Ҳар бир ижодкор қалбга йўл излайди. Шу ниятда ўзича сўқмоқ очади, йўл очади. Лекин Иброҳим Ғафуров ижодининг сеҳри, жозибаси, санъаткорлик феноменида бирламчи унсур, бош фигура – СЎЗ! Шунчаки сўз ёки сўзлар эмас, ҳар куни-ҳар гурунгда сийқаси чиқариб юборилган, сўзбозликлардан тўкилган-сочилган алланималар эмас, “сўз заргари”нинг  ўзи топган, ЎЗИНИНГ сўзлари.

Хуршид Дўстмуҳаммад
ҚАЛБ ҲАМИША ЎРТАДА
Эссе

     Чоп этилганига қарийб ўн йил бўлиб қолаёзган эса-да, биз талабалар орасида “Замон, қалб, поэзия” номли китоб ҳамон тилдан ва қўлдан тушмасди. Ўша талабалик онлари ортда қолганига, мана, эллик йил ўтиб боряпти ҳамки, жамоатчилик орасида Озод Шарафиддиновнинг маълуму машҳур китоби ҳамон ўзгача эҳтиром ила тилга олинади. Очиғи, китобдан жой олган мисоллар бир қадар хотирадан фаромуш бўлган десак айб саналмас, лекин китобнинг руҳи, китоб ўз ўқувчиларига улашган кўтаринки кайфият унутилмай келяпти. Ёддан чиқмаяпти.

Бунинг сабаби нимада экан, деган саволни кўп берардиму, ўзимни қониқтирадиган даражада аниқ-тиниқ жавоб тополмасдим. Иброҳим Ғафуровнинг Озод домла хотирасига бағишланган мақоласида ўқиб қолдим: “Назаримда, Қалб ҳамиша ўртада туриши керакдай эди. Замон ҳам, Поэзия ҳам Қалб орқали тушунилар ва яратиларди”.

Қалб ҳамиша ўртада… Мана, мени ўйлантирган саволимга жавоб. Замонни, поэзияни тушунмоқ учун Қалбни ўртага қўймоқ даркор демоқдалар Иброҳим устоз. Қалб унутилган жойда замонни ҳам, поэзияни ҳам тўлақонли идрок этиш, англаш душвор демоқдалар. Бу фикрни беихтиёр давом эттиргинг, янада чуқурлаштиргинг келади – қалбни унутадиган бўлсак наинки замон ва поэзияни, умуман одамни, бани башарни, дунёи дунни англаб етишга бўлган уринишларимиз зое кетади.

Борлиқда нимаики мавжуд – барида, барчасида қалб бор, қалбсиз нарса ҳам, жондор ҳам, воқеаю ҳодисот ҳам йўқ. Қалб – марказ, қалб – калит, қалб – ўлчов, мезон. Дарвоқе, профессор Нурбой Жаббор замонавий шеърият таҳлиллари жамланган гўзал бир китобини “Замон, мезон, шеърият” деб номлади. Муаллиф замон ва шеърият ўртасидаги уйғунлик мезонларини излар экан, табиий равишда қалбга – шоир қалбига, шеър қалбига ва давр-замон қалбига мурожаат этади. Мезон деганда қалбни назарда тутади…

Муқаддас эътиқодимизга оид адабиётларда қалб мазмунан ақл ва идрок маъноларини ҳам англатади, меҳр-муҳаббат, эъзоз-эътироф, алқаш сингари яна кўплаб ҳис-туйғуларнинг маркази деган маъноларни ўзида мужассамлаштиради, бундай талқинлар қалбнинг қамровини кенгайтиради, салмоғини оширади. Истараси иссиқ деймиз, чеҳрасидан нур ёғилиб турибди деймиз. Мазкур ёқимли иборалардаги иссиқлик ва нурнинг манбаи ҳам қалб, билсак, ҳарорат ҳам, нур ҳам қалбдан таралади. Нур – қалбнинг лашкаридир, деб ёзилган китобларимизда.

Қалбнинг суратини кўрган, унинг шакл-шамойилини биламан деган банда йўқ. Қалб – ғайб, ақл қуввати ила идрок этиб бўлмайди уни дейдилар. Яратган Эгамиз бандалари топа билишлари мушкул бўлсин учун (эҳтимол, мутлақо топа олмасликлари учун) ҳам қалбни қўл билан тутиб, кўз билан кўриб бўлмайдиган қилиб одамизодга илоҳий синоатлардан бири сифатида инъом этмаганмикан, деган хулоса ҳам бор…

Ҳамон дунёни қалб иштирокисиз идрок-инкишоф этиш маҳол экан, инчунин, адабиёт-адабиётшунослик илмини ҳам унингсиз тасаввур қилиш қийин. “Танқидчилик менинг тушунчамда – муҳаббат изҳор қилиш” деб ёзадилар Иброҳим ака. Такрор ўқийлик бу таърифни… қалб муайян ҳудудда предметлашаётганга – нарсага айланаётганга ўхшайди. Ваҳоланки, яқин-яқингача танқидчилик деганда меҳр-муҳаббат, эъзоз-эҳтиром хаёлимизга келмаган, танқидни, кам деганда, қирғин-қирон келтиришга ўхшатганмиз. Ўйлаб кўрсак, танқидчиликни найзабозлик деб билиш жуда осон, ҳатто жуда жўн – найза учига бирор ўткинчи мафкура (ўткинчи бўлмаган мафкуранинг ўзи борми?!) байроғини чатиб қўйилса истаганча тўс-тўзон кўтариш ҳеч гап эмас.

Иброҳим Ғафуров Чўлпонга мурожаат қиладилар, беназир шоиримизнинг машҳур “Муҳаббатнинг саройи” деган мисраси тимсолида адабиёт назарда тутилмаганмикан деган фикрни қўзғайдилар. Табиий, бунда, “Бадиий адабиётнинг онаси муҳаббат-ку!” деган қарашларидан келиб чиқадилар албатта. Адабиёт, қалб, муҳаббат… маънодош, шойи ипакдан тўқилган сўзлардек ёқади қулоққа.

Ўтмишда юз берган кўплаб зиддияту тўқнашувлар, қатағону қирғинлар ўлчов тарозиларининг мос эмаслигидан, нобоплигидан келиб чиққан. Жумладан адабиёт, қалб, муҳаббат дағалдан-дағал, сохтадан-сохта мафкура посангисига қўйиб ўлчанган. Қарабсизки, йўқ жойдан “ғаним”лар, “душман”лар кашф этилган. Адабиёт – бирламчи қалб-муҳаббат ҳодисаси ахир, дейдиган банданинг тил-забони тагидан қирқилган. Ахир мафкура – ҳар қандай бадиий ижодга нисбатан олганда – сарҳаддир. Бадиий тафаккур эса – сарҳадсизлик демакдир. “…бадиий адабиёт, – ўқиймиз “Раъно ва Хайём” мақоласида, – ҳар қандай сарҳадлардан баландроқ туради. Уни маълум сарҳадлар ичида чеклаб қўйиш узоқ ўтмай таназзулга олиб боради”. Оқибат ўзгача бўлиши душвор – сарҳадларга бўйсунмас жараённи “умри” сарҳадлар ичида ўтгувчи мафкура тарозиси билан ўлчаш шак-шубҳасиз мантиқсизликка, ожизликка ва зўравонликка етаклайди.

Қалбни тушунишга бўлган муттасил уринишлар бесамар кетмайди. Ҳатто англаш мушкул бўлган, дарвозалари тақа-тақ ёпиқ йўллар очилади. Иброҳим Ғафуров таҳлил қилишга, ҳатто икки оғиз сўз айтишга киришган ҳар қандай ижодкорни, аввало қалбига йўл излайди. Излаганда ҳам ўзи топган, ўзи кашф этган йўллардан юради ва бошқалар англамаган ёки англаб улгурмаган ниманидир топади. Алишер Навоийдан кимлар завқу шавқ олмаган, даҳо шоир ижодига бағишлаб кимлар ашъорлар битмаган дейсиз. Қодирий, Чўлпон… Ойбек, Қаҳҳор, Ғафур Ғулом – ҳаммаларини ҳамма билади, лекин, мен билган Навоий, мен билган Қодирий, менинг тасаввуримдаги Ойбек, Қаҳҳор, Ғафур Ғулом дейдиган оддий китобхон тугул, мутахассис олимлар ҳам кўп эмас. Иброҳим Ғафуров миллий ҳамда Достоевскийдан тортиб то Хемингуэй, Жойсдан то Маркес тимсолидаги жаҳон адабиёти майдонида дурдона асарлар яратиб қўйган ўнлаб муборак зотлар рўйхатини “Мен ўзим кашф этган…” деган жумла билан бошлашга тўла ҳақли устозлардан ҳисобланадилар. Ҳазрати Навоий ижодий феномени гуллари буюк шоирнинг кўнгил нозиклигидан қувват олгани, “Меҳробдан чаён”нинг ҳаммамизга беш қўлдай таниш-қадрдон бўлиб кетган қаҳрамонлари – Анвар ва Раъно образларида Умар Хайёмнинг “иштироки”, Саида Зуннунова шеъриятидаги жозиб самимият сирлари шоира тийнатидаги покизаликдан бошланиши, Одил Ёқубовнинг адиблик маҳорати, ундаги адабиётга бўлган улуғ меҳр болаликдан мерос эзгин қалбга туташлиги – мана шулар сингари адабий кашфиётларнинг барчаси моҳиятан қалб кашфиётлари шарофати-мевасидир.

– Холбековнинг “Модерн манзаралари”ни ўқидингизми?..
– ЦУМнинг ёнидаги дўконга Беккетнинг эсселари келадиган, шундан хабардор бўлиб турайлик…

– Назар барака топсин, “Мен”дан “Мен”гача”сини ўқиб дилим яйради…
– Тоғайнинг “Отамдан қолган далалар”и ноёб асар!..

– Вересаевнинг Гоголга, Пушкинга бағишланган тадқиқот-асарларидек китоблар яратилмаяпти-да, бизда!..
– Нуъмонжон Иззат Султон билан суҳбатларини китоб қилибди, нақадар катта ва фойдали меҳнат, отасига раҳмат…

– Талабалар шаҳарчаси яқинидаги эски китоблар дўконида Набоковнинг “Другие берега”си чанг босиб ётибди…
– “Китоб олами”нинг очилиши – байрам! Китобнинг кўплигини қаранг, уларни ўқишга улгуриш керак, улгуриш!..

Юзма-юз келганимизда ёхуд телефон суҳбатларимизда Иброҳим ака албатта шулар сингари бирор янги гап айтадилар. Бундай гапларда ахборот тарзидан кўра ҳайрат, ҳаяжон, ошуфталик устунлиги сезилиб туради (“У ғоятда нодир истеъдод эгасидир. Икки-уч оғиз бўёқ орқали ҳаётни факт ҳукмронлигидан халос этади ва қиёфага қалб ва илҳом бахшида этади” деб ёзганди В.Вульф Шарлотта Бронте ижодига бағишланган эссесида). Бинобарин, икки оғиз сўзнинг ўзиёқ янада кўпроқ ўқишга, мутолаага даъват қилади одамни. Кўнгилда беихтиёр адабий кайфият пайдо бўлади, адабий кайфият ижодга ундовчи микро муҳитга айланади.

– Мишель Уэльбекнинг тўртта романини ўқидим, вой бў-ў! Мана, асар! Мана, тафаккур сарҳадсизлиги! Услуб хилма-хиллигини кўрсангиз!..
– Мен ўқимаганман уни, – деб гапни бўлдим.

Устоз жўшиб кетдилар.
– Ўқимагансиз! Бирортасини ўқимагансиз! Ёзаверамизу, гапираверамизу – ўқимаймиз. Тумшуғимиздан нарини кўрмаймиз. Адабий биқиқлик, жўнлик, одмилик…

Озод домланинг Иброҳим акага ёзган таърифи ёдга тушади: “Қизиқ, мен ҳар гал Иброҳимжон билан кўришганимда унинг кўзларидаги алланечук таъна аралаш кинояли нигоҳ қаршисида сал-пал довдираб қоламан… Иброҳимжоннинг нигоҳидагина эмас, асарларида ҳам шу хислат бор – уларни ўқиганингда шу талабчанликни яққол ҳис қиласан ва бўйингни Иброҳимжон белгилаган юксаклик билан ўлчашга интиласан”. Ўз даврида Мережковский ҳам Озод Шарафиддиновдек тантилик қилиб, Достоевский ижоди ҳақида, “Унинг асарларини ўқиб туриб билмаган нарсаси йўқлигидан қўрқиб кетасан одам” деганди…

(Чекиниш: Француз романнависи ва эссенависи Доминик Ногезнинг “Уэльбек. Как он есть” номли китобини ўқидим. Устознинг айтганлари бежиз эмас, нафақат биз учун, ҳатто ўша фаранг адабиёти, тафаккури нуқтаи назаридан ҳам ғоятда ЯНГИ йўналишдаги ёзувчи экан Мишель Уэльбек деганлари!)

Қалбга йўл топиш ҳақида бораётганди сўз.

Ҳар бир ижодкор қалбга йўл излайди. Шу ниятда ўзича сўқмоқ очади, йўл очади. Лекин Иброҳим Ғафуров ижодининг сеҳри, жозибаси, санъаткорлик феноменида бирламчи унсур, бош фигура – СЎЗ! Шунчаки сўз ёки сўзлар эмас, ҳар куни-ҳар гурунгда сийқаси чиқариб юборилган, сўзбозликлардан тўкилган-сочилган алланималар эмас, “сўз заргари”нинг (таниқли таржимон ва муҳаррир Тўлқин Алимов ибораси) ўзи топган, ЎЗИНИНГ сўзлари. Аслида барча сўз – ҳамманики, ҳеч бир зот сўз бойлигини хусусийлаштириб олган эмас, хайрият, сўзларга монополия йўқ. Бироқ сўздан заргарона фойдаланиш ҳаммага ҳам бирдек насиб этавермайди. Ҳақиқий сўз – топиб-топиб, саралаб-саралаб, чертиб-чертиб, тушуниб-тушуниб, севиб-севиб, эъзозлаб-эъзозлаб, ардоқлаб-ардоқлаб, жой-жойига қўйиб-қўйиб ишлата билганники! “Мен китоб ўқиганда, – деган эди машҳур файласуф олим Сулаймон Азимов ўзига хос эҳтирос билан, – ҳар бир сўз ва жумла остига лом суқиб кўчириб-кўтариб остига қарайман, маъно-мазмун топсам – ўқийман, топмасам – ундай китобнинг баҳридан ўтаман”.

Синчков ўқувчи учун Иброҳим Ғафуров ижодида маъно-мазмундан холилиги, ноўрин қўллангани туфайли баҳридан ўтиладиган сўз йўқ. Ҳар айтилган каломнинг ўз ўрни, вазифаси бежиз эмаслиги моҳиятда аёнлашади.

Эркин Воҳидов: – Тилимизнинг мазмундорлигини, жарангдорлигини, оҳангдорлигини ўрганиш учун ҳам Иброҳимжоннинг асарлари ва таржималарини қайта-қайта ўқимоғимиз керак.

Аҳмаджон Мелибоев: – “Қиёмат” романи таржимасида Иброҳим Ғафуров қўллаган ўнлаб “нотаниш” сўз ва бирикмалар ҳатто изоҳли луғатларимиздан ҳам топилмайди.

Ашурали Жўраев: – Иброҳим ака … Сўз ва фикр мусиқасини топишга, топиб унга жўр бўлишга ўргатди.

Абдулла Улуғов: – Унинг (И.Ғафуровнинг – Х.Д.) “хат”и ҳамма жойда яққол ажралиб туради… У ҳамма нарсада бошқалар эътибор қилмаган жиҳатларни топади…. гаплашаётганида ҳам хаёлан сўзларнинг суратини кўраётгандай туюлади… хаёл-тасаввур оламида доимо сўзлар симфонияси жаранглаб туради.

Виктор Алимасов: – Сўз дуч келган кишига эгилавермайди, товланавермайди… Иброҳим Ғафуров – сўз руҳи билан баҳслаша оладиган, сўзларни сўзлата оладиган ижодкор.

Ҳар бир таърифни исталганича бойитиш, мисоллар ёрдамида далиллаш мумкин. Доно нафосатшунос ва мутаржим услубини ўрганиш борасидаги изланишлар, таҳлил ва тадқиқлар келтирилган тавсиф ва таърифлар ҳар жиҳатдан беасос эмаслигини кўрсатади.

Болалик хотиралари тасаввуримизни янаям кенгайтиради, Иброҳим Ғафуровнинг:
– Ўқишни беҳад яхши кўрардим. Миямда сўзлар шовқин солади. Доим ўз-ўзим билан қичқириб нималарнидир бичиб-тўқиб абдирайверардим. Сўз абдираш ҳолати мени ҳанузгача тарк этмаган. Миямда ҳеч кутилмаган бирон сўз қайдандир пайдо бўлиб чиқ этиб чироғини ёқадию тилим уни ҳар оҳангда тинмасдан такрорлайди. Бошқа бир пайт бошқа бир сўзнинг чироғи ёнади. Мен бунинг нималигини билмайман. Эс-ҳушим жойида, ҳар ҳолда телбалик эмасдир.

Яна:
– Назаримда, бахтнинг сирини фақат сўзлар биладигандек туюларди. Сўзларни-да бахт сирини очиш қудрати бор деб тушунардим… Чамаси, сўзларнинг фасоҳати, фусункорлиги мени китоблар, ундан ижод ва ижодкорлар сари йўлга солган. Ич-ичимдан сўзнинг гадоси, сўзнинг мубталоси эдим… Бу хислатлар менга қон билан ўтган меросий эканми, ҳамон сақланиб қолган. Ҳамон ичимдан: “Ё Амараҳспандд!” – деган нидо келади баъзан. Ҳайрон бўламан. Зардуштийликдан ёдимда сақланиб қолган сўзмикан дейман.

Болаликдан туғилган ана шу мубталолик Навоий бобо ижодида Иброҳим устознинг ўзи кашф этган кўнгил нозиклигига туташиб кетган, кўнгил нозиклиги, нафосат бора-бора ҳар қандай воқеа-ҳодисани қалбга яқин олишга ундаган, қалбга яқинликдан туғилган эҳтирос эпкинларидан эса тутқич бермас жўшқинлик-маънавий шижоат униб чиққан.

Беғубор матн жўшқинлиги тақчиллашаётгандек туюлмаяптими?.. Эҳтимол, янглишдир бу тахмин, илло, жўшқинликнинг дояси – ҳайрат эканлиги маълум ҳақиқат. Ҳайрат ва жўшқинлик чўғларидан пафос аланга олади. Аланга ҳароратига яраша сўз, ифода, ибора, жумла изланади, топилади ва қўлланади.

Фридрих Нитшенинг неча минглаб саҳифаларида бир осуда айтилган сўз йўқ, деб ёзгандилар устоз. Бундай таърифни Иброҳим Ғафур асарларига ҳам нисбат бериш мумкин. Тадқиқот-мақолалар, таржималар, эсселарни бир нафасда ўқиш тўғри бўлмайди, балки уларни тушуниб-тушуниб, нотаниш сўзларни луғатлардан излаб-излаб, такрор-такрор ўқишга тўғри келади. Такрор мутолаа учун фурсатингиз кетганидан норозиланмайсиз, балки ҳар сафар ўқиш асносида аввалги сафарда англанмаган, кўз ё шуур илғамаган алланималарни кашф этасиз. Кашфиётчига аланасиз.

Устоз Эркин Воҳидовнинг, “Иброҳимжон бу дунёнинг одамига ўхшамайди…” деган таърифи биз излаётган моҳиятга бир қадар яқинлаштиради.

Сўз бойлигига эришиш, фикрни чарақлатиб кўрсатадиган сўзни топа билиш, сўзни сайратиш, оҳангдорлиги, ширадорлигига эришиш сирларини очиш номаълум қитъани кашф этишдан-да мушкулроқ деяверинг!..

Ошиқмай одим ташлаб бораётган Иброҳим ака четдан қараган одамга оғир ўйга чўмгандек кўринади. Ҳайрат излайди Иброҳим Ғафуров. Ҳайратни уйғотмагунига, ўша ҳайратга мос сўз топмагунига қадар қўлига қалам тутмайди у киши. Мақоланинг бошланиши ҳайрат, тақриз ва шарҳнинг аввали ҳайрат, мансуранинг бошидан адоғи қадар ҳайрат, таржималар ҳам ҳайрат фарзанди. Ҳайрат-шижоатсиз, муҳаббатсиз ижод ўтакетган жўн ҳунармандлик, косиблик, чинакам бадиий ижод табиатини англамаслик.

“Телба”нинг таржимасига киришдиму, бир неча ойгача романга мос сўз, баён оҳангини изладим” деган, “Улисс саргузаштлари”нинг биринчи жумласини икки ой мобанида неча ўн марталаб таржима қилдим, лекин Жойс руҳига мос оҳангни топмагунча уни давом эттиролмадим” деган иқрорлар мутаржимликдек буюк бадиий ижод турининг туб моҳияти санъат, нафосат ва гўзаллик эканлигидан далолатдир.

Шошилмайди Иброҳим устоз – ошиқмай одим ташлаш асносида ҳайрат-хаяжонлар излайди, топади. “Миямда сўзлар шовқин солади”… Дам дарахт шохларига, дам учиб бораётган қушга, дам ғизиллаб ўтаётган мошинга термилиб қолади. “Доим ўз-ўзим билан қичқириб нималарнидир бичиб-тўқиб абдирайверардим”… Такрорда ҳикмат кўп. Турфа оҳанглардаги муттасил такрор туфайли топилган, тил учига келган сўз шуурда шаклланади, сайқал топади. Тилдан дилга кўчади – қалб мулкига айланади. Шу зайлда жуда-жуда оддий ва ҳамма-ҳаммага таниш манзарадан кутилмаган сўз, теша тегмаган таъриф, “нотаниш” ташбеҳлар топилади. “Миямда ҳеч кутилмаган бирон сўз қайдандир пайдо бўлиб чиқ этиб чироғини ёқадию тилим уни ҳар оҳангда тинмасдан такрорлайди”… Кутилмаган сўз кутилмаган ибора, жумла ё гапда узукка қадалган кўз мисол ўз жойини топади ва бунинг натижасида – контексда янаям кутилмаган маънолар ҳосил қилароқ қоғозга кўчади. “Бошқа бир пайт бошқа бир сўзнинг чироғи ёнади. Ё Амараҳспандд!” – деган нидо чалинади қулоққа”… Шу тариқа туғилажак фикр тўлқини, фикр баёни талқин этилаётган асар реаллигидан устунроқ, бойроқ, чуқурроқ мақомга кўтарилади. Объект муаллиф шуурида субъектга айланади. Айланибгина қолмай, субъектив мулоҳазалар объектдан устун даражага кўтарилади ва шу тариқа субъектнинг объектлашуви юз беради. Бошқача айтганда, мутлақо шахсий-хусусий қарашлар тўлқинида кашф этилган мутлақо “шахсий” сўзлар, ибора ва жумлалар ўзига хос мулоҳаза тарзи, ўзига хос фикрлаш тарзидан ўзига хос ифода тарзига, ифодага айлана боради. Ана шу лаҳзаларда туғилган ва қўлланган эҳтиросли ифодаларни тўғри англаш ва уларни қадрлаш Иброҳим Ғафуровнинг барча ўқувчиларига бирдек осон кўчавермайди. Зеро, Ғафуровона сўз бойлиги, Ғафуровона талқин йўсини ва Ғафуровона ифода услуби сирлари алоҳида бир стихия сифатида худди шу ўринда туғилади, воқеликка айланади!

Ф.Ницше мисолида бўлганидек, И.Ғафуров ўз ўқувчиси фикрини боғлаб қўймайди, ўқувчисининг қарашларига зуғум ўтказмайди, мутлақликка даъво қилмайди (Бахтин кашф этган Достоевский гуманизми сингари), балки уни янаям бошқачароқ, янаям янгичароқ фикрлашга ундайди, даъват этади. “Тилингиз менга ёқади, – деб ёзганди Шукур Холмирзаев. – Айтиш мумкинки, ҳатто бадиий асар ёзадиган тилингиз бор. Бироқ тилингизнинг ичида чучмаллари ҳам борки, бу кишини ранжитади, холос”. Бошқа бир ўринда адибимиз Иброҳим Ғафуровнинг жумлалари, фикрининг шакли мураккаб эканлигини, баъзан “сўз ясашга ишқибоз”лигини қусур сифатида тилга олади. Адабиётшунос олим Салоҳиддин Мамажонов ҳам шунга яқин фикр ёзган: “Эҳтимол, у (Иброҳим Ғафуров – Х.Д.) баъзан баландпарвоз сўзлар, “ширин суханлик” қилар…”

Худди шу ҳолат – “сўз ясашга ишқибозлик”, “ширинсуханлик”нинг келиб чиқиш сабабларига бир қадар ойдинлик киритишга ҳаракат қилинди юқорида.

Иброҳим ака услубига хос мана шундай ифода тарзи ҳақида академик Матёқуб Қўшжонов ҳам, “Тўғри, айрим пайтларда бу бир оз эриш туюлгандек бўлади” дейди ва ўша жойнинг ўзида аниқ хулоса ясайди: “Қайси бир ўзига   хослик эриш туюлмайди дейсиз, биринчи қарашда”.

Таъбир жоиз бўлса, эриш туюлиш ҳар қандай чинакам адабиётнинг, теран бадиий тафаккурнинг ёруғ дунёнинг ўзи каби англаб бўлмас сир эканлиги белгиси, аломатларидандир. Бу сирни янада чуқур ўрганиш, янгидан-янги жилваларини кашф этиш мумкин албатта, бунинг учун эса – қалб ҳамиша, ҳамиша ўртада бўлса бас!..

Xurshid Do’stmuhammad
QALB HAMISHA O’RTADA
Esse

 Chop etilganiga qariyb o’n yil bo’lib qolayozgan esa-da, biz talabalar orasida “Zamon, qalb, poeziya” nomli kitob hamon tildan va qo’ldan tushmasdi. O’sha talabalik onlari ortda qolganiga, mana, ellik yil o’tib boryapti hamki, jamoatchilik orasida Ozod Sharafiddinovning ma’lumu mashhur kitobi hamon o’zgacha ehtirom ila tilga olinadi. Ochig’i, kitobdan joy olgan misollar bir qadar xotiradan faromush bo’lgan desak ayb sanalmas, lekin kitobning ruhi, kitob o’z o’quvchilariga ulashgan ko’tarinki kayfiyat unutilmay kelyapti. Yoddan chiqmayapti.

Buning sababi nimada ekan, degan savolni ko’p berardimu, o’zimni qoniqtiradigan darajada aniq-tiniq javob topolmasdim. Ibrohim G’afurovning Ozod domla xotirasiga bag’ishlangan maqolasida o’qib qoldim: “Nazarimda, Qalb hamisha o’rtada turishi kerakday edi. Zamon ham, Poeziya ham Qalb orqali tushunilar va yaratilardi”.

Qalb hamisha o’rtada… Mana, meni o’ylantirgan savolimga javob. Zamonni, poeziyani tushunmoq uchun Qalbni o’rtaga qo’ymoq darkor demoqdalar Ibrohim ustoz. Qalb unutilgan joyda zamonni ham, poeziyani ham to’laqonli idrok etish, anglash dushvor demoqdalar. Bu fikrni beixtiyor davom ettirging, yanada chuqurlashtirging keladi – qalbni unutadigan bo’lsak nainki zamon va poeziyani, umuman odamni, bani basharni, dunyoi dunni anglab yetishga bo’lgan urinishlarimiz zoe ketadi.

Borliqda nimaiki mavjud – barida, barchasida qalb bor, qalbsiz narsa ham, jondor ham, voqeayu hodisot ham yo’q. Qalb – markaz, qalb – kalit, qalb – o’lchov, mezon. Darvoqe, professor Nurboy Jabbor zamonaviy she’riyat tahlillari jamlangan go’zal bir kitobini “Zamon, mezon, she’riyat” deb nomladi. Muallif zamon va she’riyat o’rtasidagi uyg’unlik mezonlarini izlar ekan, tabiiy ravishda qalbga – shoir qalbiga, she’r qalbiga va davr-zamon qalbiga murojaat etadi. Mezon deganda qalbni nazarda tutadi…

Muqaddas e’tiqodimizga oid adabiyotlarda qalb mazmunan aql va idrok ma’nolarini ham anglatadi, mehr-muhabbat, e’zoz-e’tirof, alqash singari yana ko’plab his-tuyg’ularning markazi degan ma’nolarni o’zida mujassamlashtiradi, bunday talqinlar qalbning qamrovini kengaytiradi, salmog’ini oshiradi. Istarasi issiq deymiz, chehrasidan nur yog’ilib turibdi deymiz. Mazkur yoqimli iboralardagi issiqlik va nurning manbai ham qalb, bilsak, harorat ham, nur ham qalbdan taraladi. Nur – qalbning lashkaridir, deb yozilgan kitoblarimizda.

Qalbning suratini ko’rgan, uning shakl-shamoyilini bilaman degan banda yo’q. Qalb – g’ayb, aql quvvati ila idrok etib bo’lmaydi uni deydilar. Yaratgan Egamiz bandalari topa bilishlari mushkul bo’lsin uchun (ehtimol, mutlaqo topa olmasliklari uchun) ham qalbni qo’l bilan tutib, ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan qilib odamizodga ilohiy sinoatlardan biri sifatida in’om etmaganmikan, degan xulosa ham bor…

Hamon dunyoni qalb ishtirokisiz idrok-inkishof etish mahol ekan, inchunin, adabiyot-adabiyotshunoslik ilmini ham uningsiz tasavvur qilish qiyin. “Tanqidchilik mening tushunchamda – muhabbat izhor qilish” deb yozadilar Ibrohim aka. Takror o’qiylik bu ta’rifni… qalb muayyan hududda predmetlashayotganga – narsaga aylanayotganga o’xshaydi. Vaholanki, yaqin-yaqingacha tanqidchilik deganda mehr-muhabbat, e’zoz-ehtirom xayolimizga kelmagan, tanqidni, kam deganda, qirg’in-qiron keltirishga o’xshatganmiz. O’ylab ko’rsak, tanqidchilikni nayzabozlik deb bilish juda oson, hatto juda jo’n – nayza uchiga biror o’tkinchi mafkura (o’tkinchi bo’lmagan mafkuraning o’zi bormi?!) bayrog’ini chatib qo’yilsa istagancha to’s-to’zon ko’tarish hech gap emas.

Ibrohim G’afurov Cho’lponga murojaat qiladilar, benazir shoirimizning mashhur “Muhabbatning saroyi” degan misrasi timsolida adabiyot nazarda tutilmaganmikan degan fikrni qo’zg’aydilar. Tabiiy, bunda, “Badiiy adabiyotning onasi muhabbat-ku!” degan qarashlaridan kelib chiqadilar albatta. Adabiyot, qalb, muhabbat… ma’nodosh, shoyi ipakdan to’qilgan so’zlardek yoqadi quloqqa.

O’tmishda yuz bergan ko’plab ziddiyatu to’qnashuvlar, qatag’onu qirg’inlar o’lchov tarozilarining mos emasligidan, nobopligidan kelib chiqqan. Jumladan adabiyot, qalb, muhabbat dag’aldan-dag’al, soxtadan-soxta mafkura posangisiga qo’yib o’lchangan. Qarabsizki, yo’q joydan “g’anim”lar, “dushman”lar kashf etilgan. Adabiyot – birlamchi qalb-muhabbat hodisasi axir, deydigan bandaning til-zaboni tagidan qirqilgan. Axir mafkura – har qanday badiiy ijodga nisbatan olganda – sarhaddir. Badiiy tafakkur esa – sarhadsizlik demakdir. “…badiiy adabiyot, – o’qiymiz “Ra’no va Xayyom” maqolasida, – har qanday sarhadlardan balandroq turadi. Uni ma’lum sarhadlar ichida cheklab qo’yish uzoq o’tmay tanazzulga olib boradi”. Oqibat o’zgacha bo’lishi dushvor – sarhadlarga bo’ysunmas jarayonni “umri” sarhadlar ichida o’tguvchi mafkura tarozisi bilan o’lchash shak-shubhasiz mantiqsizlikka, ojizlikka va zo’ravonlikka yetaklaydi.

Qalbni tushunishga bo’lgan muttasil urinishlar besamar ketmaydi. Hatto anglash mushkul bo’lgan, darvozalari taqa-taq yopiq yo’llar ochiladi. Ibrohim G’afurov tahlil qilishga, hatto ikki og’iz so’z aytishga kirishgan har qanday ijodkorni, avvalo qalbiga yo’l izlaydi. Izlaganda ham o’zi topgan, o’zi kashf etgan yo’llardan yuradi va boshqalar anglamagan yoki anglab ulgurmagan nimanidir topadi. Alisher Navoiydan kimlar zavqu shavq olmagan, daho shoir ijodiga bag’ishlab kimlar ash’orlar bitmagan deysiz. Qodiriy, Cho’lpon… Oybek, Qahhor, G’afur G’ulom – hammalarini hamma biladi, lekin, men bilgan Navoiy, men bilgan Qodiriy, mening tasavvurimdagi Oybek, Qahhor, G’afur G’ulom deydigan oddiy kitobxon tugul, mutaxassis olimlar ham ko’p emas. Ibrohim G’afurov milliy hamda Dostoevskiydan tortib to Xeminguey, Joysdan to Markes timsolidagi jahon adabiyoti maydonida durdona asarlar yaratib qo’ygan o’nlab muborak zotlar ro’yxatini “Men o’zim kashf etgan…” degan jumla bilan boshlashga to’la haqli ustozlardan hisoblanadilar. Hazrati Navoiy ijodiy fenomeni gullari buyuk shoirning ko’ngil nozikligidan quvvat olgani, “Mehrobdan chayon”ning hammamizga besh qo’lday tanish-qadrdon bo’lib ketgan qahramonlari – Anvar va Ra’no obrazlarida Umar Xayyomning “ishtiroki”, Saida Zunnunova she’riyatidagi jozib samimiyat sirlari shoira tiynatidagi pokizalikdan boshlanishi, Odil Yoqubovning adiblik mahorati, undagi adabiyotga bo’lgan ulug’ mehr bolalikdan meros ezgin qalbga tutashligi – mana shular singari adabiy kashfiyotlarning barchasi mohiyatan qalb kashfiyotlari sharofati-mevasidir.

– Xolbekovning “Modern manzaralari”ni o’qidingizmi?..
– SUMning yonidagi do’konga Bekketning esselari keladigan, shundan xabardor bo’lib turaylik…

– Nazar baraka topsin, “Men”dan “Men”gacha”sini o’qib dilim yayradi…
– Tog’ayning “Otamdan qolgan dalalar”i noyob asar!..

– Veresaevning Gogolga, Pushkinga bag’ishlangan tadqiqot-asarlaridek kitoblar yaratilmayapti-da, bizda!..
– Nu’monjon Izzat Sulton bilan suhbatlarini kitob qilibdi, naqadar katta va foydali mehnat, otasiga rahmat…

– Talabalar shaharchasi yaqinidagi eski kitoblar do’konida Nabokovning “Drugie berega”si chang bosib yotibdi…
– “Kitob olami”ning ochilishi – bayram! Kitobning ko’pligini qarang, ularni o’qishga ulgurish kerak, ulgurish!..

Yuzma-yuz kelganimizda yoxud telefon suhbatlarimizda Ibrohim aka albatta shular singari biror yangi gap aytadilar. Bunday gaplarda axborot tarzidan ko’ra hayrat, hayajon, oshuftalik ustunligi sezilib turadi (“U g’oyatda nodir iste’dod egasidir. Ikki-uch og’iz bo’yoq orqali hayotni fakt hukmronligidan xalos etadi va qiyofaga qalb va ilhom baxshida etadi” deb yozgandi V.Vul`f Sharlotta Bronte ijodiga bag’ishlangan essesida). Binobarin, ikki og’iz so’zning o’ziyoq yanada ko’proq o’qishga, mutolaaga da’vat qiladi odamni. Ko’ngilda beixtiyor adabiy kayfiyat paydo bo’ladi, adabiy kayfiyat ijodga undovchi mikro muhitga aylanadi.

– Mishel  Uelbekning to’rtta romanini o’qidim, voy bo’-o’! Mana, asar! Mana, tafakkur sarhadsizligi! Uslub xilma-xilligini ko’rsangiz!..
– Men o’qimaganman uni, – deb gapni bo’ldim.

Ustoz jo’shib ketdilar.
– O’qimagansiz! Birortasini o’qimagansiz! Yozaveramizu, gapiraveramizu – o’qimaymiz. Tumshug’imizdan narini ko’rmaymiz. Adabiy biqiqlik, jo’nlik, odmilik…

Ozod domlaning Ibrohim akaga yozgan ta’rifi yodga tushadi: “Qiziq, men har gal Ibrohimjon bilan ko’rishganimda uning ko’zlaridagi allanechuk ta’na aralash kinoyali nigoh qarshisida sal-pal dovdirab qolaman… Ibrohimjonning nigohidagina emas, asarlarida ham shu xislat bor – ularni o’qiganingda shu talabchanlikni yaqqol his qilasan va bo’yingni Ibrohimjon belgilagan yuksaklik bilan o’lchashga intilasan”. O’z davrida Merejkovskiy ham Ozod Sharafiddinovdek tantilik qilib, Dostoevskiy ijodi haqida, “Uning asarlarini o’qib turib bilmagan narsasi yo’qligidan qo’rqib ketasan odam” degandi…

(Chekinish: Frantsuz romannavisi va essenavisi Dominik Nogezning “Uelbek. Kak on yest`” nomli kitobini o’qidim. Ustozning aytganlari bejiz emas, nafaqat biz uchun, hatto o’sha farang adabiyoti, tafakkuri nuqtai nazaridan ham g’oyatda YANGI yo’nalishdagi yozuvchi ekan Mishel Uelbek deganlari!)

Qalbga yo’l topish haqida borayotgandi so’z.

Har bir ijodkor qalbga yo’l izlaydi. Shu niyatda o’zicha so’qmoq ochadi, yo’l ochadi. Lekin Ibrohim G’afurov ijodining sehri, jozibasi, san’atkorlik fenomenida birlamchi unsur, bosh figura – SO’Z! Shunchaki so’z yoki so’zlar emas, har kuni-har gurungda siyqasi chiqarib yuborilgan, so’zbozliklardan to’kilgan-sochilgan allanimalar emas, “so’z zargari”ning (taniqli tarjimon va muharrir To’lqin Alimov iborasi) o’zi topgan, O’ZINING so’zlari. Aslida barcha so’z – hammaniki, hech bir zot so’z boyligini xususiylashtirib olgan emas, xayriyat, so’zlarga monopoliya yo’q. Biroq so’zdan zargarona foydalanish hammaga ham birdek nasib etavermaydi. Haqiqiy so’z – topib-topib, saralab-saralab, chertib-chertib, tushunib-tushunib, sevib-sevib, e’zozlab-e’zozlab, ardoqlab-ardoqlab, joy-joyiga qo’yib-qo’yib ishlata bilganniki! “Men kitob o’qiganda, – degan edi mashhur faylasuf olim Sulaymon Azimov o’ziga xos ehtiros bilan, – har bir so’z va jumla ostiga lom suqib ko’chirib-ko’tarib ostiga qarayman, ma’no-mazmun topsam – o’qiyman, topmasam – unday kitobning bahridan o’taman”.

Sinchkov o’quvchi uchun Ibrohim G’afurov ijodida ma’no-mazmundan xoliligi, noo’rin qo’llangani tufayli bahridan o’tiladigan so’z yo’q. Har aytilgan kalomning o’z o’rni, vazifasi bejiz emasligi mohiyatda ayonlashadi.

Erkin Vohidov: – Tilimizning mazmundorligini, jarangdorligini, ohangdorligini o’rganish uchun ham Ibrohimjonning asarlari va tarjimalarini qayta-qayta o’qimog’imiz kerak.

Ahmadjon Meliboev: – “Qiyomat” romani tarjimasida Ibrohim G’afurov qo’llagan o’nlab “notanish” so’z va birikmalar hatto izohli lug’atlarimizdan ham topilmaydi.

Ashurali Jo’raev: – Ibrohim aka … So’z va fikr musiqasini topishga, topib unga jo’r bo’lishga o’rgatdi.

Abdulla Ulug’ov: – Uning (I.G’afurovning – X.D.) “xat”i hamma joyda yaqqol ajralib turadi… U hamma narsada boshqalar e’tibor qilmagan jihatlarni topadi…. gaplashayotganida ham xayolan so’zlarning suratini ko’rayotganday tuyuladi… xayol-tasavvur olamida doimo so’zlar simfoniyasi jaranglab turadi.

Viktor Alimasov: – So’z duch kelgan kishiga egilavermaydi, tovlanavermaydi… Ibrohim G’afurov – so’z ruhi bilan bahslasha oladigan, so’zlarni so’zlata oladigan ijodkor.

Har bir ta’rifni istalganicha boyitish, misollar yordamida dalillash mumkin. Dono nafosatshunos va mutarjim uslubini o’rganish borasidagi izlanishlar, tahlil va tadqiqlar keltirilgan tavsif va ta’riflar har jihatdan beasos emasligini ko’rsatadi.

Bolalik xotiralari tasavvurimizni yanayam kengaytiradi, Ibrohim G’afurovning:
– O’qishni behad yaxshi ko’rardim. Miyamda so’zlar shovqin soladi. Doim o’z-o’zim bilan qichqirib nimalarnidir bichib-to’qib abdirayverardim. So’z abdirash holati meni hanuzgacha tark etmagan. Miyamda hech kutilmagan biron so’z qaydandir paydo bo’lib chiq etib chirog’ini yoqadiyu tilim uni har ohangda tinmasdan takrorlaydi. Boshqa bir payt boshqa bir so’zning chirog’i yonadi. Men buning nimaligini bilmayman. Es-hushim joyida, har holda telbalik emasdir.

Yana:
– Nazarimda, baxtning sirini faqat so’zlar biladigandek tuyulardi. So’zlarni-da baxt sirini ochish qudrati bor deb tushunardim… Chamasi, so’zlarning fasohati, fusunkorligi meni kitoblar, undan ijod va ijodkorlar sari yo’lga solgan. Ich-ichimdan so’zning gadosi, so’zning mubtalosi edim… Bu xislatlar menga qon bilan o’tgan merosiy ekanmi, hamon saqlanib qolgan. Hamon ichimdan: “YO Amarahspandd!” – degan nido keladi ba’zan. Hayron bo’laman. Zardushtiylikdan yodimda saqlanib qolgan so’zmikan deyman.

Bolalikdan tug’ilgan ana shu mubtalolik Navoiy bobo ijodida Ibrohim ustozning o’zi kashf etgan ko’ngil nozikligiga tutashib ketgan, ko’ngil nozikligi, nafosat bora-bora har qanday voqea-hodisani qalbga yaqin olishga undagan, qalbga yaqinlikdan tug’ilgan ehtiros epkinlaridan esa tutqich bermas jo’shqinlik-ma’naviy shijoat unib chiqqan.

Beg’ubor matn jo’shqinligi taqchillashayotgandek tuyulmayaptimi?.. Ehtimol, yanglishdir bu taxmin, illo, jo’shqinlikning doyasi – hayrat ekanligi ma’lum haqiqat. Hayrat va jo’shqinlik cho’g’laridan pafos alanga oladi. Alanga haroratiga yarasha so’z, ifoda, ibora, jumla izlanadi, topiladi va qo’llanadi.

Fridrix Nitshening necha minglab sahifalarida bir osuda aytilgan so’z yo’q, deb yozgandilar ustoz. Bunday ta’rifni Ibrohim G’afur asarlariga ham nisbat berish mumkin. Tadqiqot-maqolalar, tarjimalar, esselarni bir nafasda o’qish to’g’ri bo’lmaydi, balki ularni tushunib-tushunib, notanish so’zlarni lug’atlardan izlab-izlab, takror-takror o’qishga to’g’ri keladi. Takror mutolaa uchun fursatingiz ketganidan norozilanmaysiz, balki har safar o’qish asnosida avvalgi safarda anglanmagan, ko’z yo shuur ilg’amagan allanimalarni kashf etasiz. Kashfiyotchiga alanasiz.

Ustoz Erkin Vohidovning, “Ibrohimjon bu dunyoning odamiga o’xshamaydi…” degan ta’rifi biz izlayotgan mohiyatga bir qadar yaqinlashtiradi.

So’z boyligiga erishish, fikrni charaqlatib ko’rsatadigan so’zni topa bilish, so’zni sayratish, ohangdorligi, shiradorligiga erishish sirlarini ochish noma’lum qit’ani kashf etishdan-da mushkulroq deyavering!..

Oshiqmay odim tashlab borayotgan Ibrohim aka chetdan qaragan odamga og’ir o’yga cho’mgandek ko’rinadi. Hayrat izlaydi Ibrohim G’afurov. Hayratni uyg’otmaguniga, o’sha hayratga mos so’z topmaguniga qadar qo’liga qalam tutmaydi u kishi. Maqolaning boshlanishi hayrat, taqriz va sharhning avvali hayrat, mansuraning boshidan adog’i qadar hayrat, tarjimalar ham hayrat farzandi. Hayrat-shijoatsiz, muhabbatsiz ijod o’taketgan jo’n hunarmandlik, kosiblik, chinakam badiiy ijod tabiatini anglamaslik.

“Telba”ning tarjimasiga kirishdimu, bir necha oygacha romanga mos so’z, bayon ohangini izladim” degan, “Uliss sarguzashtlari”ning birinchi jumlasini ikki oy mobanida necha o’n martalab tarjima qildim, lekin Joys ruhiga mos ohangni topmaguncha uni davom ettirolmadim” degan iqrorlar mutarjimlikdek buyuk badiiy ijod turining tub mohiyati san’at, nafosat va go’zallik ekanligidan dalolatdir.

Shoshilmaydi Ibrohim ustoz – oshiqmay odim tashlash asnosida hayrat-xayajonlar izlaydi, topadi. “Miyamda so’zlar shovqin soladi”… Dam daraxt shoxlariga, dam uchib borayotgan qushga, dam g’izillab o’tayotgan moshinga termilib qoladi. “Doim o’z-o’zim bilan qichqirib nimalarnidir bichib-to’qib abdirayverardim”… Takrorda hikmat ko’p. Turfa ohanglardagi muttasil takror tufayli topilgan, til uchiga kelgan so’z shuurda shakllanadi, sayqal topadi. Tildan dilga ko’chadi – qalb mulkiga aylanadi. Shu zaylda juda-juda oddiy va hamma-hammaga tanish manzaradan kutilmagan so’z, tesha tegmagan ta’rif, “notanish” tashbehlar topiladi. “Miyamda hech kutilmagan biron so’z qaydandir paydo bo’lib chiq etib chirog’ini yoqadiyu tilim uni har ohangda tinmasdan takrorlaydi”… Kutilmagan so’z kutilmagan ibora, jumla yo gapda uzukka qadalgan ko’z misol o’z joyini topadi va buning natijasida – konteksda yanayam kutilmagan ma’nolar hosil qilaroq qog’ozga ko’chadi. “Boshqa bir payt boshqa bir so’zning chirog’i yonadi. YO Amarahspandd!” – degan nido chalinadi quloqqa”… Shu tariqa tug’ilajak fikr to’lqini, fikr bayoni talqin etilayotgan asar realligidan ustunroq, boyroq, chuqurroq maqomga ko’tariladi. Ob’ekt muallif shuurida sub’ektga aylanadi. Aylanibgina qolmay, sub’ektiv mulohazalar ob’ektdan ustun darajaga ko’tariladi va shu tariqa sub’ektning ob’ektlashuvi yuz beradi. Boshqacha aytganda, mutlaqo shaxsiy-xususiy qarashlar to’lqinida kashf etilgan mutlaqo “shaxsiy” so’zlar, ibora va jumlalar o’ziga xos mulohaza tarzi, o’ziga xos fikrlash tarzidan o’ziga xos ifoda tarziga, ifodaga aylana boradi. Ana shu lahzalarda tug’ilgan va qo’llangan ehtirosli  fodalarni to’g’ri anglash va ularni qadrlash Ibrohim G’afurovning barcha o’quvchilariga birdek oson ko’chavermaydi. Zero, G’afurovona so’z boyligi, G’afurovona talqin yo’sini va G’afurovona ifoda uslubi sirlari alohida bir stixiya sifatida xuddi shu o’rinda tug’iladi, voqelikka aylanadi!

F.Nitsshe misolida bo’lganidek, I.G’afurov o’z o’quvchisi fikrini bog’lab qo’ymaydi, o’quvchisining qarashlariga zug’um o’tkazmaydi, mutlaqlikka da’vo qilmaydi (Baxtin kashf etgan Dostoevskiy gumanizmi singari), balki uni yanayam boshqacharoq, yanayam yangicharoq fikrlashga undaydi, da’vat etadi. “Tilingiz menga yoqadi, – deb yozgandi Shukur Xolmirzaev. – Aytish mumkinki, hatto badiiy asar yozadigan tilingiz bor. Biroq tilingizning ichida chuchmallari ham borki, bu kishini ranjitadi, xolos”. Boshqa bir o’rinda adibimiz Ibrohim G’afurovning jumlalari, fikrining shakli murakkab ekanligini, ba’zan “so’z yasashga ishqiboz”ligini qusur sifatida tilga oladi. Adabiyotshunos olim Salohiddin Mamajonov ham shunga yaqin fikr yozgan: “Ehtimol, u (Ibrohim G’afurov – X.D.) ba’zan balandparvoz so’zlar, “shirin suxanlik” qilar…”

Xuddi shu holat – “so’z yasashga ishqibozlik”, “shirinsuxanlik”ning kelib chiqish sabablariga bir qadar oydinlik kiritishga harakat qilindi yuqorida.

Ibrohim aka uslubiga xos mana shunday ifoda tarzi haqida akademik Matyoqub Qo’shjonov ham, “To’g’ri, ayrim paytlarda bu bir oz erish tuyulgandek bo’ladi” deydi va o’sha joyning o’zida aniq xulosa yasaydi: “Qaysi bir o’ziga xoslik erish tuyulmaydi deysiz, birinchi qarashda”.

Ta’bir joiz bo’lsa, erish tuyulish har qanday chinakam adabiyotning, teran badiiy tafakkurning yorug’ dunyoning o’zi kabi anglab bo’lmas sir ekanligi belgisi, alomatlaridandir. Bu sirni yanada chuqur o’rganish, yangidan-yangi jilvalarini kashf etish mumkin albatta, buning uchun esa – qalb hamisha, hamisha o’rtada bo’lsa bas!..