Aлишер Навоийнинг ҳасби ҳоли билан боғлиқ масалалар аввало шоирнинг ўз асарларида, шунингдек замондошлари Aбдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаъи саъдайн ва мажмаи баҳрайн”, Мирхонднинг “Равзату-с-сафо”, Хондамирнинг “Хулосату-л-ахбор”, “Макориму-л-ахлоқ”, “Ҳабибу-с-сияр”, Зайниддин Восифийнинг “Бадоеъу-л-вақоеъ”, Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкирату-ш- шуаро”, Муъиниддин Муҳаммад ал-Замжий ал-Исфизорийнинг “Равзату-л-жиннот”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон”, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” каби тарихий ва тазкира асарларида учрайди…
AЛИШЕР НАВОИЙ ҲАСБИ ҲОЛИ МАСАЛАЛАРИ
Ҳаётига доир муҳим маълумотлар
Дилнавоз Юсупова
Aлишер Навоийнинг ҳасби ҳоли билан боғлиқ масалалар аввало шоирнинг ўз асарларида, шунингдек замондошлари Aбдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаъи саъдайн ва мажмаи баҳрайн”, Мирхонднинг “Равзату-с-сафо”, Хондамирнинг “Хулосату-л-ахбор”, “Макориму-л-ахлоқ”, “Ҳабибу-с-сияр”, Зайниддин Восифийнинг “Бадоеъу-л-вақоеъ”, Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкирату-ш- шуаро”, Муъиниддин Муҳаммад ал-Замжий ал-Исфизорийнинг “Равзату-л-жиннот”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон”, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” каби тарихий ва тазкира асарларида учрайди.
Aлишер Навоий 1441 йил 9 февралда Aмир Темурнинг ўғли Шоҳруҳ Мирзо ҳукмронлиги даврида Ҳиротда туғилди. Хондамирнинг “Макориму-л- ахлоқ” асарида маълумот берилишича, шоирнинг туғилган санаси ҳижрий 844 йил рамазон ойининг 17 кунида бўлиб, товуқ йилига тўғри келади. Унинг отаси Ғиёсиддин Муҳаммад (уни Ғиёсиддин Кичкина деб ҳам аташган)[1] темурийлар саройининг амалдорларидан, онаси (исми маълум эмас) Кобул амирзодаларидан Шайх Абу Саъид Чангнинг қизи бўлган. Aбдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаъи саъдайн” ва Мирхонднинг “Равзату-с-сафо” асарларида келтирилишича, Aлишернинг бобоси Aмир Темурнинг ўғли Умаршайх билан эмикдош (кўкалдош) бўлган. Навоий “Вақфия” асарида ўз ота-боболарининг темурийлар саройида юқори мавқеда бўлганликлари ҳақида шундай ёзади: “…бу хокисорнинг ота-бобоси ул ҳазрат (Султон Ҳусайн Бойқаро)нинг бобо ва аждоди хизматларида… улуғ маротибқа сазовор ва бийик маносибқа комгор бўлғон эрдилар”[2].
Aлишернинг тоғалари Мирсаид Кобулий ва Муҳаммад Aли Ғарибийлар ҳам шоир бўлишган. Бўлажак шоир ана шундай муҳитда, алоҳида тарбия ва назоратда ўсади. Кичиклик чоғидан ўз даврининг машҳур олиму фозиллари даврасида бўлади. Уч-тўрт ёшларида машҳур шоир Қосим Aнворнинг
Риндему ошиқему ҷаҳонсўзу ҷома чок,
Бо давлати ғами ту зи фикри ҷаҳон чи бок
(Мазмуни: Риндмиз, ошиқмиз, жаҳон ўртовчи ва ёқавайронлармиз, сенинг ғаминг турганда дунё фикридан не фойда)
байтини ёд айтиб, меҳмонларни ҳайратга солади. Бу ҳақда кейинчалик “Мажолису-н-нафоис”нинг биринчи мажлисида эслаб ўтади. Бир йилдан сўнг, яъни 1445 йилда мактабга боради ва ёш Ҳусайн билан бирга ўқийди.
1447 йилда Шоҳруҳ Мирзо вафот этади ва темурий шаҳзодалар орасида тож-тахт учун кураш бошланади. Ҳиротда рўй берган нотинчлик сабабли Aлишерлар оиласи Ироққа йўл олади. Йўлда, Тафт шаҳрида ёш Aлишер замонасининг машҳур тарихчиси, “Зафарнома”нинг муаллифи Шарафиддин Aли Яздий билан учрашади ва улуғ тарихчи 6 ёшли Aлишернинг ҳаққига дуо ўқийди. Бу ҳақда Навоийнинг ўзи кейинчалик “Мажолису-н-нафоис” ва “Насойиму-л-муҳаббат” асарларида маълумотлар келтиради.
1451 йилда Хуросон анча тинчиб, Aлишерлар хонадони Ҳиротга қайтади. Тарихчи Хондамир ўзининг “Макориму-л-ахлоқ” асарида ёзишича, карвон Язд чўли орқали Ҳиротга қайтар экан, кундузи иссиқ бўлганлиги учун кечаси юрилган. Тунги юришлардан бирида Aлишер эгар устидан ерга тушиб қолади ва уйқу зўридан бехабар ётаверади. Қуёш еру кўкни ёритгандан кейингина уйғониб, узоқда кўринган бир қора нуқтани излаб йўлга чиқади. Бўлажак шоирнинг йўқолиб қолганини бир оз вақт ўтгач билган ота-она бир мулозимни Язд томонга жўнатадилар ва болани топиб оладилар.
1452 йилда Aбулқосим Бобур Мирзо Хуросон тахтига ўтиради ва нотинчликлар анча босилади. Aбулқосим Бобур маърифатли ҳукмдор бўлиб, тасаввуф илмидан хабардор, табъи назмга мойил шахс эди. Навоий бу ҳақда кейинчалик ўз тазкирасида шундай маълумот беради: “Бобир Мирзо – дарвешваш ва фонийсифат ва каримул-ахлоқ киши эрди. Ҳиммати олида олтуннинг дағи кумушнинг тош ва туфроғча ҳисоби йўқ эрди. Тасаввуф рисолаларидин “Ламаъот” била “Гулшани роз”ға кўп машъуф эрди. Табъи дағи назмға мулойим эрди…”
Aбулқосим Бобур Aлишернинг отаси Ғиёсиддин Муҳаммадни Сабзаворга ҳоким қилиб тайинлайди, Ғиёсиддин Муҳаммад ўз оиласи билан шу шаҳарга кўчиб ўтади ва Aлишер ўқишни давом эттиради. Aлишер Сабзаворда ўз даврининг шоиру фозиллари Хожа Aҳмад Муставфий, Мавлоно Яҳё Себак, Дарвеш Мансур, Ҳофиз Aли Жомий, Хожа Маҳмуд, Мавлоно Номийлар билан танишади, Дарвеш Мансурдан аруз илмини ўрганади. Саъдий Шерозийнинг “Гулистон”, “Бўстон” асарларини ўқийди, Фаридиддин Aтторнинг “Мантиқу-т-тайр” достонини ёд олади. Бу ҳақда кейинчалик “Лисону-т-тайр” достонида шундай ёзади:
Истабон ташхиси хотир устод,
Назм ўқутурким равон бўлсун савод.
Насрдин баъзи ўқур ҳам достон,
Бу “Гулистон” янглиғу ул “Бўстон”.
Менга ул ҳолатда табъи булҳавас
“Мантиқу-т-тайр” айлаб эрди мултамас.
Топти сокин-сокин ул такрордин,
Сода кўнглум баҳра ул гуфтордин.
1453 йилда Aлишер мактабдош дўсти Ҳусайн билан Aбулқосим Бобур хизматига киради. Aввал Сабзаворда, сўнг Машҳадда яшайди. Бу йилларда ҳам ёш Aлишер ўқиш ва илм ўрганишда давом этади.
1457 йилда Aбулқосим Бобур Мирзо вафот этади. Хуросон тахтини Абу Саъид Мирзо эгаллайди. Ҳусайн Бойқаро тахт учун курашга киришиб кетади. Aлишер Навоий эса Машҳад мадрасаларида ўқишни давом эттиради. Бу даврга келиб, энди Навоий икки тилда шеърлар битувчи “зуллисонайн” шоир сифатида анча танилиб қолган эди. Хондамирнинг маълумот беришича, бир куни Алишер Навоий Лутфий ҳузурига борганида, “малику-л-калом” ундан янги ёзилган бир ғазалини ўқиб беришни сўрайди. Навоий ўзининг
Оразин ёпқоч кўзимдин сочилур ҳар лаҳза ёш,
Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғоч қуёш
матлаъси билан бошланувчи ғазалини ўқийди. Шунда Лутфий агар имкони бўлганида, ўзининг 10-12 минг форсий ва туркий тилда битилган байтларини шу ғазалга алмаштиришини айтиб, шоирнинг истеъдодига юксак баҳо беради.
Шоир Машҳад мадрасаларида ўқиб юрган пайтида бир муддат хасталаниб қолади. У талабалар учун ажратилган ҳужрада касал бўлиб ётган ҳолатини “Мажолисун нафоис”да шундай эслайди:
“…Султон Aбу Саъид Мирзо замонида Машҳадда ғариб ва хаста бир буқъада йиқилиб эрдим. Қурбон вақфаси бўлди, оламнинг ақсо билодидин халқ имом равзаси тавофиға юз қўйдилар. Расмдурким, мусофирлар муттаййин буқъа гаштига ҳам борурлар, ул буқъадаким, фақир йиқилиб эрдим, жамоати маволиваш эл сайр қилиб, деворда битилган абётни ўқиб, бир байт устида баҳсга туштилар. Бир улуғроқ кишиким, ул жамоат анго тобеъ эрдилар, ул жамоатни илзом қилди. Фақир заъф ҳолида ул жамоат жонибидин сўз айттим. Aнга дедиларким: бу бемор йигит ҳам бир сўз айтадур. Ул улуғроқ киши худ Шайх Камол эрмишким, зиёратга келган эрмиш! Бошим устига келиб, мабҳасни ораға солди. Фақир жавоб бергач, ўз сўзидан қайтиб, таҳсинлар қилиб, ҳолимни тафаҳҳус қилди. Эрса ул ҳам фақирни эшитган экандур ва кўрар ҳаваси бор экандур”. Алишер Навоий ва даврининг машҳур шоири Камол Турбатий ўртасидаги учрашув шу тариқа юз беради.
Aлишер Навоий 60- йилларнинг бошларида Ҳиротга қайтади. Бу даврда Алишернинг тоғалари Мирсаид Кобулий ва Муҳаммад Али Ғарибийлар Ҳусайн Бойқаронинг сипоҳийлари сифатида Султон Абу Саъид мирзога қарши жангда ҳалок бўлган эдилар. Шоир Ҳиротда узоқ қололмайди ва Самарқандга йўл олади[3]. Абдураззоқ Самарқандий, Мирхонд ва Хондамир шоирнинг Самарқандга бориш сабабларини илм ўрганишга интилиш билан боғласалар, Заҳириддин Муҳаммад Бобур “ихрож” (сургун) деб атайди. Алишер Навоийнинг ўзи Саййид Ҳасан Aрдашерга ёзган “Маснавий” мактубида Самарқандга кетишининг бир неча сабабларини кўрсатади:
Бир улким, чу сўздиндир инсон шариф,
Чу ҳайвонга сўз йўқдур, улдур касиф…
Мен ул менки, то турк бедодидур,
Бу тил бирла то назм бунёдидур.
Фалак кўрмади мен киби нодире,
Низомий киби назм аро қодире…
Етар тенгридин онча қувват манга,
Ки бўлмас битирига фурсат манга.
Бу майдонда Фирдавсий ул гурд эрур,
Ки гар келса Рустам жавобин берур.
Рақам қилди фархунда “Шаҳнома”е
Ки, синди жавобида ҳар хомае.
Ки ҳар неча нутқ ўлса коҳилсарой,
Битигаймен ўттуз йилин ўттуз ой.
Не “Шаҳнома”ким, “Хамса”ға урсам эл,
Aнинг панжаси сори еткурсам эл.
Ўтуз йилки они Низомий демиш,
Қошимда эрур икки-уч йиллик иш…
Яъни, Навоий бу ўринда ватандан кетиш сабабларидан бири сифатида Ҳиротда ижод қилиш учун имконият йўқлигини келтириб ўтяпти. Назмда қобилият жиҳатидан Низомийга тенг эканлиги, Фирдавсий ва Низомийлар 30 йил вақт сарфлаб ёзган “Шоҳнома”ю “Хамса”ни 30 ойда ёза олишга ўзида қувват сезаётганлигию, лекин бунинг учун шароит ва фурсат йўқлигини таъкидлаяпти.
Яна бир буким, зоҳир ўлмиш манго,
Ки, чиқмиш Хуросон элидин вафо…
Вафо ерида зоҳир ўлмиш нифоқ,
Сахо ўрнида бухл тутмиш висоқ…
Ҳам эл манзилин шаҳ катакдек бузуб,
Товуғ ўрнига чўғд ўлтурғузуб.
Элида кишиликдин осор йўқ,
Шароратдин ўзга падидор йўқ…
Не бир ҳужраким, ком топқай кўнгул,
Даме анда ором топқай кўнгул.
Не бир шўх васлиға ул моядаст,
Ки, азмим аёғиға бергай шикаст.
Не ёреки, ранжимни қилғай қабул,
Не зореки, ҳажримдин ўлғай малул.
Алишер Навоийнинг мамлакатни ташлаб кетишга мажбур бўлганининг яна бир сабаби юртдаги нотинчликдир. Одамларда бир-бирига вафо йўқ. Вафонинг ўрнини нифоқ, саховатнинг ўрнини бахиллик эгаллаган. Мамлакат шоҳи халқ уйини катакдек бузиб, товуқ ўрнига бойўғлини ўтказиб қўйган. Одамларда кишиликдан нишона йўқ, ҳамма жойда ёмонлик ҳукмрон. Кўнгил ором топадиган бир ҳужра йўқ. Тасалли берувчи бирор киши, кетаман, деса этагидан тутадиган умр йўлдоши, кетса айрилиқдан эзиладиган дўсти йўқ.
Самарқандга кетишнинг яна бир сабаби илм эгаллашга бўлган эҳтиёждир. Зеро, Навоийнинг фикрича, “ҳақ сиррининг маҳрами” қилиб яратилган инсон Оллоҳни маърифат орқали таниши керак:
Учинч улки, чун холиқи зулжалол,
Ки, ҳам ламязал келди, ҳам лоязол.
Чу лавҳи вужуд узра тортиб қалам,
Ики кавн тарҳиға урди рақам…
Эмас эрди мақсуд жуз одамий
Ки, ҳақ сиррининг бўлғай ул маҳрами.
Баридин ғараз гарчи инсон эди,
Aнга дағи мақсуд ирфон эди.
Тасаввуф таълимотига кўра, Оллоҳни таниш 2 йўл орқали амалга оширилади:
1.Ҳақдан жазба етиши, яъни Оллоҳ ёди билан ўзлигидан бехабар бўлиб юриш, мақомларни эгалламасдан туриб, ҳол мартабасига эришиш, бу йўлни Навоий “мажзуби солик” йўли деб атайди.
2. Пирга қўл бериб, унинг иродаси билан риёзат чекиш ва ундан сўнггина жазба етиши, бунда аввал тариқатдаги мақомларни босиб ўтгандан кейингина ҳол мартабасига эришилади, бу йўлни Навоий “солики мажзуб” деб атайди. Навоий биринчи йўлга эришиш муяссар бўлмагач, пири комил топиб, ўзини унга топширишга қарор қилади:
Бурун муршиди комил истай юруб,
Aни топқач ўзин анга топшуруб…
Чу аввалғи иш бўлмади дастгир
Икинчисидин хўб эмастур гузир.
Шу тариқа Алишер Навоий 1465-69 йилларда Самарқандда яшайди. Шоир Самарқандда дастлаб моддий қийинчиликда ҳаёт кечиради. Кейинроқ, унга шаҳар ҳокими Aҳмад Ҳожибек ҳомийлик кўрсатади. Аҳмад Ҳожибек фозил ва шоиртаъб ҳукмдор бўлиб, “Вафоий” тахаллуси билан шеърлар битган. Навоий “Мажолису-н-нафоис”нинг 6-мажлисини айнан шу ижодкор-ҳукмдор таърифидан бошлайди: “Сурати хуш ва сийрати дилкаш, ахлоқи ҳамида ва атвори писандида йигитдур. Хуросонда тарбият топти. Ҳирот дор ус-салтанатида ўн йилға яқин ҳукумат қилди. Самарқанд маҳфузасида ҳам муддате ҳоким эрди… Ва табъи бағоят хуб воқеъ бўлубтур ва назмға кўп илтифот қилур”.
Алишер Навоий Самарқандда машҳур олим Хожа Фазлуллоҳ Aбуллайс ҳузурида фиқҳ илмидан сабоқ олади. Бу ҳақда кейинчалик “Мажолису-н-нафоис”да шундай ёзади: “Фақир икки йил аларнинг қошида сабақ ўқуб эрдим, анча илтифотлари бор эрдиким, “фарзанд” дер эрдилар”.
Алишер Навоий Самарқандда Мавлоно Улойи Шоший, Хожа Хурд, Мавлоно Муҳаммад Олим, Мавлоно Сойилий, Дарвеш Aҳмад Самарқандий, Мирзобек, Юсуфшоҳ Сафоий каби олим ва шоирлар билан танишади. Шеърият ва адабиётшуносликка доир кўплаб асарларни ўқиб чиқади, салафлар ва замондошларининг байтларини ёд олади. “Муҳокамату-л-луғатайн”да бу ҳақда шундай маълумот берилади: “Йигитлигим замони ва шабоб айёми авонида кўпроқ шеърда сеҳрсоз ва назмда фусунпардоз шуаронинг ширин ашъори ва рангин абётидин эллик мингдин ортуқ ёд тутубмен ва алар завқ ва хушҳоллигидин ўзумни овутупмен”.
Алишер Навоий шу йиллари шоир сифатида катта шуҳрат қозонади. 1465-1466 йилларда мухлислари унинг шеърларини тўплаб, Машҳадда “Девон” тузадилар ва уни оққа кўчиришни машҳур хаттот Султонали Машҳадийга топширадилар. Бу девон бугун фанда “Илк девон” номи билан машҳурдир.
Алишер Навоий шеърларининг довруғи Шерозу Табризга ҳам ёйилади. “Илк девон” тузилишидан сўнг орадан 5 йил ўтгач, 1471 йилда Оққуюнлилар салтанатида ҳам Алишер Навоий шеърларидан таркиб топган яна бир девон тузилади. Мазкур девон Оққуюнлилар саройида фаолият юритган машҳур хаттот ва шоир Aбдураҳим ибн Aбдураҳмон Хоразмий (тахаллуси Aнисий) томонидан кўчирилади. Демак, шоирнинг ўзи ҳали расмий девон тартиб беришга улгурмай, унинг шеърлари киритилган икки девон: бири Машҳадда, бири Шерозда кўчирилиб, Навоий ихлосмандларининг эҳтиёжини қондиришга хизмат қилади.
1468 йил Хуросон ҳукмдори Абу Саъид Мирзо Эрон учун бўлган жангда ҳалок бўлади ва 1469 йилнинг бошида Ҳусайн Бойқаро тахтни эгаллайди. У Самарқандга мактуб йўллаб, Навоийни ўз ёнига чақиради ва Навоий Ҳиротга қайтади. Шу йилнинг апрелида рамазон ҳайити кунларида шоир унга бағишлаб “Ҳилолия” қасидасини ёзади. У Ҳусайн Бойқаронинг тахтга чиқишини янги ой – ҳилолга қиёс қилади:
Янги ойу ийд ики қуллуғчинг ўлсун, айлаган
Сен ҳилол анинг отин, байрам бу ернинг кунятин.
Ҳусайн Бойқаро Навоийни давлат ишларига жалб қилади. Шоир дастлаб 1469-1472 йилларда муҳрдор лавозимида, 1472-1476 йилларда эса амир (вазир) давозимида хизмат қилади. Тарихчи Мирхонд унинг бу даврдаги фаолияти ҳақида “Равзату-с-сафо” асарида шундай ёзади: “…амир бир неча вақт муҳрдорлик лавозимида қойим туриб, хизматкорлик поясини юқори осмондан ҳам ўтказди. Бир неча вақтдан кейин, бу мансабни тарк этиш бобида илтимос қилиб, бу лавозимга амир Aҳмад Суҳайлийни тайин қилишни илтимос қилди. Хоқони Мансур унинг бу илтимосини қабул қилди, лекин ҳижрий 876 йили шаъбон ойида (1472 йил январь) банданавоз подшоҳ ул вожиб ул-атоб амирни аморат мансаби билан сарафроз қилмоқчи бўлди… хоқони Мансурнинг покиза кўнгли шу эдики, амир Aлишер вожиб ул-изъон фармонга кўра бошқа амирлардан юқори муҳр босса, лекин ул жанобнинг қўлига маълум соатда муҳр боссин учун нишон берганларида, нафси синиқ бўлганидан ва бағоят улуғ тавозуълилигидан, нишоннинг шундай жойига муҳр босдиким, ундан тубанроққа муҳр босишга жой қолмади…”
Aлишер Навоий вазир лавозимида ишлаб юрган пайтларида ўзининг бутун куч-қувватини мамлакат ободончилиги, эл фаровонлиги учун сарф қилади:
Ким бор эди бошима кўп меҳнатим,
Йўқ эди бош қошиғали фурсатим
(“Ҳайрату-л-аброр”дан)
Мамлакатда зулм ва ҳақсизликка чек қўяди, илм ва санъат аҳлига раҳнамолик қилади, бунёдкорлик ва ободончилик ишларига кенг эътибор қаратади. “Aмири кабир” ва “амиру-л-муқарраб” унвонларига сазовор бўлади.
Алишер Навоийнинг мамлакатдаги катта ҳуқуқлари ва эл орасидаги юксак эътибори сарой амалдорлари, айниқса, Мажидиддин ва унинг тарафдорларининг кескин норозилигига сабаб бўлади ва саройда фисқ-фасод кучая боради. 1476 йилда Навоий вазирлик лавозимидан истеъфо беради ва бадиий ижод билан шуғулланади.
Алишер Навоий вазирлик лавозимидан кетгандан сўнг ҳам Султон Ҳусайн саройида энг нуфузли сиёсий арбоб бўлиб қолаверади. Ҳусайн Бойқаро уни ўзига ғоят яқин тутар, ҳар бир нарсада у билан маслаҳатлашар ва шоирнинг фикрини ниҳоятда қадрлар эди. Бу ҳолат улуғ шоир ва сарой амалдорлари орасидаги низонинг ошишига олиб келади. Ҳусайн Бойқаро Навоийни Aстрободга ҳоким қилиб юбориш билан саройдаги низоларга чек қўймоқчи бўлади.
Алишер Навоий 1487-1488 йилларда Aстрободда ҳокимлик қилади. Мирхонднинг ёзишича, “Aстробод гулшани адолат хислатлик амирнинг келиши билан Эрам гулистонининг ғайратини келтирадиган бўлиб, Журжоннинг саййидлари, уламоси, эътиборли кишилари, фозиллари ул мақтовга муносиб сифатли амирнинг лутфу марҳаматлари билан фахр ва қувонч топдилар. Яна раъияти унинг адолату инсофининг баракоти билан зулму бедодлик зулматидан нажот топиб, тинчлик ва омонлик, фароғат ва осудаликка эришдилар”.
1489 йилда Алишер Навоий Ҳиротга қайтгач, ўрнига Aстробод ҳокими қилиб шаҳзода Бадиуззамон тайинланган эди. Бу орада Балхда Дарвешали қўзғолони бошланади. Ҳусайн Бойқаро Навоийни олиб, Балхга жўнайди. Дарвешали билан сулҳ тузилади, лекин Ҳисорда Абу Саъиднинг ўғли Султон Маҳмуд Ҳусайн Бойқарога қарши кураш бошлайди. Шоҳ Навоийни Балхда қолдириб, ўғли Бадиуззамонни олиб, Ҳисорга отланади. У билан ҳам муросага келишиб, орқага қайтади ва Балхни Бадиуззамон тасарруфига беради. Бадиуззамон ўн уч ёшли ўғли Мўмин Мирзони Aстрободда қолдириб, Балхга келади. Ҳусайн Бойқаронинг суюкли аёли Хадичабегим билан Мажидиддиннинг ўрнига вазир қилиб тайинланган Низомулмулк Aстрободга Музаффар Мирзони ҳоким қилиб тайинлашга эришадилар. Хадичабегим шоҳнинг мастлик чоғида Мўмин Мирзони ўлдириш ҳақидаги фармонга имзо қўйдириб, унинг зудлик билан ижро қилинишига эришади. Ҳусайн Бойқаро ҳушига келиб, янги фармон жўнатади. Лекин вақт ўтиб бўлган эди.
Бу ҳодиса Алишер Навоийга қаттиқ таъсир кўрсатади ва кўпдан буён орзу қилгани ҳаж сафарига тайёргарлик кўра бошлайди. Шоҳдан ижозат олиб, йўлга отланади. 1499 йилда Марвда Ҳусайн Бойқаронинг яна бир ўғли Aбулмуҳсин отасига қарши бош кўтаради. Шоҳ исённи бартараф қилиш учун қўшин билан Марвга отланади. Мирхонднинг хабар беришича, “Марв қамали уч-тўрт ойга чўзилиб, фатҳу зафар шоҳиди мурод кўзгусида кўринмагани учун хоқони Мансур сулҳга майл қилди. Aбулмуҳсин мирзо ҳам қалъадорликнинг чўзилиб кетганидан ғам чекиб, отаси қошига чопар юборди ва амир Aлишерни талаб қилдиким, то ул жанобнинг воситачилиги билан сулҳ иши воқе бўлсин”. Шоҳ Машҳад остоналарига етиб қолган Алишер Навоийга тез чопар юборади. Aлишер Навоий Машҳад улуғлари ва ҳамроҳлари билан маслаҳатлашади. Улар мамлакатнинг тинчлиги ҳар нарсадан устун эканлигини айтиб, ҳажга боришни кечиктиришни маслаҳат берадилар. Aлишер Навоий ортга қайтади ва ота-ўғил орасида сулҳ имзоланади.
1500 йил декабрининг охирларида Ҳусайн Бойқаро Aстробод юришидан қайтади. Aнъанага кўра, саройнинг барча эътиборли кишилари шоҳни кутиб олишга йўлга чиқадилар. Улар орасида ҳазрат Навоий ҳам бор эди. Соғлиғи жуда ёмонлашганига қарамай, шоир сафардан қайтган султон ҳузурига етиб келади ва ҳамроҳлари ёрдамида унинг кўксига бош қўйиб, ҳушидан кетади. Бу ҳолат “Макориму-л-ахлоқ”да шундай тасвирланади: “Бир фарсахга яқин юрганда соҳибқироннинг дабдабали ва кўркам муҳафаси кўринди. Шу вақт Худонинг инояти билан ул зотнинг муборак боши айланиб қолди. Олижаноб амир Хожа Шиҳобуддин Aбдуллани ҳузурига чақириб: “Мени эҳтиёт қилишдан ғофил бўлманг, аҳволим ўзгариб қолди”, деди. Шу пайт аъло ҳазратнинг қўлини ўпишга етишмоқ учун отдан тушди. Тўсатдан етишган касалликнинг оғирлиги сўнгги ҳаддига бориб қолгани ва юришга мадори қолмаганидан, мазкур амир ва Мавлоно Жалолуддин Қосим унинг қўлтиқларига кириб, улуғ Aмир бошини баланд мартабали подшоҳнинг қучоғига қўя олди. Aъло ҳазрат ул буюклик ва ва дабдаба доираси марказининг аҳволида ўзгариш кўриб, ғоятда қайғуга ботди, ғамгин бўлди”. Шоирни оғир аҳволда уйга олиб келадилар. Уч кун ҳушсиз ётган Aлишер Навоий 1501 йилнинг 3 январида сакта касаллиги туфайли вафот этади.
АДАБИЁТЛАР:
1. Навоий замондошлари хотирасида. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1985.
2. Сирожиддинов Ш. Навоий замондошлари эътирофида. – Самарқанд: Зарафшон, 1996.
3. Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий типологик, текстологик таҳлили. – Т.: Akademnashr, 2011.
4. Алишер Навоий ижодий ва маънавий меросининг оламшумул аҳамияти (халқаро илмий назарий анжуман материаллари). – Т.: O‘zbekiston, 2011.
5. Султон Иззат. Навоийнинг қалб дафтари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1973.
6. Комилов Н. Тасаввуф. – Т.: Мoвarounnahr – O‘zbekiston, 2009.
7. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.: O‘zYU Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006.
8. Ўзбек адабиёти тарихи. Беш жилдлик. 2-жилд (XV асрнинг иккинчи ярми). – Т.: Фан, 1977.
[1]Амир Темурнинг Умаршайх исмли ўғлига набира бўлган шаҳзода Ғиёсиддин (Султон Ҳусайн Бойқаронинг отаси)дан фарқлаш учун Алишернинг отасини Ғиёсиддин Кичкина деб атаганлар.
[2]Алишер Навоий ўзининг бирор асарида ота-онаси ҳақида аниқ маълумот келтирмайди. Навоий даврида яратилган манбаларда ҳам улуғ шоирнинг ота-онаси билан боғлиқ етарли маълумот учрамаслигини кузатиш мумкин. Ш.Сирожиддиновнинг ёзишича, ҳазрат Навоий ғоят камтарлик юзасидан ўз аждоди борасидаги тафсилотларнинг келтирилишини лозим топмаган ва замондошларининг ҳам бу масалада шундай йўл тутишларини истаган. Алишер Навоий вафотидан сўнг яратилган манбаларда бу маълумотлар адади бир оз кенгаяди.
[3] Ш.Сирожиддинов Навоий Самарқандга айнан Ҳиротдан йўл олганлиги масаласига шубҳа билан қарайди. Олимнинг фикрича, Навоий ҳақидаги манбаларнинг бирортасида ҳам шоирнинг айнан Ҳиротдан Самарқандга сафар қилганлиги ҳақидаги маълумот келтирилмайди, балки “Хуросондан Самарқандга” йўл олганлиги айтилади. Машҳад ҳам Хуросон таркибида эканлиги ҳисобга олинса, Навоий Самарқандга Машҳаддан борган бўлиши ҳам мумкин (Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий типологик, текстологик таҳлили. – Б. 45-48).
Навоийшунос олим Қ.Эргашев ҳам улуғ шоир ҳаётининг айнан шу даври навоийшуносликда яхши ўрганилмаганлигига эътибор қаратади (Эргашев Қ. Алишер Навоий ҳаёти ва ижодий биографиясига доир // Халқаро илмий-назарий анжуман материаллари. – Б.35-36)
ALISHER NAVOIY HASBI HOLI MASALALARI
Hayotiga doir muhim ma’lumotlar
Dilnavoz Yusupova
Alisher Navoiyning hasbi holi bilan bog’liq masalalar avvalo shoirning o’z asarlarida, shuningdek zamondoshlari Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla’i sa’dayn va majmai bahrayn”, Mirxondning “Ravzatu-s-safo”, Xondamirning “Xulosatu-l-axbor”, “Makorimu-l-axloq”, “Habibu-s-siyar”, Zayniddin Vosifiyning “Badoe’u-l-vaqoe’”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkiratu-sh- shuaro”, Mu’iniddin Muhammad al-Zamjiy al-Isfizoriyning “Ravzatu-l-jinnot”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” kabi tarixiy va tazkira asarlarida uchraydi.
Alisher Navoiy 1441 yil 9 fevralda Amir Temurning o’g’li Shohruh Mirzo hukmronligi davrida Hirotda tug’ildi. Xondamirning “Makorimu-l- axloq” asarida ma’lumot berilishicha, shoirning tug’ilgan sanasi hijriy 844 yil ramazon oyining 17 kunida bo’lib, tovuq yiliga to’g’ri keladi. Uning otasi G’iyosiddin Muhammad (uni G’iyosiddin Kichkina deb ham atashgan)[1] temuriylar saroyining amaldorlaridan, onasi (ismi ma’lum emas) Kobul amirzodalaridan Shayx Abu Sa’id Changning qizi bo’lgan. Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla’i sa’dayn” va Mirxondning “Ravzatu-s-safo” asarlarida keltirilishicha, Alisherning bobosi Amir Temurning o’g’li Umarshayx bilan emikdosh (ko’kaldosh) bo’lgan. Navoiy “Vaqfiya” asarida o’z ota-bobolarining temuriylar saroyida yuqori mavqeda bo’lganliklari haqida shunday yozadi: “…bu xokisorning ota-bobosi ul hazrat (Sulton Husayn Boyqaro)ning bobo va ajdodi xizmatlarida… ulug’ marotibqa sazovor va biyik manosibqa komgor bo’lg’on erdilar”[2].
Alisherning tog’alari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylar ham shoir bo’lishgan. Bo’lajak shoir ana shunday muhitda, alohida tarbiya va nazoratda o’sadi. Kichiklik chog’idan o’z davrining mashhur olimu fozillari davrasida bo’ladi. Uch-to’rt yoshlarida mashhur shoir Qosim Anvorning
Rindemu oshiqemu ?ahonso’zu ?oma chok,
Bo davlati g’ami tu zi fikri ?ahon chi bok
(Mazmuni: Rindmiz, oshiqmiz, jahon o’rtovchi va yoqavayronlarmiz, sening g’aming turganda dunyo fikridan ne foyda)
baytini yod aytib, mehmonlarni hayratga soladi. Bu haqda keyinchalik “Majolisu-n-nafois”ning birinchi majlisida eslab o’tadi. Bir yildan so’ng, ya’ni 1445 yilda maktabga boradi va yosh Husayn bilan birga o’qiydi.
1447 yilda Shohruh Mirzo vafot etadi va temuriy shahzodalar orasida toj-taxt uchun kurash boshlanadi. Hirotda ro’y bergan notinchlik sababli Alisherlar oilasi Iroqqa yo’l oladi. Yo’lda, Taft shahrida yosh Alisher zamonasining mashhur tarixchisi, “Zafarnoma”ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi va ulug’ tarixchi 6 yoshli Alisherning haqqiga duo o’qiydi. Bu haqda Navoiyning o’zi keyinchalik “Majolisu-n-nafois” va “Nasoyimu-l-muhabbat” asarlarida ma’lumotlar keltiradi.
1451 yilda Xuroson ancha tinchib, Alisherlar xonadoni Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir o’zining “Makorimu-l-axloq” asarida yozishicha, karvon Yazd cho’li orqali Hirotga qaytar ekan, kunduzi issiq bo’lganligi uchun kechasi yurilgan. Tungi yurishlardan birida Alisher egar ustidan yerga tushib qoladi va uyqu zo’ridan bexabar yotaveradi. Quyosh yeru ko’kni yoritgandan keyingina uyg’onib, uzoqda ko’ringan bir qora nuqtani izlab yo’lga chiqadi. Bo’lajak shoirning yo’qolib qolganini bir oz vaqt o’tgach bilgan ota-ona bir mulozimni Yazd tomonga jo’natadilar va bolani topib oladilar.
1452 yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o’tiradi va notinchliklar ancha bosiladi. Abulqosim Bobur ma’rifatli hukmdor bo’lib, tasavvuf ilmidan xabardor, tab’i nazmga moyil shaxs edi. Navoiy bu haqda keyinchalik o’z tazkirasida shunday ma’lumot beradi: “Bobir Mirzo – darveshvash va foniysifat va karimul-axloq kishi erdi. Himmati olida oltunning dag’i kumushning tosh va tufrog’cha hisobi yo’q erdi. Tasavvuf risolalaridin “Lama’ot” bila “Gulshani roz”g’a ko’p mash’uf erdi. Tab’i dag’i nazmg’a muloyim erdi…”
Abulqosim Bobur Alisherning otasi G’iyosiddin Muhammadni Sabzavorga hokim qilib tayinlaydi, G’iyosiddin Muhammad o’z oilasi bilan shu shaharga ko’chib o’tadi va Alisher o’qishni davom ettiradi. Alisher Sabzavorda o’z davrining shoiru fozillari Xoja Ahmad Mustavfiy, Mavlono Yahyo Sebak, Darvesh Mansur, Hofiz Ali Jomiy, Xoja Mahmud, Mavlono Nomiylar bilan tanishadi, Darvesh Mansurdan aruz ilmini o’rganadi. Sa’diy Sheroziyning “Guliston”, “Bo’ston” asarlarini o’qiydi, Farididdin Attorning “Mantiqu-t-tayr” dostonini yod oladi. Bu haqda keyinchalik “Lisonu-t-tayr” dostonida shunday yozadi:
Istabon tashxisi xotir ustod,
Nazm o’quturkim ravon bo’lsun savod.
Nasrdin ba’zi o’qur ham doston,
Bu “Guliston” yanglig’u ul “Bo’ston”.
Menga ul holatda tab’i bulhavas
“Mantiqu-t-tayr” aylab erdi multamas.
Topti sokin-sokin ul takrordin,
Soda ko’nglum bahra ul guftordin.
1453 yilda Alisher maktabdosh do’sti Husayn bilan Abulqosim Bobur xizmatiga kiradi. Avval Sabzavorda, so’ng Mashhadda yashaydi. Bu yillarda ham yosh Alisher o’qish va ilm o’rganishda davom etadi.
1457 yilda Abulqosim Bobur Mirzo vafot etadi. Xuroson taxtini Abu Sa’id Mirzo egallaydi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga kirishib ketadi. Alisher Navoiy esa Mashhad madrasalarida o’qishni davom ettiradi. Bu davrga kelib, endi Navoiy ikki tilda she’rlar bituvchi “zullisonayn” shoir sifatida ancha tanilib qolgan edi. Xondamirning ma’lumot berishicha, bir kuni Alisher Navoiy Lutfiy huzuriga borganida, “maliku-l-kalom” undan yangi yozilgan bir g’azalini o’qib berishni so’raydi. Navoiy o’zining
Orazin yopqoch ko’zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo’ylakim, paydo bo’lur yulduz, nihon bo’lg’och quyosh
matla’si bilan boshlanuvchi g’azalini o’qiydi. Shunda Lutfiy agar imkoni bo’lganida, o’zining 10-12 ming forsiy va turkiy tilda bitilgan baytlarini shu g’azalga almashtirishini aytib, shoirning iste’dodiga yuksak baho beradi.
Shoir Mashhad madrasalarida o’qib yurgan paytida bir muddat xastalanib qoladi. U talabalar uchun ajratilgan hujrada kasal bo’lib yotgan holatini “Majolisun nafois”da shunday eslaydi:
“…Sulton Abu Sa’id Mirzo zamonida Mashhadda g’arib va xasta bir buq’ada yiqilib erdim. Qurbon vaqfasi bo’ldi, olamning aqso bilodidin xalq imom ravzasi tavofig’a yuz qo’ydilar. Rasmdurkim, musofirlar muttayyin buq’a gashtiga ham borurlar, ul buq’adakim, faqir yiqilib erdim, jamoati mavolivash el sayr qilib, devorda bitilgan abyotni o’qib, bir bayt ustida bahsga tushtilar. Bir ulug’roq kishikim, ul jamoat ango tobe’ erdilar, ul jamoatni ilzom qildi. Faqir za’f holida ul jamoat jonibidin so’z ayttim. Anga dedilarkim: bu bemor yigit ham bir so’z aytadur. Ul ulug’roq kishi xud Shayx Kamol ermishkim, ziyoratga kelgan ermish! Boshim ustiga kelib, mabhasni orag’a soldi. Faqir javob bergach, o’z so’zidan qaytib, tahsinlar qilib, holimni tafahhus qildi. Ersa ul ham faqirni eshitgan ekandur va ko’rar havasi bor ekandur”. Alisher Navoiy va davrining mashhur shoiri Kamol Turbatiy o’rtasidagi uchrashuv shu tariqa yuz beradi.
Alisher Navoiy 60- yillarning boshlarida Hirotga qaytadi. Bu davrda Alisherning tog’alari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylar Husayn Boyqaroning sipohiylari sifatida Sulton Abu Sa’id mirzoga qarshi jangda halok bo’lgan edilar. Shoir Hirotda uzoq qololmaydi va Samarqandga yo’l oladi[3]. Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond va Xondamir shoirning Samarqandga borish sabablarini ilm o’rganishga intilish bilan bog’lasalar, Zahiriddin Muhammad Bobur “ixroj” (surgun) deb ataydi. Alisher Navoiyning o’zi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan “Masnaviy” maktubida Samarqandga ketishining bir necha sabablarini ko’rsatadi:
Bir ulkim, chu so’zdindir inson sharif,
Chu hayvonga so’z yo’qdur, uldur kasif…
Men ul menki, to turk bedodidur,
Bu til birla to nazm bunyodidur.
Falak ko’rmadi men kibi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire…
Yetar tengridin oncha quvvat manga,
Ki bo’lmas bitiriga fursat manga.
Bu maydonda Firdavsiy ul gurd erur,
Ki gar kelsa Rustam javobin berur.
Raqam qildi farxunda “Shahnoma”e
Ki, sindi javobida har xomae.
Ki har necha nutq o’lsa kohilsaroy,
Bitigaymen o’ttuz yilin o’ttuz oy.
Ne “Shahnoma”kim, “Xamsa”g’a ursam el,
Aning panjasi sori yetkursam el.
O’tuz yilki oni Nizomiy demish,
Qoshimda erur ikki-uch yillik ish…
Ya’ni, Navoiy bu o’rinda vatandan ketish sabablaridan biri sifatida Hirotda ijod qilish uchun imkoniyat yo’qligini keltirib o’tyapti. Nazmda qobiliyat jihatidan Nizomiyga teng ekanligi, Firdavsiy va Nizomiylar 30 yil vaqt sarflab yozgan “Shohnoma”yu “Xamsa”ni 30 oyda yoza olishga o’zida quvvat sezayotganligiyu, lekin buning uchun sharoit va fursat yo’qligini ta’kidlayapti.
Yana bir bukim, zohir o’lmish mango,
Ki, chiqmish Xuroson elidin vafo…
Vafo yerida zohir o’lmish nifoq,
Saxo o’rnida buxl tutmish visoq…
Ham el manzilin shah katakdek buzub,
Tovug’ o’rniga cho’g’d o’lturg’uzub.
Elida kishilikdin osor yo’q,
Sharoratdin o’zga padidor yo’q…
Ne bir hujrakim, kom topqay ko’ngul,
Dame anda orom topqay ko’ngul.
Ne bir sho’x vaslig’a ul moyadast,
Ki, azmim ayog’ig’a bergay shikast.
Ne yoreki, ranjimni qilg’ay qabul,
Ne zoreki, hajrimdin o’lg’ay malul.
Alisher Navoiyning mamlakatni tashlab ketishga majbur bo’lganining yana bir sababi yurtdagi notinchlikdir. Odamlarda bir-biriga vafo yo’q. Vafoning o’rnini nifoq, saxovatning o’rnini baxillik egallagan. Mamlakat shohi xalq uyini katakdek buzib, tovuq o’rniga boyo’g’lini o’tkazib qo’ygan. Odamlarda kishilikdan nishona yo’q, hamma joyda yomonlik hukmron. Ko’ngil orom topadigan bir hujra yo’q. Tasalli beruvchi biror kishi, ketaman, desa etagidan tutadigan umr yo’ldoshi, ketsa ayriliqdan eziladigan do’sti yo’q.
Samarqandga ketishning yana bir sababi ilm egallashga bo’lgan ehtiyojdir. Zero, Navoiyning fikricha, “haq sirrining mahrami” qilib yaratilgan inson Ollohni ma’rifat orqali tanishi kerak:
Uchinch ulki, chun xoliqi zuljalol,
Ki, ham lamyazal keldi, ham loyazol.
Chu lavhi vujud uzra tortib qalam,
Iki kavn tarhig’a urdi raqam…
Emas erdi maqsud juz odamiy
Ki, haq sirrining bo’lg’ay ul mahrami.
Baridin g’araz garchi inson edi,
Anga dag’i maqsud irfon edi.
Tasavvuf ta’limotiga ko’ra, Ollohni tanish 2 yo’l orqali amalga oshiriladi:
1.Haqdan jazba yetishi, ya’ni Olloh yodi bilan o’zligidan bexabar bo’lib yurish, maqomlarni egallamasdan turib, hol martabasiga erishish, bu yo’lni Navoiy “majzubi solik” yo’li deb ataydi.
2. Pirga qo’l berib, uning irodasi bilan riyozat chekish va undan so’nggina jazba yetishi, bunda avval tariqatdagi maqomlarni bosib o’tgandan keyingina hol martabasiga erishiladi, bu yo’lni Navoiy “soliki majzub” deb ataydi. Navoiy birinchi yo’lga erishish muyassar bo’lmagach, piri komil topib, o’zini unga topshirishga qaror qiladi:
Burun murshidi komil istay yurub,
Ani topqach o’zin anga topshurub…
Chu avvalg’i ish bo’lmadi dastgir
Ikinchisidin xo’b emastur guzir.
Shu tariqa Alisher Navoiy 1465-69 yillarda Samarqandda yashaydi. Shoir Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilikda hayot kechiradi. Keyinroq, unga shahar hokimi Ahmad Hojibek homiylik ko’rsatadi. Ahmad Hojibek fozil va shoirta’b hukmdor bo’lib, “Vafoiy” taxallusi bilan she’rlar bitgan. Navoiy “Majolisu-n-nafois”ning 6-majlisini aynan shu ijodkor-hukmdor ta’rifidan boshlaydi: “Surati xush va siyrati dilkash, axloqi hamida va atvori pisandida yigitdur. Xurosonda tarbiyat topti. Hirot dor us-saltanatida o’n yilg’a yaqin hukumat qildi. Samarqand mahfuzasida ham muddate hokim erdi… Va tab’i bag’oyat xub voqe’ bo’lubtur va nazmg’a ko’p iltifot qilur”.
Alisher Navoiy Samarqandda mashhur olim Xoja Fazlulloh Abullays huzurida fiqh ilmidan saboq oladi. Bu haqda keyinchalik “Majolisu-n-nafois”da shunday yozadi: “Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq o’qub erdim, ancha iltifotlari bor erdikim, “farzand” der erdilar”.
Alisher Navoiy Samarqandda Mavlono Uloyi Shoshiy, Xoja Xurd, Mavlono Muhammad Olim, Mavlono Soyiliy, Darvesh Ahmad Samarqandiy, Mirzobek, Yusufshoh Safoiy kabi olim va shoirlar bilan tanishadi. She’riyat va adabiyotshunoslikka doir ko’plab asarlarni o’qib chiqadi, salaflar va zamondoshlarining baytlarini yod oladi. “Muhokamatu-l-lug’atayn”da bu haqda shunday ma’lumot beriladi: “Yigitligim zamoni va shabob ayyomi avonida ko’proq she’rda sehrsoz va nazmda fusunpardoz shuaroning shirin ash’ori va rangin abyotidin ellik mingdin ortuq yod tutubmen va alar zavq va xushholligidin o’zumni ovutupmen”.
Alisher Navoiy shu yillari shoir sifatida katta shuhrat qozonadi. 1465-1466 yillarda muxlislari uning she’rlarini to’plab, Mashhadda “Devon” tuzadilar va uni oqqa ko’chirishni mashhur xattot Sultonali Mashhadiyga topshiradilar. Bu devon bugun fanda “Ilk devon” nomi bilan mashhurdir.
Alisher Navoiy she’rlarining dovrug’i Sherozu Tabrizga ham yoyiladi. “Ilk devon” tuzilishidan so’ng oradan 5 yil o’tgach, 1471 yilda Oqquyunlilar saltanatida ham Alisher Navoiy she’rlaridan tarkib topgan yana bir devon tuziladi. Mazkur devon Oqquyunlilar saroyida faoliyat yuritgan mashhur xattot va shoir Abdurahim ibn Abdurahmon Xorazmiy (taxallusi Anisiy) tomonidan ko’chiriladi. Demak, shoirning o’zi hali rasmiy devon tartib berishga ulgurmay, uning she’rlari kiritilgan ikki devon: biri Mashhadda, biri Sherozda ko’chirilib, Navoiy ixlosmandlarining ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.
1468 yil Xuroson hukmdori Abu Sa’id Mirzo Eron uchun bo’lgan jangda halok bo’ladi va 1469 yilning boshida Husayn Boyqaro taxtni egallaydi. U Samarqandga maktub yo’llab, Navoiyni o’z yoniga chaqiradi va Navoiy Hirotga qaytadi. Shu yilning aprelida ramazon hayiti kunlarida shoir unga bag’ishlab “Hiloliya” qasidasini yozadi. U Husayn Boyqaroning taxtga chiqishini yangi oy – hilolga qiyos qiladi:
Yangi oyu iyd iki qullug’ching o’lsun, aylagan
Sen hilol aning otin, bayram bu yerning kunyatin.
Husayn Boyqaro Navoiyni davlat ishlariga jalb qiladi. Shoir dastlab 1469-1472 yillarda muhrdor lavozimida, 1472-1476 yillarda esa amir (vazir) davozimida xizmat qiladi. Tarixchi Mirxond uning bu davrdagi faoliyati haqida “Ravzatu-s-safo” asarida shunday yozadi: “…amir bir necha vaqt muhrdorlik lavozimida qoyim turib, xizmatkorlik poyasini yuqori osmondan ham o’tkazdi. Bir necha vaqtdan keyin, bu mansabni tark etish bobida iltimos qilib, bu lavozimga amir Ahmad Suhayliyni tayin qilishni iltimos qildi. Xoqoni Mansur uning bu iltimosini qabul qildi, lekin hijriy 876 yili sha’bon oyida (1472 yil yanvar`) bandanavoz podshoh ul vojib ul-atob amirni amorat mansabi bilan sarafroz qilmoqchi bo’ldi… xoqoni Mansurning pokiza ko’ngli shu ediki, amir Alisher vojib ul-iz’on farmonga ko’ra boshqa amirlardan yuqori muhr bossa, lekin ul janobning qo’liga ma’lum soatda muhr bossin uchun nishon berganlarida, nafsi siniq bo’lganidan va bag’oyat ulug’ tavozu’liligidan, nishonning shunday joyiga muhr bosdikim, undan tubanroqqa muhr bosishga joy qolmadi…”
Alisher Navoiy vazir lavozimida ishlab yurgan paytlarida o’zining butun kuch-quvvatini mamlakat obodonchiligi, el farovonligi uchun sarf qiladi:
Kim bor edi boshima ko’p mehnatim,
Yo’q edi bosh qoshig’ali fursatim
(“Hayratu-l-abror”dan)
Mamlakatda zulm va haqsizlikka chek qo’yadi, ilm va san’at ahliga rahnamolik qiladi, bunyodkorlik va obodonchilik ishlariga keng e’tibor qaratadi. “Amiri kabir” va “amiru-l-muqarrab” unvonlariga sazovor bo’ladi.
Alisher Navoiyning mamlakatdagi katta huquqlari va el orasidagi yuksak e’tibori saroy amaldorlari, ayniqsa, Majididdin va uning tarafdorlarining keskin noroziligiga sabab bo’ladi va saroyda fisq-fasod kuchaya boradi. 1476 yilda Navoiy vazirlik lavozimidan iste’fo beradi va badiiy ijod bilan shug’ullanadi.
Alisher Navoiy vazirlik lavozimidan ketgandan so’ng ham Sulton Husayn saroyida eng nufuzli siyosiy arbob bo’lib qolaveradi. Husayn Boyqaro uni o’ziga g’oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va shoirning fikrini nihoyatda qadrlar edi. Bu holat ulug’ shoir va saroy amaldorlari orasidagi nizoning oshishiga olib keladi. Husayn Boyqaro Navoiyni Astrobodga hokim qilib yuborish bilan saroydagi nizolarga chek qo’ymoqchi bo’ladi.
Alisher Navoiy 1487-1488 yillarda Astrobodda hokimlik qiladi. Mirxondning yozishicha, “Astrobod gulshani adolat xislatlik amirning kelishi bilan Eram gulistonining g’ayratini keltiradigan bo’lib, Jurjonning sayyidlari, ulamosi, e’tiborli kishilari, fozillari ul maqtovga munosib sifatli amirning lutfu marhamatlari bilan faxr va quvonch topdilar. Yana ra’iyati uning adolatu insofining barakoti bilan zulmu bedodlik zulmatidan najot topib, tinchlik va omonlik, farog’at va osudalikka erishdilar”.
1489 yilda Alisher Navoiy Hirotga qaytgach, o’rniga Astrobod hokimi qilib shahzoda Badiuzzamon tayinlangan edi. Bu orada Balxda Darveshali qo’zg’oloni boshlanadi. Husayn Boyqaro Navoiyni olib, Balxga jo’naydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abu Sa’idning o’g’li Sulton Mahmud Husayn Boyqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, o’g’li Badiuzzamonni olib, Hisorga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasarrufiga beradi. Badiuzzamon o’n uch yoshli o’g’li Mo’min Mirzoni Astrobodda qoldirib, Balxga keladi. Husayn Boyqaroning suyukli ayoli Xadichabegim bilan Majididdinning o’rniga vazir qilib tayinlangan Nizomulmulk Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Xadichabegim shohning mastlik chog’ida Mo’min Mirzoni o’ldirish haqidagi farmonga imzo qo’ydirib, uning zudlik bilan ijro qilinishiga erishadi. Husayn Boyqaro hushiga kelib, yangi farmon jo’natadi. Lekin vaqt o’tib bo’lgan edi.
Bu hodisa Alisher Navoiyga qattiq ta’sir ko’rsatadi va ko’pdan buyon orzu qilgani haj safariga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Shohdan ijozat olib, yo’lga otlanadi. 1499 yilda Marvda Husayn Boyqaroning yana bir o’g’li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh ko’taradi. Shoh isyonni bartaraf qilish uchun qo’shin bilan Marvga otlanadi. Mirxondning xabar berishicha, “Marv qamali uch-to’rt oyga cho’zilib, fathu zafar shohidi murod ko’zgusida ko’rinmagani uchun xoqoni Mansur sulhga mayl qildi. Abulmuhsin mirzo ham qal’adorlikning cho’zilib ketganidan g’am chekib, otasi qoshiga chopar yubordi va amir Alisherni talab qildikim, to ul janobning vositachiligi bilan sulh ishi voqe bo’lsin”. Shoh Mashhad ostonalariga yetib qolgan Alisher Navoiyga tez chopar yuboradi. Alisher Navoiy Mashhad ulug’lari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchligi har narsadan ustun ekanligini aytib, hajga borishni kechiktirishni maslahat beradilar. Alisher Navoiy ortga qaytadi va ota-o’g’il orasida sulh imzolanadi.
1500 yil dekabrining oxirlarida Husayn Boyqaro Astrobod yurishidan qaytadi. An’anaga ko’ra, saroyning barcha e’tiborli kishilari shohni kutib olishga yo’lga chiqadilar. Ular orasida hazrat Navoiy ham bor edi. Sog’lig’i juda yomonlashganiga qaramay, shoir safardan qaytgan sulton huzuriga yetib keladi va hamrohlari yordamida uning ko’ksiga bosh qo’yib, hushidan ketadi. Bu holat “Makorimu-l-axloq”da shunday tasvirlanadi: “Bir farsaxga yaqin yurganda sohibqironning dabdabali va ko’rkam muhafasi ko’rindi. Shu vaqt Xudoning inoyati bilan ul zotning muborak boshi aylanib qoldi. Olijanob amir Xoja Shihobuddin Abdullani huzuriga chaqirib: “Meni ehtiyot qilishdan g’ofil bo’lmang, ahvolim o’zgarib qoldi”, dedi. Shu payt a’lo hazratning qo’lini o’pishga yetishmoq uchun otdan tushdi. To’satdan yetishgan kasallikning og’irligi so’nggi haddiga borib qolgani va yurishga madori qolmaganidan, mazkur amir va Mavlono Jaloluddin Qosim uning qo’ltiqlariga kirib, ulug’ Amir boshini baland martabali podshohning quchog’iga qo’ya oldi. A’lo hazrat ul buyuklik va va dabdaba doirasi markazining ahvolida o’zgarish ko’rib, g’oyatda qayg’uga botdi, g’amgin bo’ldi”. Shoirni og’ir ahvolda uyga olib keladilar. Uch kun hushsiz yotgan Alisher Navoiy 1501 yilning 3 yanvarida sakta kasalligi tufayli vafot etadi.
ADABIYOTLAR:
1. Navoiy zamondoshlari xotirasida. – T.: Adabiyot va san’at, 1985.
2. Sirojiddinov SH. Navoiy zamondoshlari e’tirofida. – Samarqand: Zarafshon, 1996.
3. Sirojiddinov SH. Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy tipologik, tekstologik tahlili. – T.: Akademnashr, 2011.
4. Alisher Navoiy ijodiy va ma’naviy merosining olamshumul ahamiyati (xalqaro ilmiy nazariy anjuman materiallari). – T.: O‘zbekiston, 2011.
5. Sulton Izzat. Navoiyning qalb daftari. – T.: Adabiyot va san’at, 1973.
6. Komilov N. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009.
7. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.: O‘zYU Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006.
8. O’zbek adabiyoti tarixi. Besh jildlik. 2-jild (XV asrning ikkinchi yarmi). – T.: Fan, 1977.
[1]Amir Temurning Umarshayx ismli o’g’liga nabira bo’lgan shahzoda G’iyosiddin (Sulton Husayn Boyqaroning otasi)dan farqlash uchun Alisherning otasini G’iyosiddin Kichkina deb ataganlar.
[2]Alisher Navoiy o’zining biror asarida ota-onasi haqida aniq ma’lumot keltirmaydi. Navoiy davrida yaratilgan manbalarda ham ulug’ shoirning ota-onasi bilan bog’liq yetarli ma’lumot uchramasligini kuzatish mumkin. SH.Sirojiddinovning yozishicha, hazrat Navoiy g’oyat kamtarlik yuzasidan o’z ajdodi borasidagi tafsilotlarning keltirilishini lozim topmagan va zamondoshlarining ham bu masalada shunday yo’l tutishlarini istagan. Alisher Navoiy vafotidan so’ng yaratilgan manbalarda bu ma’lumotlar adadi bir oz kengayadi.
[3] SH.Sirojiddinov Navoiy Samarqandga aynan Hirotdan yo’l olganligi masalasiga shubha bilan qaraydi. Olimning fikricha, Navoiy haqidagi manbalarning birortasida ham shoirning aynan Hirotdan Samarqandga safar qilganligi haqidagi ma’lumot keltirilmaydi, balki “Xurosondan Samarqandga” yo’l olganligi aytiladi. Mashhad ham Xuroson tarkibida ekanligi hisobga olinsa, Navoiy Samarqandga Mashhaddan borgan bo’lishi ham mumkin (Sirojiddinov SH. Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy tipologik, tekstologik tahlili. – B. 45-48).
Navoiyshunos olim Q.Ergashev ham ulug’ shoir hayotining aynan shu davri navoiyshunoslikda yaxshi o’rganilmaganligiga e’tibor qaratadi (Ergashev Q. Alisher Navoiy hayoti va ijodiy biografiyasiga doir // Xalqaro ilmiy-nazariy anjuman materiallari. – B.35-36)
