совий сингари ижодкорлар ҳам Саолибийнинг “Йатимат ат-даҳр” асаридан ўрин олган бўлиб, улар Ҳиротлик шоирлар эди.Шу каби ушбу асарда Нишопурлик,Туслик,Балхлик ижодкорлар тўғрисидаям кўплаб маълумотлар, уларнинг ижоди ва ҳаётига таърифлар бериб ўтади.

Хуллас, Нишопурлик Саолибийнинг асарлари орқали 10-11 асрлардаги Хоразм,Бухоро, Эроннинг ҳаёти, табиати ва адабиётини ўрганишимиз мумкин.Араб тилида битилган ушбу асарлар ўз давридан бугунги кунгача шарқ, қолаверса, бутун дунёга Хоразм ва Бухоро тўғрисида ноёб маълумотлар бериб келди.Бунинг учун биз Саолибийдан миннатдор бўлсак арзийди.

Саолибийнинг машҳур “Татимат ал-Йатима” асари нусхалари Париж миллий кутубхонасида, Вена кутубхонасида,Россия Шарқшунослик институтининг Санкт-Петербург бўлими ноёб асар сифатида сақланмоқда.Асарни эронлик Аббос Иқбол форс тилига,Наманганлик профессор Исматулло Абдуллаев эса ўзбек тилига таржима қилиб нашр этдиришган.

ТАНЖАЛИК САЙЁҲНИНГ САРГУЗАШТЛАРИ

У гоҳ отда, гоҳ туяда, айрим пайтлари эса яёв юриб, чўлу биёбонларни кезди, кемаларда сузди.Турли халқлар орасида бўлиб, кўплаб дўстлар, шу билан бирга, душманлар ҳам орттирди.Баъзи шоҳу султонлар уни эъзозлаб, олтину жавоҳирлар бердилар, мансабга кўтариб, элчи сифатида фойдаландилар.Гоҳо у айрим ҳукмдорлар таъқибидан қочиб ҳам юрди.Булар машҳур сайёҳ Ибн Батутанинг ғаройиб саргузаштларга тўла ҳаётидир.

Ибн Батута ( тўлиқ исми-Шамсиддин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Иброҳим ибн ибн Юсуф ал-Лаватий ат-Танжий) 1304 йилнинг 24 февралида ҳозирги Марокашнинг Танжа шаҳрида туғилган бўлиб, отаси фиқҳшунос олим эди.Унинг етарлича пули бўлмай, камтарона ҳаёт кечирган.Шу боис ўғли ибн Батута ўзи ишлаб пул топгач, яёв Маккага жўнади.21 ёшли йигитчанинг нияти у ерга бориб, ислом динини чуқур ўрганиш эди.

Афсуски, йўлда Тунис савдогарларига қўшилиб,Жазоирдан энди чиққанида маҳаллий ҳукмдорларнинг таъқибига учраб, сафар йўналишини ўзгартиришга мажбур бўлди.Йўл азоби қийнаган, касалланган, оч-юпун қолган пайтларида турли карвонларга қўшилиб,Мисрга, Сурияга, Ливанга бориб қолди.Ниҳоят, бир йилдан кейин-1326 йилда Макка ва Мадинани зиёрат қилиш шарафига мушарраф бўлди.Аммо турли карвонлар сафида бўлганида, савдогарларнинг ўзга эллар ҳақидаги ғаройиб ҳикояларини эшитиб, тақдирини сайёҳлик билан боғлашга, ҳаётини ажойиботларга тўла тарзда ўтказишга қарор қилди.

Шу ниятда у Ироқ, Яман,Сурия, Анатўли( Туркия),Булғориядаги турли элларни кўриб, гоҳ денгиз орқали, баъзида туя карвонларида юрт кезиб, қизиқарли воқеаларнинг гувоҳи бўлди.Унинг 1338 йилда Хоразм,Бухоро ва Самарқандда бўлганида кўрган-кечирганлари биз учун ғоят қизиқарлидир.

“Саҳрони кесиб ўтиб,Хоразмга келдик.Туркларнинг катта, муҳим, чиройли ва улуғвор ушбу шаҳрида ажойиб бозорлар, кўпдан кўп иморатлар, жозибадор ва кўркам жойлар бор.Шаҳарда ҳаёт қайнайди, унинг аҳолиси шунчалик кўпки, мавжланиб турган денгизни эслатади.Бутун дунё бўйлаб қилган сайёҳатим мобайнида мен хоразмликлардек хушхулқ, олийжаноб, ажнабийларга нисбатан меҳмондўст одамларни учратмаган эдим”, дея Батута мазкур ўлка ва унинг аҳолисига баҳо берган эди.Шунингдек, диний ибодатларига ҳам қойил қолганини шундай тасвирлайди: “ улар намозни шунчалик тартибга риоя қилиб ўқийдиларки, буни бошқа ҳеч қаерда кўрмаганман.Одат шундайки, ҳар бир муаззин ўз масжиди ёнида жойлашган уйларни айланиб чиқиб, намоз вақти бўлганлигидан хабардор этади.Кимки намози умумда иштирок этмаса, имом уларни жамоа ҳузурида жазолайди.Бунинг учун ҳар масжидда қамчи осиғлик туради.Ундан ташқари, бундайларга беш динор миқдорида жарима солинади.Жарима масжид фойдасига ва камбағал-қашшоқлар учун сарфланади”.

У Хоразмга сайёҳат қилган пайтида ўлкага амир Қутлудумур ҳукмдорлик қилар эди.Қутлудумур ҳожи ибн Батутани эъзозлаб қабул қилади.
“Мен қози билан амирни кўргани бордим.Биз унинг уйига етиб клиб, кенг қабулхонага ўтдик.Ундаги хоналарнинг аксарияти ёғочдан ишланган эди.Кейин эса гумбази ўймакор ёғочдан ишланган кичикроқ хонага кирдик.Унинг деворларига ранго-ранг мовутлар илинган, шифти эса зарлар қадалган ипак билан қопланган эди.Амир ипак тўшакда ўтирарди.Бод касаллигига мубтало бўлганлиги сабабли оёқларини ўраб олганди”
Хуллас, амир ва сайёҳ ўртасида дин, ўзга эллар,Батутанинг кўрган-кечирганлари бўича суҳбат бўлиб ўтди.Мулоқот давомида, қолаверса, бошқалардан сўраб-суриштириб, буюк сайёҳ амир тўғрисида маълумотга эга бўлади.Айниқса, амирнинг одамлар шикоятини тинглашига ҳам Батута эътибор берган.

Шунингдек , сайёҳ Хоразмда яна кўплаб ўзи учун қизиқарли воқеаларга гувоҳ бўлиб, Бухорога ўтади.”Саҳродан сувсиз, несиз ўтиб,Вобкент шаҳрига етдик.У Бухородан бир кунлик масофа беридадир.Унда ариқлар, боғлар сероб.Шаҳар аҳолиси йил бўйи уйида узум сақлайди.Уларнинг “олу” деб аталадиган меваси бор.Шу меваларни қуритиб, қоқ қилиб,Ҳиндистон ва Хитойга олиб боришади.Шу меванинг устидан сув қуйиб, шарбатини ичишади.Янгилигида ширин бўладиган бу мева қуритилганида тахирроқ бўлиб қолади.Меванинг асосий қисми этдан иборат бўлиб, Андалусияда ҳам,Сурияда ҳам шунга ўхшаш мевани ҳеч кўрмаганман”, дея вобкентлик деҳқонлар меҳнатидан ҳайратланади Батута.
Танжалик Батута Бухорога келган пайтда, яъни 1338 йилда ҳали-ҳануз бир аср олдинги Чингизхон истилочилигидаги вайроналар бор эди.Хусусан, мўғуллар зуғумни давом этдиргани боис, “ ҳозирги пайтда Бухорода илм-фанда иқтидорли, илмга қизиқадиган одамлар ҳам қолмади” , дея ёзади Батута.

У Бухородан сўнг Самарқанд шаҳрига йўл олади.”Бу жуда йирик ва ғоят гўзал шаҳардир.У водий ал-Қассарин (менимча, у Зарафшон дарёсини назарда тутган ва уни ўз тилида шундай атаган-У.Б.) дарёси қирғоғида жойлашган.Чархпалаклар боғларни суғориш учун дарёдан юқорига сув етказиб беради.Шаҳар аҳолиси сайр қилиб, кўнгил очиш учун хуфтон намозидан сўнг йиғилиб, дарё бўйига келадилар.Бу ерда улар тахтасупалар ҳамда дўконлар ҳозирлаган бўлиб, мева-чева ва бошқа таомлар билан савдо-сотиқ қилишади”, дея самарқандликлар ҳаётини тасвирлашга ўтади: “ Самарқанд аҳолиси ажнабийларга нисбатан феъли кенглик билан дўстона муносабатда бўладилар”, дея буюк сайёҳ Самарқанднинг бир қатор зиёратгоҳларини, танишган инсонларини кейинчалик ёзган асарларида хотирлаб ўтади.

Шу тариқа у Мовароуннаҳрдаги учта шаҳарда бўлиб, термиз орқали Хуросонга ўтади.ушбу сайёҳатдан сўнг ҳам Батута Ҳиндистон, Бенгалия,Хитой, Жанубий Испания,Африка ва бошқа ўлкаларда бўлади.Бу сайёҳатлари давомида у қароқчилар ҳужумига ҳам, қаҳратон совуғу ёз жазирамасига ҳам чидади, денгизларда бўлганида турли қийинчиликларга дуч келди.Ниҳоят, кўрган-кечирганларини Ибн Жузай деган дўсти ёрдамида қоғозга тушириб, 1377 йилда она юрти-Танжада вафот этди.Ундан қолган бебаҳо мерос-тарихни ўрганишимизда ғоят қадрли бўлган “Сайёҳатнома” асаридир.

БИР ЁШЛИ ҚУЛ

У нафақат она тилини , балки ўз исмини ҳам эслай олмасди.Негаки, ҳали мурғак болалигидаёқ, ота-онаси урушда ўлгач, уни Бағдодга келтириб, қул бозорида сотишган.Шу тарзда бир ёшдан эндигина ўтган болакай Абу Наср ал Ҳамавий деган савдогарнинг қулига айланди…

10-12 асрларда шаклланган одатга кўра, қулларга озод мусулмонларга қўйиладиган исмлар ўрнига қимматбаҳо тош ёки хушбўй нарсалар номини қўйиш расм бўлган эди.Шу сабабли, 1180 йилда савдогар Абу Наср сотиб олган бир ёшли қулига Ёқут деб исм қўйди.Табиийки, бир ёшли қул ўз отасини умуман билмаганлиги туфайли, шу давр одати бўйича Ёқут ибн Абдуллоҳ, яъни Абдулланинг ўғли, деб аталди.Шу билан бирга, сотиб олган эгасининг Ҳамавий нисбасини ҳам қабул қилди.

Шу тарзда у Ёқут Ҳамавий деган номга эга бўлди.Боланинг забони арабчада чиқди ва она тилига айланди. Ёзиш-чизишни ҳам шу тилда ўрганди.Бу пайтда эгаси Абу Наср бадавлат савдогар бўлса-да, ҳисоб илмида тез-тез янглишар, чаласаводроқ эди. Ғайратли ва чаққон бўлиб вояга етган Ёқутни олдинига бир танишининг тарбиясига берди, кейин қули иқтидорли чиққани боис мактаб ва мадрасада ўқитди.

Шу тарзда саводли бўлган Ёқут Ҳамавий хўжайинининг савдо сафарларида доимий ҳамроҳига, энг ишончли кишисига айланди. Ҳатто, хўжайини касал пайтларида ўзи карвонни бошқариб, сафарларга бориб, савдо қилиб келадиган даражага етди.1199 йилда шундай сафарлардан биридан қайтганида, Ёқут Ҳамавий нинг хўжайини вафот этган экан.У бор моллари ва пулини хўжайинининг оиласига топшириб, эгаси вафот этгач, озод кишига айланди. Шундан бошлаб, Ёқут Ҳамавий Бағдодда ўзи мустақил савдо ишлари билан шуғулланиб, кўп элларни кезиб чиқди.

Дастлаб, ўзи севган ҳаттотлик ва китобфурушлик билан шуғулланиб, маблағ тўплагач, Ёқут Ҳамавий 1213 йилдан бошлаб савдогарлик қилиб, 16 йил ўзга элларда юрди.Сурия ва Мисрда, Хуросону Мовароуннаҳрда бўлди.Ана шу сафарларида кўрган-кечирганлари асосида учта китоб ёзди. Ёқут Ҳамавийнинг асарлари саёҳати давомидаги хотираларидан иборат.Унда Ҳироту Балх, Нишопуру Сарахс,Марв ва ўзи мафтун бўлган Хоразм ҳақида кўплаб маълумотлар бор.

“Мен Хоразмга 1219-20 йилларда борганман.Бинолари бир-бирига туташган, қишлоқлари бир-бирига яқин ва уйлари кўп бўлсада, ери ёмон ва шўроб.аммо жуда обод қилиб юборилган.Қишлоқлари сердарахт бўлишига қарамай, у ерда иморатсиз жойни кўрмайсиз, дарахтларининг кўпи тут ва теракдир.Агар терак иморатга ишлатилса, тут-ипак қурти учун овқат. Хоразмда бозори бўлмаган қишлоқни учратишингиз жуда қийин.Ўйлашимча, ер юзида Хоразмдек кенг ва аҳолиси кўп жой бўлмаса керак.Шу билан бирга, у ерда тинчлик ва хотиржамлик ҳукм суради.У ерда мен маъмурлик ва тўқликни кўрдим, ҳар қандай кишининг овқати бойникидан фарқ қилмайди.

Хоразмнинг маркази илгари ал-Марсура деб аталган.У шарқий томонда бўлган ва уни сув босгандан кейин ғарбий томонга-ал-Журжонияга кўчирилган.Уни хоразмликларнинг ўзлари Гурганж деб аташади”, дея ёзганди у. Ёқут Ҳамавий ўз асарида шу тариқа Хоразмни тасвирлабгина қолмасдан, у ердаги шаҳарлар, улар орасидаги фарқни ҳам кўрсатиб ўтади.
“Гурганж-Катта Гурганж ва Кичик Гурганж номи билан иккита.Иккаласининг ораси 3 фарсах.Мен Гурганжда бўлганимда у обод, аҳолиси кўп, сердаромад ва бозорлари бор бир жой эди”.

Шунингдек, Ёқут Ҳамавий Хоразмда яшаб ўтган кўплаб алломалар ҳақида ҳам қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган.У Хоразмдалигида Қосим ибн ал-Ҳусайн ибн Муҳаммад ва Абу Муҳаммад Хоразмийларнинг уйида бўлган эди.Шоир Қосим Хоразмий билан дўстлашган Ёқут Ҳамавий унинг иккита шеъри мазмунини келтиради.” Эй шоирлар!Сизларга мен бир насиҳатгўй сифатида айтаманки, сахий бўлиб кўринганлардан саховатни умид қилмай қўя қолинг! Чунки,ҳамма сахийлар саховат эшигини қулфлаб қўйиб, калитини йўқотганлар”.
“Кишилар уй-жойлари ва ота-боболари билан мақтанса, мен ўзимда бор фазлим билан мақтанаман.Эгасида яхши фазилат бўлмаган жойнинг қандай қадр-қиммати бор? Ичида марвариди йўқ садафдан нима фойда?!”

Хоразмдан кейин ҳам қатор шарқ давлатларини кезган Ёқут Ҳамавий Қосим Хоразмий сингари кўплаб дўстлар орттирган бўлса-да, муқим бир жойда турмай, юрт кезишда давом этди. Ҳатто, унинг умри ҳам 1229 йилнинг 20 августида Ҳалаб шаҳридаги мусофирлар саройида якун топди.

Аммо ундан кўп элларда юриб, кўрган-кечирганларини ёзган “Муъжам ал булдон” ва “Муъжам ал-узобо” каби Чингизхоннинг истилосидан олдинги ва юришлари даврида шарқ шаҳарлари тўғрисидаги асарлари, шунингдек, география ва топонимикага оид “Китоб ал муштарак ваъзан ва-л-муфтариқ суқъан” номли қимматбаҳо китоблар мерос бўлиб қолди.
Унинг асарлари орқали мўғулларнинг шарқдаги Хоразм сингари давлатлардаги вайронагарчиликка айланмасдан олдинги вазиятни тўлиқ билиб олиш мумкин.Шу боис ҳам Ёқут Ҳамавий яратган асарлар бизлар учун айнан ардоқлидир.

Бу ўз исмини, она тилини билмай туриб, қул қилиб сотилган боланинг 50 ёшигача (1179-1229) қилиб кетган ишларидир.

Umid BEKMUHAMMAD
XORAZMGA KELGAN SAYYOHLAR

Umid Bekmuhammad (Bekimmetov Umidjon Tojimurotovich) 1975  yilda Gurlan tumanidagi Saxtiyon qishlog’ida tug’ilgan.1997 yilda UrDUning tarix fakul`tetini tugatgan. 1997-98 yillarda “Oltin Meros” jamg’armasi viloyat bo’limida referent, 1998-99 yillarda “Orol-Kaspiy” ilmiy ishlab chiqarish korxonasida konsul`tant, 1999-2000 yillarda Gurlan tumani “Oltin Meros” jamg’armasi raisi, 2000-2002 yillarda Gurlan tuman ma’naviyat va markazi bosh mutaxassisi, 2002-2003 yillarda “Gurlan hayoti” gazetasi bo’lim mudiri, 2003-2004 yillarda “Qishloq hayoti” gazetasining Xorazm viloyati bo’yicha muxbiri, 2004 yilda Qoraqalpog’istondagi “Hamroz” gazetasida muharrir o’rinbosari, 2004-2005 yillarda Qozog’istondagi “Adabiyot va san’at” gazetasi, “Boychechak”, “Kamalak” jurnallarida bo’lim mudiri, 2005-2006 yillarda Gurlan tumani hokimligi ko’niktirish markazi rahbari, 2006-2007 yillarda Gurlan tumani hokimi yordamchisi, 2007-2010 yillarda Urganch Davlat Universiteti o’qituvchisi, 2010-2013 yillarda Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi “Turon” gazetasida ma’sul kotib, 2013 yildan “Oltin Meros” jamg’armasi viloyat bo’limida ishlamoqda.
U.Bekmuhammadning O’zbekiston va xorijdagi 60 ta gazeta-jurnallarda 700 dan ko’p tarixiy-publitsistik maqolalari, “Gurlan”, Gurlan tarixi”, “Tariximizning teran tadqiqotchilari”, “Moziyning qora kunlari”, “Akademikning gurunglari”, “Moziydagi sirli o’limlar”, “Harbiy hiylalar”, “Qatag’on qurbonlari.Xotira.Xorazm viloyati”, “Qatag’on qurbonlari.5-kitob”, “Navoiyning armonlari”, “Xorazmga oshufta ko’ngillar” kabi 30 ta kitobi, “Xorazmga talpingan Pushkin” roman-essesi nashr etilgan.

TULKIFURUSHNING NOYOB MEROSI

U garchi qisqa muddat Xorazmda yashagan va Abul Abbos Ma’mun ibn Ma’mun suhbatidan bahramand bo’lgani uchun , yozgan ko’pgina asarlari ana shu voha bilan bilan bog’liq..Saolibiyni eng hayratlantirgani qadim Xorazmning tabiati edi…

“Xorazmga xos narsalardan biri boranj nomi bilan yuritiladigan qovundir.Aytishlaricha, u qovunlarning eng shirini va eng yaxshisidir.Uni qo’rg’oshin qoliplarda muzga o’rab, avvallari xalifa al-Ma’munga, keyin esa al-Vosiqqa olib borishgan.agar yaxshi saqlanib yetib kelsa, bir dona qovun 700 dirham turar ekan”, deya o’zi totib ko’rgan qovunga ta’rif beradi u.

Abu Mansur as-Saolibiy Nishopurda 961 yilda tavallud topgan bo’lib, u Abu Bakr Xorazmiy degan donishmanddan ta’lim olgan arab olimidir.U savdogarchilik bilan shug’ullanib, kasbining ortidan ko’p ellarni kezib chiqqan sayohatchi hamdir.Asosan u tulki terisi bilan oldi-sotdi qilgan.Arab olimi Ibn Xallikonning yozishicha, “ Abu Mansur tulki terisini tikib sotgan va shuning uchun “saolibiy” laqab (taxallus)ini olgan.Ma’lumki, “Saolib” arabchada “sa’lab” –“tulki” so’zining ko’pligi ma’nosini anglatgan.

Saolibiy 993 yilda Buxoroga kelib bir qancha muddat yashaydi va u yerdan Xorazmga o’tadi. Saolibiyning safari Xorazmshoh Ma’mun (997-1017) davriga to’g’ri kelgan. U hayoti (961-1039) davomida ko’rgan kechirganlari, o’rganganlari asosida ellikdan ortiq asar yozgan.”Tatimat al-yatima” shular orasida eng mashhuridir.

Bundan tashqari Saolibiyning xuddi Firdavsiyning “Shohnoma”si singari “G’urar axbor muluk al-furs va siyaruhum” nomli arab tilidagi asari ham mavjud.Ushbu tarixiy badiiy asarni Saolibiy Xuroson hokimi,harbiy qo’mondon Abu Muzaffar Ibn Nosiruddinga bag’ishlagan.Asar aynan o’sha hokimning buyrug’iga bilan yozilgan va asar yozilgan davrda muallif uning homiyligida yashagan.
Beruniydek alloma ham “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Saolibiyning yuqoridagi asarini ayrim voqealarni tasvirlash jarayonida qayd etib o’tadi.
Shuningdek,Saolibiyning “At-Tamassul va-l-muhozarat” (“O’xshatish uchun olingan so’zlar va suhbatlar” ) va “ Mubhij”” ( “Ko’ngil ochuvchi”) nomli asarlari ham bo’lib, ular Jurjon hokimi Qobus ibn Vashmgirga bag’ishlangan.Chunki, Saolibiy uning saroyida yashab ijod qilgandi.Ma’lumki,Beruniy ham “Osorul-boqiya” asarini Vashmgirga bag’ishlagan va u ham Jurjonda bir necha muddat yashab o’tgandi. Ya’ni, o’sha davrda allomalar, ijodkorlarning qaysidir hukmdor, hokimga atab o’z asarini bag’ishlashi oddiy hol, an’ana tusini olgandi.
Biz uchun eng ahamiyatlisi esa muallifning “Yatimat ad-dahr” asari hisoblanadi.Chunki, ushbu asarida muallif Xorazmda yashab ko’rgani uchun tabiati, ayniqsa, sovuq qishi to’g’risida hayratlanarli fikrlar keltiradi:” Xorazm Tangrining eng sovuq joylaridan biridir.Hatto, u yerda qishda Amudaryo muzlab, uning tepasidan fil, karvon, va askarlar o’tadi, u qirq kundan ikki oygacha muzlagan holda qoladi”.

Ayni qish pallasida Xorazmshoh Ma’mun ibn Ma’mun Saolibiyni qabul qilgandi.O’shanda Nishopur , arab cho’llarining issig’iga o’rgangan olim, sovuqdan qalt-qalt qilib turardi. Biroz isinib olgach,Xorazmshoh nishopurlik olimdan qishning qatiqligiga oid fikrini so’radi.Shunda u shohga she’r bilan javob beradi.Quyidagi fikrlar uning she’ri mazmunidir:“Xudo haqqi, agar Xorazmning sovug’i quturib “tishlasa”, badanlarimiz momoqaldiroqqa o’ralib qoladi, quyosh yuzini bekitib, shamol badandan qon chiqarib yuboradi…suv toshga aylanib, it iniga kirib ketadi.Agar oshiq mash’uqasini o’padigan bo’lsa, og’zi uning og’zida muzlab qoladi”.

Shuningdek, muallif o’z asarida Xorazmdan boshqa joylarga qul, qo’ylar, mo’yna, ayniqsa, qizil va qora tulki mo’ynalari, ajoyib yoylar, tuzlangan baliq, rahqin ( pishloq), ipak gazlamalar olib ketilib sotilganini yozgan.

Saolibiyning “Yatima ad-dahr” asarida ham 10-11 asrlardagi Xorazmga doir ko’pgina qimmatli ma’lumotlar bor.Eng e’tiborlisi shundaki, ushbu asarning to’rtinchi bobi orqali hanuzgacha ko’pchmilikka ma’lum bo’lmagan xorazmlik ijodkorlar to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish mumkin.Ular Abu Bakr Muhammad al-Xorazmiy, Abu Said Ahmad ibn Shabib ali-Shabibiy, Abul Hasan Ma’mun ibn Muhammad ibn Ma’mun, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ibrohim at-Tojir al-Vazir, Abul Muhammad Abdulloh ibn Ibrohim ar-Raqqoshiy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Hamid al-Xorazmiy, Abul Qosim Ahmad ibn Zirg’omdir.

Saolibiy Xorazmlik shoirlardan Abu Abdulloh Muhammad ibn Homid al-Xorazmiy haqida shunday ta’rif berib o’tadi: “Xorazmning eng yaxshilarining yaxshisi va uning eng ko’zga ko’ringan kishisi, har qanday fazilat egasi, haqqoniy so’z va buyuk adabni o’zida mujassamlashtirgan, sochilgan fazilatlarni o’zida jamlagan va maqtalgan marvarid donalarini nazmga tizgandi.Uning hayoti go’zallik qismlarini to’la egallagan, nasri sochilgan atir gulday, nazmi terilgan durday edi”.
“Yatimat at-dahr”da shuningdek Buxoroda yashagan 47 nafar arabiynavis shoirlar to’g’risidagi ma’lumot ham bor.Saolibiy ularning she’rlaridan ayrim parchalar ham keltirib o’tgan.

Abul Qosim ad-Dovudiy,Abu Muhammad al-Hiraviy, Abu Sa’d al-Hiraviy,Zafar al-Hiraviy, Abu Mansur al-Hiraviy, as-Soviy singari ijodkorlar ham Saolibiyning “Yatimat at-dahr” asaridan o’rin olgan bo’lib, ular Hirotlik shoirlar edi.Shu kabi ushbu asarda Nishopurlik,Tuslik,Balxlik ijodkorlar to’g’risidayam ko’plab ma’lumotlar, ularning ijodi va hayotiga ta’riflar berib o’tadi.

Xullas, Nishopurlik Saolibiyning asarlari orqali 10-11 asrlardagi Xorazm,Buxoro, Eronning hayoti, tabiati va adabiyotini o’rganishimiz mumkin.Arab tilida bitilgan ushbu asarlar o’z davridan bugungi kungacha sharq, qolaversa, butun dunyoga Xorazm va Buxoro to’g’risida noyob ma’lumotlar berib keldi.Buning uchun biz Saolibiydan minnatdor bo’lsak arziydi.

Saolibiyning mashhur “Tatimat al-Yatima” asari nusxalari Parij milliy kutubxonasida, Vena kutubxonasida,Rossiya Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limi noyob asar sifatida saqlanmoqda.Asarni eronlik Abbos Iqbol fors tiliga,Namanganlik professor Ismatullo Abdullaev esa o’zbek tiliga tarjima qilib nashr etdirishgan.

TANJALIK SAYYOHNING SARGUZASHTLARI

U goh otda, goh tuyada, ayrim paytlari esa yayov yurib, cho’lu biyobonlarni kezdi, kemalarda suzdi.Turli xalqlar orasida bo’lib, ko’plab do’stlar, shu bilan birga, dushmanlar ham orttirdi.Ba’zi shohu sultonlar uni e’zozlab, oltinu javohirlar berdilar, mansabga ko’tarib, elchi sifatida foydalandilar.Goho u ayrim hukmdorlar ta’qibidan qochib ham yurdi.Bular mashhur sayyoh Ibn Batutaning g’aroyib sarguzashtlarga to’la hayotidir.

Ibn Batuta ( to’liq ismi-Shamsiddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh ibn Muhammad ibn Ibrohim ibn ibn Yusuf al-Lavatiy at-Tanjiy) 1304 yilning 24 fevralida hozirgi Marokashning Tanja shahrida tug’ilgan bo’lib, otasi fiqhshunos olim edi.Uning yetarlicha puli bo’lmay, kamtarona hayot kechirgan.Shu bois o’g’li ibn Batuta o’zi ishlab pul topgach, yayov Makkaga jo’nadi.21 yoshli yigitchaning niyati u yerga borib, islom dinini chuqur o’rganish edi.

Afsuski, yo’lda Tunis savdogarlariga qo’shilib,Jazoirdan endi chiqqanida mahalliy hukmdorlarning ta’qibiga uchrab, safar yo’nalishini o’zgartirishga majbur bo’ldi.Yo’l azobi qiynagan, kasallangan, och-yupun qolgan paytlarida turli karvonlarga qo’shilib,Misrga, Suriyaga, Livanga borib qoldi.Nihoyat, bir yildan keyin-1326 yilda Makka va Madinani ziyorat qilish sharafiga musharraf bo’ldi.Ammo turli karvonlar safida bo’lganida, savdogarlarning o’zga ellar haqidagi g’aroyib hikoyalarini eshitib, taqdirini sayyohlik bilan bog’lashga, hayotini ajoyibotlarga to’la tarzda o’tkazishga qaror qildi.

Shu niyatda u Iroq, Yaman,Suriya, Anato’li( Turkiya),Bulg’oriyadagi turli ellarni ko’rib, goh dengiz orqali, ba’zida tuya karvonlarida yurt kezib, qiziqarli voqealarning guvohi bo’ldi.Uning 1338 yilda Xorazm,Buxoro va Samarqandda bo’lganida ko’rgan-kechirganlari biz uchun g’oyat qiziqarlidir.

“Sahroni kesib o’tib,Xorazmga keldik.Turklarning katta, muhim, chiroyli va ulug’vor ushbu shahrida ajoyib bozorlar, ko’pdan ko’p imoratlar, jozibador va ko’rkam joylar bor.Shaharda hayot qaynaydi, uning aholisi shunchalik ko’pki, mavjlanib turgan dengizni eslatadi.Butun dunyo bo’ylab qilgan sayyohatim mobaynida men xorazmliklardek xushxulq, oliyjanob, ajnabiylarga nisbatan mehmondo’st odamlarni uchratmagan edim”, deya Batuta mazkur o’lka va uning aholisiga baho bergan edi.Shuningdek, diniy ibodatlariga ham qoyil qolganini shunday tasvirlaydi: “ ular namozni shunchalik tartibga rioya qilib o’qiydilarki, buni boshqa hech qaerda ko’rmaganman.Odat shundayki, har bir muazzin o’z masjidi yonida joylashgan uylarni aylanib chiqib, namoz vaqti bo’lganligidan xabardor etadi.Kimki namozi umumda ishtirok etmasa, imom ularni jamoa huzurida jazolaydi.Buning uchun har masjidda qamchi osig’lik turadi.Undan tashqari, bundaylarga besh dinor miqdorida jarima solinadi.Jarima masjid foydasiga va kambag’al-qashshoqlar uchun sarflanadi”.

U Xorazmga sayyohat qilgan paytida o’lkaga amir Qutludumur hukmdorlik qilar edi.Qutludumur hoji ibn Batutani e’zozlab qabul qiladi.
“Men qozi bilan amirni ko’rgani bordim.Biz uning uyiga yetib klib, keng qabulxonaga o’tdik.Undagi xonalarning aksariyati yog’ochdan ishlangan edi.Keyin esa gumbazi o’ymakor yog’ochdan ishlangan kichikroq xonaga kirdik.Uning devorlariga rango-rang movutlar ilingan, shifti esa zarlar qadalgan ipak bilan qoplangan edi.Amir ipak to’shakda o’tirardi.Bod kasalligiga mubtalo bo’lganligi sababli oyoqlarini o’rab olgandi”
Xullas, amir va sayyoh o’rtasida din, o’zga ellar,Batutaning ko’rgan-kechirganlari bo’icha suhbat bo’lib o’tdi.Muloqot davomida, qolaversa, boshqalardan so’rab-surishtirib, buyuk sayyoh amir to’g’risida ma’lumotga ega bo’ladi.Ayniqsa, amirning odamlar shikoyatini tinglashiga ham Batuta e’tibor bergan.

Shuningdek , sayyoh Xorazmda yana ko’plab o’zi uchun qiziqarli voqealarga guvoh bo’lib, Buxoroga o’tadi.”Sahrodan suvsiz, nesiz o’tib,Vobkent shahriga yetdik.U Buxorodan bir kunlik masofa beridadir.Unda ariqlar, bog’lar serob.Shahar aholisi yil bo’yi uyida uzum saqlaydi.Ularning “olu” deb ataladigan mevasi bor.Shu mevalarni quritib, qoq qilib,Hindiston va Xitoyga olib borishadi.Shu mevaning ustidan suv quyib, sharbatini ichishadi.Yangiligida shirin bo’ladigan bu meva quritilganida taxirroq bo’lib qoladi.Mevaning asosiy qismi etdan iborat bo’lib, Andalusiyada ham,Suriyada ham shunga o’xshash mevani hech ko’rmaganman”, deya vobkentlik dehqonlar mehnatidan hayratlanadi Batuta.
Tanjalik Batuta Buxoroga kelgan paytda, ya’ni 1338 yilda hali-hanuz bir asr oldingi Chingizxon istilochiligidagi vayronalar bor edi.Xususan, mo’g’ullar zug’umni davom etdirgani bois, “ hozirgi paytda Buxoroda ilm-fanda iqtidorli, ilmga qiziqadigan odamlar ham qolmadi” , deya yozadi Batuta.

U Buxorodan so’ng Samarqand shahriga yo’l oladi.”Bu juda yirik va g’oyat go’zal shahardir.U vodiy al-Qassarin (menimcha, u Zarafshon daryosini nazarda tutgan va uni o’z tilida shunday atagan-U.B.) daryosi qirg’og’ida joylashgan.Charxpalaklar bog’larni sug’orish uchun daryodan yuqoriga suv yetkazib beradi.Shahar aholisi sayr qilib, ko’ngil ochish uchun xufton namozidan so’ng yig’ilib, daryo bo’yiga keladilar.Bu yerda ular taxtasupalar hamda do’konlar hozirlagan bo’lib, meva-cheva va boshqa taomlar bilan savdo-sotiq qilishadi”, deya samarqandliklar hayotini tasvirlashga o’tadi: “ Samarqand aholisi ajnabiylarga nisbatan fe’li kenglik bilan do’stona munosabatda bo’ladilar”, deya buyuk sayyoh Samarqandning bir qator ziyoratgohlarini, tanishgan insonlarini keyinchalik yozgan asarlarida xotirlab o’tadi.

Shu tariqa u Movarounnahrdagi uchta shaharda bo’lib, termiz orqali Xurosonga o’tadi.ushbu sayyohatdan so’ng ham Batuta Hindiston, Bengaliya,Xitoy, Janubiy Ispaniya,Afrika va boshqa o’lkalarda bo’ladi.Bu sayyohatlari davomida u qaroqchilar hujumiga ham, qahraton sovug’u yoz jaziramasiga ham chidadi, dengizlarda bo’lganida turli qiyinchiliklarga duch keldi.Nihoyat, ko’rgan-kechirganlarini Ibn Juzay degan do’sti yordamida qog’ozga tushirib, 1377 yilda ona yurti-Tanjada vafot etdi.Undan qolgan bebaho meros-tarixni o’rganishimizda g’oyat qadrli bo’lgan “Sayyohatnoma” asaridir.

BIR YOSHLI QUL

U nafaqat ona tilini , balki o’z ismini ham eslay olmasdi.Negaki, hali murg’ak bolaligidayoq, ota-onasi urushda o’lgach, uni Bag’dodga keltirib, qul bozorida sotishgan.Shu tarzda bir yoshdan endigina o’tgan bolakay Abu Nasr al Hamaviy degan savdogarning quliga aylandi…

10-12 asrlarda shakllangan odatga ko’ra, qullarga ozod musulmonlarga qo’yiladigan ismlar o’rniga qimmatbaho tosh yoki xushbo’y narsalar nomini qo’yish rasm bo’lgan edi.Shu sababli, 1180 yilda savdogar Abu Nasr sotib olgan bir yoshli quliga Yoqut deb ism qo’ydi.Tabiiyki, bir yoshli qul o’z otasini umuman bilmaganligi tufayli, shu davr odati bo’yicha Yoqut ibn Abdulloh, ya’ni Abdullaning o’g’li, deb ataldi.Shu bilan birga, sotib olgan egasining Hamaviy nisbasini ham qabul qildi.

Shu tarzda u Yoqut Hamaviy degan nomga ega bo’ldi.Bolaning zaboni arabchada chiqdi va ona tiliga aylandi. Yozish-chizishni ham shu tilda o’rgandi.Bu paytda egasi Abu Nasr badavlat savdogar bo’lsa-da, hisob ilmida tez-tez yanglishar, chalasavodroq edi. G’ayratli va chaqqon bo’lib voyaga yetgan Yoqutni oldiniga bir tanishining tarbiyasiga berdi, keyin quli iqtidorli chiqqani bois maktab va madrasada o’qitdi.

Shu tarzda savodli bo’lgan Yoqut Hamaviy xo’jayinining savdo safarlarida doimiy hamrohiga, eng ishonchli kishisiga aylandi. Hatto, xo’jayini kasal paytlarida o’zi karvonni boshqarib, safarlarga borib, savdo qilib keladigan darajaga yetdi.1199 yilda shunday safarlardan biridan qaytganida, Yoqut Hamaviy ning xo’jayini vafot etgan ekan.U bor mollari va pulini xo’jayinining oilasiga topshirib, egasi vafot etgach, ozod kishiga aylandi. Shundan boshlab, Yoqut Hamaviy Bag’dodda o’zi mustaqil savdo ishlari bilan shug’ullanib, ko’p ellarni kezib chiqdi.

Dastlab, o’zi sevgan hattotlik va kitobfurushlik bilan shug’ullanib, mablag’ to’plagach, Yoqut Hamaviy 1213 yildan boshlab savdogarlik qilib, 16 yil o’zga ellarda yurdi.Suriya va Misrda, Xurosonu Movarounnahrda bo’ldi.Ana shu safarlarida ko’rgan-kechirganlari asosida uchta kitob yozdi. Yoqut Hamaviyning asarlari sayohati davomidagi xotiralaridan iborat.Unda Hirotu Balx, Nishopuru Saraxs,Marv va o’zi maftun bo’lgan Xorazm haqida ko’plab ma’lumotlar bor.

“Men Xorazmga 1219-20 yillarda borganman.Binolari bir-biriga tutashgan, qishloqlari bir-biriga yaqin va uylari ko’p bo’lsada, yeri yomon va sho’rob.ammo juda obod qilib yuborilgan.Qishloqlari serdaraxt bo’lishiga qaramay, u yerda imoratsiz joyni ko’rmaysiz, daraxtlarining ko’pi tut va terakdir.Agar terak imoratga ishlatilsa, tut-ipak qurti uchun ovqat. Xorazmda bozori bo’lmagan qishloqni uchratishingiz juda qiyin.O’ylashimcha, yer yuzida Xorazmdek keng va aholisi ko’p joy bo’lmasa kerak.Shu bilan birga, u yerda tinchlik va xotirjamlik hukm suradi.U yerda men ma’murlik va to’qlikni ko’rdim, har qanday kishining ovqati boynikidan farq qilmaydi.

Xorazmning markazi ilgari al-Marsura deb atalgan.U sharqiy tomonda bo’lgan va uni suv bosgandan keyin g’arbiy tomonga-al-Jurjoniyaga ko’chirilgan.Uni xorazmliklarning o’zlari Gurganj deb atashadi”, deya yozgandi u. Yoqut Hamaviy o’z asarida shu tariqa Xorazmni tasvirlabgina qolmasdan, u yerdagi shaharlar, ular orasidagi farqni ham ko’rsatib o’tadi.
“Gurganj-Katta Gurganj va Kichik Gurganj nomi bilan ikkita.Ikkalasining orasi 3 farsax.Men Gurganjda bo’lganimda u obod, aholisi ko’p, serdaromad va bozorlari bor bir joy edi”.

Shuningdek, Yoqut Hamaviy Xorazmda yashab o’tgan ko’plab allomalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan.U Xorazmdaligida Qosim ibn al-Husayn ibn Muhammad va Abu Muhammad
Xorazmiylarning uyida bo’lgan edi.Shoir Qosim Xorazmiy bilan do’stlashgan Yoqut Hamaviy uning ikkita she’ri mazmunini keltiradi.” Ey shoirlar!Sizlarga men bir nasihatgo’y sifatida aytamanki, saxiy bo’lib ko’ringanlardan saxovatni umid qilmay qo’ya qoling! Chunki,hamma saxiylar saxovat eshigini qulflab qo’yib, kalitini yo’qotganlar”.
“Kishilar uy-joylari va ota-bobolari bilan maqtansa, men o’zimda bor fazlim bilan maqtanaman.Egasida yaxshi fazilat bo’lmagan joyning qanday qadr-qimmati bor? Ichida marvaridi yo’q sadafdan nima foyda?!”

Xorazmdan keyin ham qator sharq davlatlarini kezgan Yoqut Hamaviy Qosim Xorazmiy singari ko’plab do’stlar orttirgan bo’lsa-da, muqim bir joyda turmay, yurt kezishda davom etdi. Hatto,
uning umri ham 1229 yilning 20 avgustida Halab shahridagi musofirlar saroyida yakun topdi.

Ammo undan ko’p ellarda yurib, ko’rgan-kechirganlarini yozgan “Mu’jam al buldon” va “Mu’jam al-uzobo” kabi Chingizxonning istilosidan oldingi va yurishlari davrida sharq shaharlari
to’g’risidagi asarlari, shuningdek, geografiya va toponimikaga oid “Kitob al mushtarak va’zan va-l-muftariq suq’an” nomli qimmatbaho kitoblar meros bo’lib qoldi.
Uning asarlari orqali mo’g’ullarning sharqdagi Xorazm singari davlatlardagi vayronagarchilikka aylanmasdan oldingi vaziyatni to’liq bilib olish mumkin.Shu bois ham Yoqut Hamaviy yaratgan asarlar bizlar uchun aynan ardoqlidir.

Bu o’z ismini, ona tilini bilmay turib, qul qilib sotilgan bolaning 50 yoshigacha (1179-1229) qilib ketgan ishlaridir.