Санъатнинг пойдеворини Адабиёт ташкил қилади. Театр, кино, мусиқа… адабиёт билан тирик. Адабиёт халқ руҳининг барҳаётлиги. Адабиёт йўғрилган миллий ғоягина юраклардан табиийлиги билан жой олади, фикрларни мавжлантиради, илҳомлантиради.

АДАБИЁТ — МИЛЛАТ РУҲИНИНГ ПОЙДЕВОРИДИР
Ўзбекистон халқ шоири Усмон АЗИМ билан суҳбат
Суҳбатдош: Ҳусан Карвонли

— «Адабиёт яшаса — миллат яшар», деган Чўлпон. Шу маънода бугун нечоғли яшаяпмиз? Бугунги ўзбек адабиётининг аҳволи ҳақида…

— Чўлпоннинг гапи айни ҳақиқат. Шунинг учун мен ҳам «Кундузсиз кечалар» драмасида бу гапни яна бир бор Чўлпон тилидан такрорлаганман. Бугун маънавият ва маърифат, миллий ғоя ҳақида гап кетганда эса буюк шоиримиз айтган бу ҳақиқат ҳақида қайта-қайта ўйлаб кўрмоғимиз зарур. Бугунги биз қураётган жамиятда Адабиётнинг ўрнини тўғри белгиламоғимиз, унинг маърифатли жамиятда тутиши керак бўлган мавқеини жойига қўймоғимиз лозим. Халқнинг руҳи адабиётда ва фақат адабиётда акс этишини, бу руҳ адабиётда ўссагина ҳаётнинг руҳи ҳам ўсишини тушуниб етмоқ пайти етди. Адабиётсиз маърифат ва маънавият жуда ғариб ва ночордир.

Санъатнинг пойдеворини Адабиёт ташкил қилади. Театр, кино, мусиқа… адабиёт билан тирик. Адабиёт халқ руҳининг барҳаётлиги. Адабиёт йўғрилган миллий ғоягина юраклардан табиийлиги билан жой олади, фикрларни мавжлантиради, илҳомлантиради. Бугун бутун дунё англаб турган бир нарсани биз ҳам тушуниб етмоғимиз шарт. Мен «ойнаи жаҳон» ҳақида гапирмоқчиман. Бу қудратли тарғибот ва ахборот воситаси юракларни саёзлаштириш билан «жиддий» шуғулланаяпти. Йўқ, атайлаб эмас – унга худо бергани шу! Биз бу хатарни тўғри англамоғимиз — ўзбекни фақат телетомошабин миллат эмас, балки китобхон миллат қилиб ҳам тарбияламоғимиз керак. Чунки ўзбекнинг миллий ўсиши, эслаб кўрсангиз, ҳамиша Адабиёт билан боғлиқ бўлган. Ватанпарварлик, мардлик, ҳалоллик, халқига меҳру оқибат каби хислатларнинг юракларда барқ уришини фақатгина жиддий Адабиёт удда қилади. Бир мисол: «Ўткан кунлар»ни ўқиб, қанча ўзбек яралди экан? Ўз қадри ҳақида ўйга толди экан?..

Бугуннинг яна бир жиддий – тезлик билан ҳал қилиниши лозим бўлган муаммоси — лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтишимиз билан боғлиқ. Бу фақат Адабиётнинг эмас, балки умуммиллий йўсинда ечимини топиши шарт бўлган ва астойдил ғайрат-шижоатни талаб этадиган иш. Маълумки, деярли ҳамма китобларимиз кирилл ёзувида. Ҳозирги ёш авлод улардан баҳраманд бўлолмайди. Бу китобларни тезлик билан янги алифбомизга кўчирмоқ керак. Бунинг учун кенг қамровли, жиддий мутахассислардан иборат комиссия тузмоқ лозим. Улар Навоий кутубхонасига бориб, ўзбекчада нашр этилган китобларни бир-бир кўздан кечирмоғи ва лозим топилганини зудлик билан нашрга тавсия этмоғи шарт. Биз энди йилига минг-минглаб янги ёзувдаги китобларни чоп этишимизга тўғри келади. Бу китоблар ҳар бир кутубхонага етиб бориши ҳақида алоҳида ғамхўрлик ҳам бу катта ва улуғ ишнинг ажралмас қисми бўлмоғи лозим. Шундагина биз нафақат иқтисодий ривожланган, балки маданиятимиз ҳам янада ривожланишига омил яратилган мамлакатга айланамиз.

Яна қайтариб айтаман — Адабиёт миллат руҳининг пойдеворидир. Биз Навоий, Бобур, Қодирийлар миллати эканлигимизни бир зум ҳам унутмайлик. Бугун, маълум сабабларга кўра, ночор қолган Адабиётга кўмак бериш — аслида миллатимиз илдизини мустаҳкамлаш эканлигини эсдан чиқармайлик.

— Кўпчилик шоирлар аксар насрий асарларни ўқишларини, ёзувчилар эса, шеър ўқишини айтишади. Сизда бу қандай? Энг охирги ўқиган китобингиз?

— Бу саволга илгари қаердадир жавоб берганман. Ҳа, мен насрий асарларни кўп ўқийман. Умуман, санъатнинг, ҳаётнинг кўп жабҳаларига ишқибозман. Хаёлпарастман, десаммикан-эй… Бир нарса ёзадиган одам шундай бўлса керак-да… Энг сўнгги ўқиган китобим: Томас Вулф, «Ижод чанқоқлиги». Бу китобда муаллифнинг «Вақт ва дарё ҳақида» деб аталган қизиқ бир насрий тажрибасидан парчалар босилган.

— Ўзаро суҳбатларда профессионаллик ҳақида кўп гапирасиз…

— Бу ҳақда ҳам кўп ёзганман. Ҳозир бир мисол билан чекланаман, холос. Сиз касбини тўлиқ ўзлаштирмаган ҳайдовчи бошқараётган машинада сафарга чиқасизми? Чиқмайсиз, баракалла! Энди касбини чала ўзлаштирган адибни тасаввур қилинг. Мен, кўпинча, китобларни бир-икки жумласини бошлаб ўқиганимдан сўнг ҳафсалам пир бўлади. «Ўзувчиман» деб даъво қилаётган акамнинг ёзишини кўрсангиз… Энг муҳими, ёзувчилик маҳоратини тўлиқ ўзлаштирмаслик истеъдоднинг чала очилишига,
«саҳна»дан эрта тушиб кетишига сабаб бўлади…

— Кўп ижодкорлар ижодкор бўлиб шаклланишларида болаликлари катта рол ўйнаганини айтишади…

— Истеъдод осмондан тушмайди. Уни худо берган ёки бермаган бўлади. Худо берганни ҳам йўқотиб қўйиш ҳеч гап эмас. Истеъдод ўзбекча шароитда, кўпинча болаликда йўқотилади. Бунга сабаб кўп ва бу алоҳида суҳбат мавзуси…

Мен китобни қадрлайдиган оилада ўсганман. Бобом уста Холиёр улуғ одам эди. У кишининг тарбияси, энди билсам, менга бир жаҳон билим берган экан. Негадир, болалигимдан уйда менга шоир бўлади, деб қарашган… Йўқ, менга алоҳида бир шароит яратиб беришгани йўқ. Ўша давр болалари тортган ҳамма азобларни мен ҳам тортганман. Айниқса, отасизлигим… Аммо уйимизда ҳалол ва ҳаром, мардлик ва хиёнат, қадр ва ўзини ерга уриш каби қарама-қаршиликлар ўртасида қўйилган девор аниқ эди. Мен вужудиму руҳимга сингиб етган шу ўзбекона қарашлар ҳамроҳлигида ҳали-ҳануз яшайман ва бунинг учун худога шукроналар айтаман. Болалигим китоб ичида ўтгани, енгил-елпи эмас, мақомларни эшитиб ўсганим, «Алпомиш»ни ўқиб улғайганим учун… Барчаси учун шукрона айтаман.

— Биринчи ўқитувчингизни қандай эслайсиз? Мактабда ижодий муҳит қандай бўлган?

— Биринчи ўқитувчим Арслонов деган одам. Исмларини билмайман. Ҳамма фақат фамилиясини айтар эди. Ўзлари ҳам бизга исмларини айтмаганлар, шекилли… У киши, энди билсам, ҳақиқий Муаллим эканлар. Бирор болага овозини баландлатиб гапирганини эслай олмайман. Ҳаммага бир хил қараганлар. Саводимизни тез чиқарганлар. Иккинчи синфни битирганимиздан кейин у киши бошқа туманга кўчиб кетганлар. Бизга бошқа киши дарс бера бошлаган. Шунда муаллимлар ҳам ҳар хил бўлишини илк бор ҳис қилганман.

— Шеърларингизда кўтаринкилик оҳанг даражасига чиққан. Ҳаётда қандай инсонсиз?

— Шеърларим ҳақида ўзим гапирмай… Қандай одамлигимга келсак… (Усмон ака кулади — Ҳ.К.) Ўзларинг айтинглар, қандай одамман? Яхши одамман-да! Майли, қандай одамлигимни қоғозга ёзинглар-да, газеталарингга босиб юбораверинглар. Нима деб ёзсаларинг ҳам чидайман…

— Умуман, ижодкорнинг шахси ва ижоди ўртасидаги боғланиш ва фарқларга муносабатингиз?..

— Ижод ва ёзувчи шахси бир-бирини тўлдиради. Баъзан улуғ шахсларнинг ижоди ҳаминқадар бўлади. Ижоди ўзидан катта адиблар ҳам бор. Биласиз, ҳозир ҳам бор.

— Ҳозир арузда кам ёзилаётганлиги бу вазннинг эскирганлигиданми ё унда ҳар ким ҳам ёза олмаслигиданми?

— Вазн, ҳамма ўйлагандек, бирор-бир шоирнинг инжиқлиги эмас. Ҳар бир замоннинг ўз ритми бўлади. Замон ритмини англаган ижодкор бахтли ижодкордир. Умуман, истеъдодли одамлар санъатда буни тез англашади. Аммо шоир ҳамма вазнда ҳам озми-кўпми қалам тебратишни билса, яхши. Имкониятлари кенгаяди. Энди аруз ҳақида. Мен ҳам баъзан бу вазнга мурожаат қиламан. Лекин бир нарсани унутмаслигимиз лозим. Арузда қанчалар ўзбекона ёзмайлик, барибир, форсий ва арабий тилларнинг нуқси уриб туради. Аммо, бу деганим арузга тушиши лозим бўлган шеърдан воз кечиш керак, деганим эмас. Замон ритм танлагандек, шоирнинг феъли ҳам, маълум бир пайтдаги
кайфияти ҳам, ҳар бир шеърнинг ўзи ҳам ритм танлайди. Арузда пайдо бўлиши лозим бўлган шеърни маҳорат йўқлигидан удда қилолмаслик эса, ҳар ҳолда, шоир учун мақтовли иш эмас…

— Шеърларингизни қўшиқ қилишган: Маҳмуд Намозов, Кумуш Раззоқова… Сиз учун қўшиқ нима?

— Қўшиқ — яхши шеър, яхши мусиқа, яхши ижро. Шулардан бирортаси оқсаса, қўшиқ кўнгилга етмайди.

— Кино-видеолар ўз йўлига, театр — ўлмас санъат. Бугунги шоирларимизнинг театрга муносабатларидан қониқасизми? Саҳнамизда яхши спеактакллар камлигини нима билан изоҳлайсиз?

— Умуман, савияси паст асарларнинг пайдо бўлишида санъатнинг бирор турининг айби йўқ. Ҳамма нарсани истеъдодлар ва қўйилган мақсад ҳал қилади. Мен яхши кўрадиган, қайта-қайта кўргим келадиган кинолар жуда кўп. Театр ҳақида баланд баҳоларингиздан эса, хурсандман. Шоирларнинг театрга муносабатидан эса қониқмайман.

Ҳа, майли… Энди шоирлар ва театр ҳақида. Ҳақиқий шоирни шеър барибир — бир кунмас бир кун драматургияга, демак, театрга олиб келади. Чўлпонни, Фитратни, Усмон Носирни, Ойбекни… Лоркани, Пушкинни, Лермонтовни… Ориповни, Воҳидовни эсланг. Театр санъати билан шоирнинг қизиқмаслиги бу — жуда кечириб бўлмас ҳол. Ҳар ҳолда, йилида пайдо бўлиб қоладиган бир-икки спектаклни, албатта, кўришлари лозим. Фақат шеър билан ўралашиб қолиш — истеъдоднинг ривожига, янгиланишига, кўламига халал беради.

Яхши спектакллар камлигига келсак, бу ҳолни биринчи галда драматургияда истеъдодларнинг танқислиги билан  изоҳлардим. Театр ва кино учун Адабиёт юксак  сарчашмадир. Демак, драматургия ва кинодраматургия бир оёқда оқсаса, улар икки оёқда оқсайди. Иккинчидан, театрда адабий диди бор, яхши асар билан бўш асарни фарқлай оладиган раҳбарлар, ҳар доимгидек кам. Учинчидан, санъатнинг қайсидир маънода коммерциялашуви умумсавиясини пасайтиришга олиб келаяпти. Тўртинчи муаммо — истеъдодли режиссёрлар бармоқ билан санарли…

— Яна қандай айтар сўзингиз бор?

— Айтадиган гапим кўп. Аммо сўраганда жавоб беришни беш-ўн йилдан буён ўзимга расм қилганман…

«Ҳуқуқ», 2000 йил 28 июн—4 июль

ADABIYOT — MILLAT RUHINING POYDEVORIDIR
O’zbekiston xalq shoiri Usmon AZIM bilan suhbat
Suhbatdosh: Husan Karvonli

— «Adabiyot yashasa — millat yashar», degan Cho’lpon. Shu ma’noda bugun nechog’li yashayapmiz? Bugungi o’zbek adabiyotining ahvoli haqida…

— Cho’lponning gapi ayni haqiqat. Shuning uchun men ham «Kunduzsiz kechalar» dramasida bu gapni yana bir bor Cho’lpon tilidan takrorlaganman. Bugun ma’naviyat va ma’rifat, milliy g’oya haqida gap ketganda esa buyuk shoirimiz aytgan bu haqiqat haqida qayta-qayta o’ylab ko’rmog’imiz zarur. Bugungi biz qurayotgan jamiyatda Adabiyotning o’rnini to’g’ri belgilamog’imiz, uning ma’rifatli jamiyatda tutishi kerak bo’lgan mavqeini joyiga qo’ymog’imiz lozim. Xalqning ruhi adabiyotda va faqat adabiyotda aks etishini, bu ruh adabiyotda o’ssagina hayotning ruhi ham o’sishini tushunib yetmoq payti yetdi. Adabiyotsiz ma’rifat va ma’naviyat juda g’arib va nochordir.

San’atning poydevorini Adabiyot tashkil qiladi. Teatr, kino, musiqa… adabiyot bilan tirik. Adabiyot xalq ruhining barhayotligi. Adabiyot yo’g’rilgan milliy g’oyagina yuraklardan tabiiyligi bilan joy oladi, fikrlarni mavjlantiradi, ilhomlantiradi. Bugun butun dunyo anglab turgan bir narsani biz ham tushunib yetmog’imiz shart. Men «oynai jahon» haqida gapirmoqchiman. Bu qudratli targ’ibot va axborot vositasi yuraklarni sayozlashtirish bilan «jiddiy» shug’ullanayapti. Yo’q, ataylab emas – unga xudo bergani shu! Biz bu xatarni to’g’ri anglamog’imiz — o’zbekni faqat teletomoshabin millat emas, balki kitobxon millat qilib ham tarbiyalamog’imiz kerak. Chunki o’zbekning milliy o’sishi, eslab ko’rsangiz, hamisha Adabiyot bilan bog’liq bo’lgan. Vatanparvarlik, mardlik, halollik, xalqiga mehru oqibat kabi xislatlarning yuraklarda barq urishini faqatgina jiddiy Adabiyot udda qiladi. Bir misol: «O’tkan kunlar»ni o’qib, qancha o’zbek yaraldi ekan? O’z qadri haqida o’yga toldi ekan?..

Bugunning yana bir jiddiy – tezlik bilan hal qilinishi lozim bo’lgan muammosi — lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tishimiz bilan bog’liq. Bu faqat Adabiyotning emas, balki umummilliy yo’sinda yechimini topishi shart bo’lgan va astoydil g’ayrat-shijoatni talab etadigan ish. Ma’lumki, deyarli hamma kitoblarimiz kirill yozuvida. Hozirgi yosh avlod ulardan bahramand bo’lolmaydi. Bu kitoblarni tezlik bilan yangi alifbomizga ko’chirmoq kerak. Buning uchun keng qamrovli, jiddiy mutaxassislardan iborat komissiya tuzmoq lozim. Ular Navoiy kutubxonasiga borib, o’zbekchada nashr etilgan kitoblarni bir-bir ko’zdan kechirmog’i va lozim topilganini zudlik bilan nashrga tavsiya etmog’i shart. Biz endi yiliga ming-minglab yangi yozuvdagi kitoblarni chop etishimizga to’g’ri keladi. Bu kitoblar har bir kutubxonaga yetib borishi haqida alohida g’amxo’rlik ham bu katta va ulug’ ishning ajralmas qismi bo’lmog’i lozim. Shundagina biz nafaqat iqtisodiy rivojlangan, balki madaniyatimiz ham yanada rivojlanishiga omil yaratilgan mamlakatga aylanamiz.

Yana qaytarib aytaman — Adabiyot millat ruhining poydevoridir. Biz Navoiy, Bobur, Qodiriylar millati ekanligimizni bir zum ham unutmaylik. Bugun, ma’lum sabablarga ko’ra, nochor qolgan Adabiyotga ko’mak berish — aslida millatimiz ildizini mustahkamlash ekanligini esdan chiqarmaylik.

— Ko’pchilik shoirlar aksar nasriy asarlarni o’qishlarini, yozuvchilar esa, she’r o’qishini aytishadi. Sizda bu qanday? Eng oxirgi o’qigan kitobingiz?

— Bu savolga ilgari qaerdadir javob berganman. Ha, men nasriy asarlarni ko’p o’qiyman. Umuman, san’atning, hayotning ko’p jabhalariga ishqibozman. Xayolparastman, desammikan-ey… Bir narsa yozadigan odam shunday bo’lsa kerak-da… Eng so’nggi o’qigan kitobim: Tomas Vulf, «Ijod chanqoqligi». Bu kitobda muallifning «Vaqt va daryo haqida» deb atalgan qiziq bir nasriy tajribasidan parchalar bosilgan.

— O’zaro suhbatlarda professionallik haqida ko’p gapirasiz…

— Bu haqda ham ko’p yozganman. Hozir bir misol bilan cheklanaman, xolos. Siz kasbini to’liq o’zlashtirmagan haydovchi boshqarayotgan mashinada safarga chiqasizmi? Chiqmaysiz, barakalla! Endi kasbini chala o’zlashtirgan adibni tasavvur qiling. Men, ko’pincha, kitoblarni bir-ikki jumlasini boshlab o’qiganimdan so’ng hafsalam pir bo’ladi. «O’zuvchiman» deb da’vo qilayotgan akamning yozishini ko’rsangiz… Eng muhimi, yozuvchilik mahoratini to’liq o’zlashtirmaslik iste’dodning chala ochilishiga,
«sahna»dan erta tushib ketishiga sabab bo’ladi…

— Ko’p ijodkorlar ijodkor bo’lib shakllanishlarida bolaliklari katta rol o’ynaganini aytishadi…

— Iste’dod osmondan tushmaydi. Uni xudo bergan yoki bermagan bo’ladi. Xudo berganni ham yo’qotib qo’yish hech gap emas. Iste’dod o’zbekcha sharoitda, ko’pincha bolalikda yo’qotiladi. Bunga sabab ko’p va bu alohida suhbat mavzusi…

Men kitobni qadrlaydigan oilada o’sganman. Bobom usta Xoliyor ulug’ odam edi. U kishining tarbiyasi, endi bilsam, menga bir jahon bilim bergan ekan. Negadir, bolaligimdan uyda menga shoir bo’ladi, deb qarashgan… Yo’q, menga alohida bir sharoit yaratib berishgani yo’q. O’sha davr bolalari tortgan hamma azoblarni men ham tortganman. Ayniqsa, otasizligim… Ammo uyimizda halol va harom, mardlik va xiyonat, qadr va o’zini yerga urish kabi qarama-qarshiliklar o’rtasida qo’yilgan devor aniq edi. Men vujudimu ruhimga singib yetgan shu o’zbekona qarashlar hamrohligida hali-hanuz yashayman va buning uchun xudoga shukronalar aytaman. Bolaligim kitob ichida o’tgani, yengil-yelpi emas, maqomlarni eshitib o’sganim, «Alpomish»ni o’qib ulg’ayganim uchun… Barchasi uchun shukrona aytaman.

— Birinchi o’qituvchingizni qanday eslaysiz? Maktabda ijodiy muhit qanday bo’lgan?

— Birinchi o’qituvchim Arslonov degan odam. Ismlarini bilmayman. Hamma faqat familiyasini aytar edi. O’zlari ham bizga ismlarini aytmaganlar, shekilli… U kishi, endi bilsam, haqiqiy Muallim ekanlar. Biror bolaga ovozini balandlatib gapirganini eslay olmayman. Hammaga bir xil qaraganlar. Savodimizni tez chiqarganlar. Ikkinchi sinfni bitirganimizdan keyin u kishi boshqa tumanga ko’chib ketganlar. Bizga boshqa kishi dars bera boshlagan. Shunda muallimlar ham har xil bo’lishini ilk bor his qilganman.

— She’rlaringizda ko’tarinkilik ohang darajasiga chiqqan. Hayotda qanday insonsiz?

— She’rlarim haqida o’zim gapirmay… Qanday odamligimga kelsak… (Usmon aka kuladi — H.K.) O’zlaring aytinglar, qanday odamman? Yaxshi odamman-da! Mayli, qanday odamligimni qog’ozga yozinglar-da, gazetalaringga bosib yuboraveringlar. Nima deb yozsalaring ham chidayman…

— Umuman, ijodkorning shaxsi va ijodi o’rtasidagi bog’lanish va farqlarga munosabatingiz?..

— Ijod va yozuvchi shaxsi bir-birini to’ldiradi. Ba’zan ulug’ shaxslarning ijodi haminqadar bo’ladi. Ijodi o’zidan katta adiblar ham bor. Bilasiz, hozir ham bor.

— Hozir aruzda kam yozilayotganligi bu vaznning eskirganligidanmi yo unda har kim ham yoza olmasligidanmi?

— Vazn, hamma o’ylagandek, biror-bir shoirning injiqligi emas. Har bir zamonning o’z ritmi bo’ladi. Zamon ritmini anglagan ijodkor baxtli ijodkordir. Umuman, iste’dodli odamlar san’atda buni tez anglashadi. Ammo shoir hamma vaznda ham ozmi-ko’pmi qalam tebratishni bilsa, yaxshi. Imkoniyatlari kengayadi. Endi aruz haqida. Men ham ba’zan bu vaznga murojaat qilaman. Lekin bir narsani unutmasligimiz lozim. Aruzda qanchalar o’zbekona yozmaylik, baribir, forsiy va arabiy tillarning nuqsi urib turadi. Ammo, bu deganim aruzga tushishi lozim bo’lgan she’rdan voz kechish kerak, deganim emas. Zamon ritm tanlagandek, shoirning fe’li ham, ma’lum bir paytdagi
kayfiyati ham, har bir she’rning o’zi ham ritm tanlaydi. Aruzda paydo bo’lishi lozim bo’lgan she’rni mahorat yo’qligidan udda qilolmaslik esa, har holda, shoir uchun maqtovli ish emas…

— She’rlaringizni qo’shiq qilishgan: Mahmud Namozov, Kumush Razzoqova… Siz uchun qo’shiq nima?

— Qo’shiq — yaxshi she’r, yaxshi musiqa, yaxshi ijro. Shulardan birortasi oqsasa, qo’shiq ko’ngilga yetmaydi.

— Kino-videolar o’z yo’liga, teatr — o’lmas san’at. Bugungi shoirlarimizning teatrga munosabatlaridan qoniqasizmi? Sahnamizda yaxshi speaktakllar kamligini nima bilan izohlaysiz?

— Umuman, saviyasi past asarlarning paydo bo’lishida san’atning biror turining aybi yo’q. Hamma narsani iste’dodlar va qo’yilgan maqsad hal qiladi. Men yaxshi ko’radigan, qayta-qayta ko’rgim keladigan kinolar juda ko’p. Teatr haqida baland baholaringizdan esa, xursandman. Shoirlarning teatrga munosabatidan esa qoniqmayman.

Ha, mayli… Endi shoirlar va teatr haqida. Haqiqiy shoirni she’r baribir — bir kunmas bir kun dramaturgiyaga, demak, teatrga olib keladi. Cho’lponni, Fitratni, Usmon Nosirni, Oybekni… Lorkani, Pushkinni, Lermontovni… Oripovni, Vohidovni eslang. Teatr san’ati bilan shoirning qiziqmasligi bu — juda kechirib bo’lmas hol. Har holda, yilida paydo bo’lib qoladigan bir-ikki spektaklni, albatta, ko’rishlari lozim. Faqat she’r bilan o’ralashib qolish — iste’dodning rivojiga, yangilanishiga, ko’lamiga xalal beradi.

Yaxshi spektakllar kamligiga kelsak, bu holni birinchi galda dramaturgiyada iste’dodlarning tanqisligi bilan   izohlardim. Teatr va kino uchun Adabiyot yuksak sarchashmadir. Demak, dramaturgiya va kinodramaturgiya bir oyoqda oqsasa, ular ikki oyoqda oqsaydi. Ikkinchidan, teatrda adabiy didi bor, yaxshi asar bilan bo’sh asarni farqlay oladigan rahbarlar, har doimgidek kam. Uchinchidan, san’atning qaysidir ma’noda kommertsiyalashuvi umumsaviyasini pasaytirishga olib kelayapti. To’rtinchi muammo — iste’dodli rejissyorlar barmoq bilan sanarli…

— Yana qanday aytar so’zingiz bor?

— Aytadigan gapim ko’p. Ammo so’raganda javob berishni besh-o’n yildan buyon o’zimga rasm qilganman…

«Huquq», 2000 yil 28 iyun—4 iyul`