1 апрель — Кулги ва ҳазил мутоиба куни.
Эллик тўрт қиротли «Терешкова» (Якутия конларидан яқинда топилган бир йирик олмосга Терешкова номи берилган. Ғ.Ғ. эскартшии.) бриллиантидай ҳар қиррасида етти ранг офтоб товланиб турган халқимиз ижоди энига, бўйига, юксаклигига, чўнқирлигига, ўнгига, чапига унча-мунча кишининг зеҳни етмайдиган даражада бойдир.
Халқ ижоди бойлигидан
ЛОФЛАР
Ғафур Ғулом «Асарлар»ининг 6-томидан олинди
Эллик тўрт қиротли «Терешкова» (Якутия конларидан яқинда топилган бир йирик олмосга Терешкова номи берилган. Ғ.Ғ. эскартиши.) бриллиантидай ҳар қиррасида етти ранг офтоб товланиб турган халқимиз ижоди энига, бўйига, юксаклигига, чўнқирлигига, ўнгига, чапига унча-мунча кишининг зеҳни етмайдиган даражада бойдир.
Биз ёш бола чоғимизда отам раҳматлик онамиэни эркалаб:
—- Тошхон, мен сени минг йилдан бери севаман, сен ҳам ҳеч бўлмаса уч юз йил қадримга ет,— деб қўярдилар. Биз ёш бўлганимиз учун минг йиллар нонуштадан оқшомгача туюларди.
Араблар бизнинг Ўрта Осиёмизни истило қила бошлаганларида йўлдаги биринчи шаҳар Марв (бугунги Мари) экан. Шунда Қутайбанинг ғолиб қўшинлари бир улкан ва кўркам ёнғоқ тагида толон дастурхони устида ўтирар эканлар. Албатта энди бу дастурхонда жайрон кабобдан тортиб Аму лаққасигача, Ашхобод аноридан тортиб Қаҳқа узумигача, Чоржўй, Бешўғизнинг қовуну тарвузларигача бор эди. Шунда бир араб саркардасининг бошига «қарс» этиб битта хом ёнғоқ тушибди. (Олмахонми, қарғами ўйнаган бўлса керак.) Кайфи учган саркардаи ғурра бош шу ёнғоқни қўлига олиб, айлантириб кўра бошлабди. Қарасаки, дастурхонда сўйилмаган тарвуз ҳам шунга ўхшайди. Шунда шеър билан айтган экан:
Дарахти рўз агар ҳам чун баланди,
Дарахти харбуза оллоҳу акбар.
Яъни:
Ёнғоқ дарахти-ку шунчалик баланд,
Тарвуз дарахтидан худо асрасин.
(Таржимасини ўзгинам, ясаб ташладим.)
Айтганики: шу ёнғоқ ўрнига дарахтдан тарвуз узилиб тушса чилпарчин бўлардим…
Халқимизда муболаға — гипербола, яъни лоф жанри ҳамма сўзда ва суҳбатда ош тузидай зарурий.
Бай, бай, бай… Куёв йигитнинг мақтовини совчилардан зшитсангиз:
— Эралижон тушмагур, бу йил балиқ йили бўлса роппа-роса ўн тўққизга киради. Тўйга атаб битта жун қопдаги ўн тўққиз пуд буғдойни битта ўзи кўтариб кирди. Раисимиз: «Қўй, белингга шикаст етади», деса ҳам «Бе!» дебди-да, лиммо-лим ўғит ортилган грузовойни ботқоқдан елкалаб. тош йўлга чиқазиб қўйибди.
Келин бола таърифида:
— Шафағатойни айтинг… Ким тикилса киприги қайрилиб кетади. Санамораста, оғзи билан бели борми, йўқми, биз ҳалигача билмаймиз… Чумчуқча овқат ейди… Сув ичса томоғидан, сабзи еса биқинидан кўринади… Шунақаям пазандаки, йўқ ердан бунёд қилади. Сувдан ҳолвайтар, тариқ ёрмадан палов пиширади, барака топгур.
Ростини айтганда, Эралижон ўттиз ёшдаги чўтир йигит, Шафоғат бўлса — бир кўзига оқ тушган, ёшлигида сандалда бир ёнбоши куйган қари қиз…
Ҳамма халқлардагидек, бизнинг классик адабиётимиз ҳам, замон адабиётимиз ҳам лофлардан, гиперболалардан холи эмасдир. Биз халқимиз лофларидан баъзи нусхаларни кўчирдик.
ДОШҚОЗОН ВА ҚИЗИЛЧА
Халилча Ҳалол деган наманганлик бир лофчи билан оҳангаронлик Сандонқул Тангатопган деган довонда учрашиб қолишибди. Ҳол-аҳвол сўрашгандан кейин:
— Хўш, Оҳангаронларда нима янгилик бор? — деб сўрабди Халилча Ҳалол.
— Ҳе, нима бўларди, олам ҳодис, яъни биз яшаб турган олам ҳодисалардан иборат деганларидек, бизнинг Оҳангарон чилангарлари бир мингу уч юз қирқ қулоқли битта дошқозон ясашяпти. Бир қулоғида туриб ўн қадоқли болға билан эрталаб ургандаги чиққан овозини иккинчи қулоқдаги чилангар тушдан кейин зшитади.
— Баракалла бу киройи дегча бўлибди,— дебди наманганлик Халилча Ҳалол.
Кейин Сандонқул сўрабди:
— Хўш, Намангонда нима янгиликлар бор?
— Наманган деҳқонларининг қўли гул таърифилиги бу томони Чин-Мочин, бу томон қайсари Румгача маълум. Ғирвон деҳқонлари бу йил лавлаги — қизилча эккан эдилар. Айниқса Шоди Сўтакнинг лавлагиси бўлиб берди. Юқори даштда шундай бир туп лавлаги ўсдики, баргларининг соясидан ўн минг отлиқ аскар салқинласа бўлади.
— Вой аҳмоқ,— деди Сандон, — лоф ҳам эви билан- да, лавлаги ҳам шунақа бўладими?
— Мен аҳмоқми, сенми,— деди Халилча Ҳалол.— Сен айтган ҳалиги қозончада ўша лавлаги қайнамаса, нима қайнайди?
КАЛТА ГАП ИККИ ДУСТ
Саратоннинг жазирама кунларидан бирида андижонлик Лом-мимбек суҳбатдош тополмай зерикиб қўқонқишлоқлик Али Жимжит деган дўстининг уйига борибди.
— Хуш келинг, — дебди Али Жимжит,— ўбдон меҳмон қилар здиму вақтим зиқроқ. Тез-товур гапингни айта қол.
— Беш оғиз гаплашиб кетай, деб келувдим,— дебди Лом-мимбек.
— Ҳа-ҳа,— дебди Али Жимжит,— бўлмаса сен ўтириб тур, мен уйга кириб чиқай.
Лом-мимбек яланг сайҳондаги супачада, кун тиғида терлаб-пишиб Али Жимжитни кутиб ўтирибди.
Бир маҳал десангиз, Али Жимжит қўй теридан қилинган катта қирғиз пўстин, белида шол белбоғ, оёғида айиқ тери этик, бошида тулки теридан телпак-тумоқ, қўлида қўлқоп, қўлтиғида икки бойлам қарағай ўтин, қўлида бир хокандоз чўғ — ичкаридан чиқиб келибди.
Буни кўрган Лом-мимбек қайратда қолиб:
— Буларинг нимаси?— деб сўрабди.
— Сен-ку беш оғиз сўзлашамиз, дединг. Сену менинг беш оғиз сўзимиз ўзимизга маълум. Сўз бора-бора тортишувга, тортишув — баҳсга, баҳс — жанжалга, жанжал — кекирдакбозликка айланиб кетиб, суҳбат бир оз чўзилиши мумкин. Ёз ўтар, куз ўтар, қиличини кўтариб қиш келар, гапимиз тугамас, муддао айтилиб бўлмас, ўзим совуққа ожиз, сояси юпқа одамларданман, тағин қиш чиллада тумов-пумов бўлиб юрмай. Ёз ёпинчиғингни қўйма, қиш ўзинг биласан, деган мақоллар бор. Сен ҳам калта сўзлик бобида онангдан қолишмайсан. Уларни худо раҳмат қилсин, элакка чиққан хотиннинг эллик оғиз гапи бор, дейишади. Барака топгур, Лом-мим ука, қани, рўпарамга ўтир-чи…— деб сўзини тамом қилганда, нариги муюлишда кўчани чангитиб қочиб кетаётган Лом-мимнинг шарпасини аранг илғаб қолди.
ЁПҚИЧГА ЯМОҒЛИҚ
Қўқонлик Худоёрхон замонасининг машҳур қизиқчи ва лофчиларидан Зокир-гов тошкентлик лофчилардан Жўра
Нилгарнинг уйига меҳмонга келмоқчи бўлибди. Бу саёҳатдан мақсад — Жўра Нилгарни лофда енгмоқлик экан. Тошкентга келиб унинг эшигини қоқибди. Эшик орқасидан аввалига «Ҳув-в-в», деган хипча овоз эшитилиб, орқасидан эшикнинг зулфини тушиб саккиз-тўққиз ёшлардаги жамалак-жинни бир қиз кўринибди.
— Аччаломалайтум, телинг, амати?
— Сан кимнинг қизисан?
— Жўявойнинг.
— Даданг қаерда?
— Самарқандда тетганлар.
— Нима ишга?
— Шарифжон аматим билан гаплашгани.
— Э, аттанг, аттанг,— дебди Зокир-гов,— бўлмаса аянгга кириб айт: мен дадангнинг ўртоғи қўқонлик Зокир-гов бўламан. Сизларни кўргали келиб эдим, қўлим қуруқ эмас. Сизларга бир гилам совға қилмоқчи эдим. Гиламнинг бир боши Тошканнинг Ўқчи дарвозасига кириб келди, этагини Қўқонда йиғиштиришяпти. Ана шунақа, қизим…
Шунда қизгина Зокир-говнинг бўйнидан очомлаб:
— Вой аматидинамдан айланай! Яқинда тандир ёпқичимизга чўғ тушиб ўйилиб қолган эди. Сизнинг совға гиламингиз шу жойга ямоққа етар экан,— дебди.
Шунда Зокир-гов: «Э-қа, қизининг лофи шу бўлса, дадаси билан гаплашиб бўпман», деб Қўқонга қайтиб кетибди.
1964
Xalq ijodi boyligidan
LOFLAR
G’afur G’ulom «Asarlar»ining 6-tomidan olindi
Ellik to’rt qirotli «Tereshkova» (Yakutiya konlaridan yaqinda topilgan bir yirik olmosga Tereshkova nomi berilgan. G’.G’. eskartishi.) brilliantiday har qirrasida yetti rang oftob tovlanib turgan xalqimiz ijodi eniga, bo’yiga, yuksakligiga, cho’nqirligiga, o’ngiga, chapiga uncha-muncha kishining zehni yetmaydigan darajada boydir.
Biz yosh bola chog’imizda otam rahmatlik onamieni erkalab:
—- Toshxon, men seni ming yildan beri sevaman, sen ham hech bo’lmasa uch yuz yil qadrimga yet,— deb qo’yardilar. Biz yosh bo’lganimiz uchun ming yillar nonushtadan oqshomgacha tuyulardi.
Arablar bizning O’rta Osiyomizni istilo qila boshlaganlarida yo’ldagi birinchi shahar Marv (bugungi Mari) ekan. Shunda Qutaybaning g’olib qo’shinlari bir ulkan va ko’rkam yong’oq tagida tolon dasturxoni ustida o’tirar ekanlar. Albatta endi bu dasturxonda jayron kabobdan tortib Amu laqqasigacha, Ashxobod anoridan tortib Qahqa uzumigacha, Chorjo’y, Besho’g’izning qovunu tarvuzlarigacha bor edi. Shunda bir arab sarkardasining boshiga «qars» etib bitta xom yong’oq tushibdi. (Olmaxonmi, qarg’ami o’ynagan bo’lsa kerak.) Kayfi uchgan sarkardai g’urra bosh shu yong’oqni qo’liga olib, aylantirib ko’ra boshlabdi. Qarasaki, dasturxonda so’yilmagan tarvuz ham shunga o’xshaydi. Shunda she’r bilan aytgan ekan:
Daraxti ro’z agar ham chun balandi,
Daraxti xarbuza ollohu akbar.
Ya’ni:
Yong’oq daraxti-ku shunchalik baland,
Tarvuz daraxtidan xudo asrasin.
(Tarjimasini o’zginam, yasab tashladim.)
Aytganiki: shu yong’oq o’rniga daraxtdan tarvuz uzilib tushsa chilparchin bo’lardim…
Xalqimizda mubolag’a — giperbola, ya’ni lof janri hamma so’zda va suhbatda osh tuziday
zaruriy.
Bay, bay, bay… Kuyov yigitning maqtovini sovchilardan zshitsangiz:
— Eralijon tushmagur, bu yil baliq yili bo’lsa roppa-rosa o’n to’qqizga kiradi. To’yga atab bitta jun qopdagi o’n to’qqiz pud bug’doyni bitta o’zi ko’tarib kirdi. Raisimiz: «Qo’y, belingga shikast yetadi», desa ham «Be!» debdi-da, limmo-lim o’g’it ortilgan gruzovoyni botqoqdan yelkalab. tosh yo’lga chiqazib qo’yibdi.
Kelin bola ta’rifida:
— Shafag’atoyni ayting… Kim tikilsa kiprigi qayrilib ketadi. Sanamorasta, og’zi bilan beli bormi, yo’qmi, biz haligacha bilmaymiz… Chumchuqcha ovqat yeydi… Suv ichsa tomog’idan, sabzi yesa biqinidan ko’rinadi… Shunaqayam pazandaki, yo’q yerdan bunyod qiladi. Suvdan holvaytar, tariq yormadan palov pishiradi, baraka topgur.
Rostini aytganda, Eralijon o’ttiz yoshdagi cho’tir yigit, Shafog’at bo’lsa — bir ko’ziga oq tushgan, yoshligida sandalda bir yonboshi kuygan qari qiz…
Hamma xalqlardagidek, bizning klassik adabiyotimiz ham, zamon adabiyotimiz ham loflardan, giperbolalardan xoli emasdir. Biz xalqimiz loflaridan ba’zi nusxalarni ko’chirdik.
DOSHQOZON VA QIZILCHA
Xalilcha Halol degan namanganlik bir lofchi bilan ohangaronlik Sandonqul Tangatopgan degan dovonda uchrashib qolishibdi. Hol-ahvol so’rashgandan keyin:
— Xo’sh, Ohangaronlarda nima yangilik bor? — deb so’rabdi Xalilcha Halol.
— He, nima bo’lardi, olam hodis, ya’ni biz yashab turgan olam hodisalardan iborat deganlaridek, bizning Ohangaron chilangarlari bir mingu uch yuz qirq quloqli bitta doshqozon yasashyapti. Bir qulog’ida turib o’n qadoqli bolg’a bilan ertalab urgandagi chiqqan ovozini ikkinchi quloqdagi chilangar tushdan keyin zshitadi.
— Barakalla bu kiroyi degcha bo’libdi,— debdi namanganlik Xalilcha Halol.
Keyin Sandonqul so’rabdi:
— Xo’sh, Namangonda nima yangiliklar bor?
— Namangan dehqonlarining qo’li gul ta’rifiligi bu tomoni Chin-Mochin, bu tomon qaysari Rumgacha ma’lum. G’irvon dehqonlari bu yil lavlagi — qizilcha ekkan edilar. Ayniqsa Shodi So’takning lavlagisi bo’lib berdi. Yuqori dashtda shunday bir tup lavlagi o’sdiki, barglarining soyasidan o’n ming otliq askar salqinlasa bo’ladi.
— Voy ahmoq,— dedi Sandon, — lof ham evi bilan- da, lavlagi ham shunaqa bo’ladimi?
— Men ahmoqmi, senmi,— dedi Xalilcha Halol.— Sen aytgan haligi qozonchada o’sha lavlagi qaynamasa, nima qaynaydi?
KALTA GAP IKKI DUST
Saratonning jazirama kunlaridan birida andijonlik Lom-mimbek suhbatdosh topolmay zerikib qo’qonqishloqlik Ali Jimjit degan do’stining uyiga boribdi.
— Xush keling, — debdi Ali Jimjit,— o’bdon mehmon qilar zdimu vaqtim ziqroq. Tez-tovur gapingni ayta qol.
— Besh og’iz gaplashib ketay, deb keluvdim,— debdi Lom-mimbek.
— Ha-ha,— debdi Ali Jimjit,— bo’lmasa sen o’tirib tur, men uyga kirib chiqay.
Lom-mimbek yalang sayhondagi supachada, kun tig’ida terlab-pishib Ali Jimjitni kutib o’tiribdi.
Bir mahal desangiz, Ali Jimjit qo’y teridan qilingan katta qirg’iz po’stin, belida shol belbog’, oyog’ida ayiq teri etik, boshida tulki teridan telpak-tumoq, qo’lida qo’lqop, qo’ltig’ida ikki boylam qarag’ay o’tin, qo’lida bir xokandoz cho’g’ — ichkaridan chiqib kelibdi.
Buni ko’rgan Lom-mimbek qayratda qolib:
— Bularing nimasi?— deb so’rabdi.
— Sen-ku besh og’iz so’zlashamiz, deding. Senu mening besh og’iz so’zimiz o’zimizga ma’lum. So’z bora-bora tortishuvga, tortishuv — bahsga, bahs — janjalga, janjal — kekirdakbozlikka aylanib ketib, suhbat bir oz cho’zilishi mumkin. Yoz o’tar, kuz o’tar, qilichini ko’tarib qish kelar, gapimiz tugamas, muddao aytilib bo’lmas, o’zim sovuqqa ojiz, soyasi yupqa odamlardanman, tag’in qish chillada tumov-pumov bo’lib yurmay. Yoz yopinchig’ingni qo’yma, qish o’zing bilasan, degan maqollar bor. Sen ham kalta so’zlik bobida onangdan qolishmaysan. Ularni xudo rahmat qilsin, elakka chiqqan xotinning ellik og’iz gapi bor, deyishadi. Baraka topgur, Lom-mim uka, qani, ro’paramga o’tir-chi…— deb so’zini tamom qilganda, narigi muyulishda ko’chani changitib qochib ketayotgan Lom-mimning sharpasini arang ilg’ab qoldi.
YOPQICHGA YAMOG’LIQ
Qo’qonlik Xudoyorxon zamonasining mashhur qiziqchi va lofchilaridan Zokir-gov toshkentlik lofchilardan Jo’ra
Nilgarning uyiga mehmonga kelmoqchi bo’libdi. Bu sayohatdan maqsad — Jo’ra Nilgarni lofda yengmoqlik ekan. Toshkentga kelib uning eshigini qoqibdi. Eshik orqasidan avvaliga «Huv-v-v», degan xipcha ovoz eshitilib, orqasidan eshikning zulfini tushib sakkiz-to’qqiz yoshlardagi jamalak-jinni bir qiz ko’rinibdi.
— Achchalomalaytum, teling, amati?
— San kimning qizisan?
— Jo’yavoyning.
— Dadang qaerda?
— Samarqandda tetganlar.
— Nima ishga?
— Sharifjon amatim bilan gaplashgani.
— E, attang, attang,— debdi Zokir-gov,— bo’lmasa ayangga kirib ayt: men dadangning o’rtog’i qo’qonlik
Zokir-gov bo’laman. Sizlarni ko’rgali kelib edim, qo’lim quruq emas. Sizlarga bir gilam sovg’a qilmoqchi edim. Gilamning bir boshi Toshkanning O’qchi darvozasiga kirib keldi, etagini Qo’qonda yig’ishtirishyapti. Ana shunaqa, qizim…
Shunda qizgina Zokir-govning bo’ynidan ochomlab:
— Voy amatidinamdan aylanay! Yaqinda tandir yopqichimizga cho’g’ tushib o’yilib qolgan edi. Sizning sovg’a gilamingiz shu joyga yamoqqa yetar ekan,— debdi.
Shunda Zokir-gov: «E-qa, qizining lofi shu bo’lsa, dadasi bilan gaplashib bo’pman», deb Qo’qonga qaytib ketibdi.
1964
