Эдворт Олвортнинг “жадид адабиётида акс этган миллий уйғониш кайфияти Рауф Парфи каби ёш ижодкорлар шеъриятида ҳам акс этмоқда” қабилидаги фикрларидан “Рауф Парфи Бухоро мотиви воситасида миллатпарварлик ғояларини тарғиб қиляпти” деган қарашни илғаш мушкул эмас.

«БИР ТУШ КЎРДИМ, ТУШИМДА…»
(Рауф Парфи ижоди Америка олимлари талқинида)
Зулхумор МИРЗАЕВА

Зулхумор Мирзаева 1976 йилда Фарғона вилоятининг Бешариқ туманида туғилган. Филология фанлари номзоди. “Денгизу уммон оша”, “ХХ аср ўзбек адабиётининг Америкада ўрганилиши” каби китоб¬лар ва кўплаб илмий–адабий мақолалар муаллифи. Айни пайтда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида фаолият олиб бормоқда.

Американинг “Шарқ ва Ғарб адабиёти” (“Literature East and West”) журналида 1967 йилнинг 11 ноябр сонида уммонорти жадидшунос олими Эдворт Олвортнинг “Марказий Осиё адабиётига миллий уйғониш кайфиятининг қайтиши” (Edward Allworth. An old mood returns to Central Asian literature // Literature East and West. 1967, 11. 2: pp. 149-154.) мақоласи чоп этилди. Америка олими мазкур мақолада анъанавий тадқиқот объектларидан фарқли замонавий, ўша пайтда ўзбек адабиётига эндигина кириб келаётган шоирлар – Рауф Парфи, Мукаррама Муродова, Дилором Тожиева ва Гулистон Шомуротовалар ижоди таҳлилига тўхталади. У Р.Парфининг “Букун бир туш кўрдим” (1966) шеърини инглиз тилига ўгиради ва шеърнинг тўлиқ матнини (ўзбек ва инглиз тилларида) ўз мақоласига илова қилади. Айни пайтда, Мирмуҳсиннинг “Зиёд ва Адиба” ва Н.Охундийнинг “Болшевиклар ўлкасида” каби даврни улуғловчи, замонабоп шеърларидан намуналар келтириб, улардаги шакл ва мазмун, мавзу ва ғоя ифодасидаги муайян фарқлар хусусида тўхталади.

Америка олими Р.Парфи ва унинг 70-йиллардаги издошлари яратган ижод намуналарини анъанавий шеъриятдан фарқли, янги адабий феномен сифатида баҳолайди. Шу шеър тадқиқига тўхталган олим: “Рауфнинг ушбу шеъри адабиётга янгича қиёфа олиб киришидан ташқари, а-а-б-а ёки а-а-а-б шаклидаги анъанавий шеър тузилишидан фарқли ўзига хос, ҳатто Ғарб шеър системасида ҳам кам учрайдиган тузилишга эга”, деб ёзган.

Э.Олворт Рауф Парфи шеъриятидаги шаклий ўзгаришларни Европа ва классик шеърий системалар билан чоғиштириб, унинг ўзига хос услубда яратилганлигини асосан тўғри изоҳлайди. Шоир ўз кечинмаларини мавҳум ижтимоий синфлар эмас, балки ички индивидуал муҳит воситасида, тарих ва шахс ўртасидаги боғлиқлик аниқ бир макон, Бухоро орқали акс эттирганлиги, ички туйғуларни нозиклик билан, ўз ўрнида, ажойиб тарзда, образли тасвирлагани ҳақидаги кузатишлари ҳам эътиборга молик.

Баҳри муҳит орти тадқиқотчисининг 1960 йилларда юртимиздаги адабий жараёнлар, давр шеъриятининг энг сара намуналарига муносабати унинг нозик кузатувчанлик ва сезгирлик қобилиятига эга эканлигини кўрсатади. Чиндан ҳам ўтган асрнинг 60-йилларида, социалистик реализм анъаналарида кўз очган утопик ғояларни улуғловчи бадиий асарлар тўлиб-тошган бир пайтда Рауф Парфи қаламига мансуб бундай услубдаги шеърларнинг яратилиши ўша давр учун ўзига хос аҳамиятга эга эди. Қолаверса, шоирнинг нафақат мазкур шеъри, балки унинг бутун бир лирикасига хос мураккаб мушоҳада йўсини, руҳий кечинмаларнинг ўзгача услубдаги таҳлили унинг замондошлари орасида ўз имзоси ва овозига эга шоир бўлганлигидан далолатдир.

Эдворт Олвортнинг “жадид адабиётида акс этган миллий уйғониш кайфияти Рауф Парфи каби ёш ижодкорлар шеъриятида ҳам акс этмоқда” қабилидаги фикрларидан “Рауф Парфи Бухоро мотиви воситасида миллатпарварлик ғояларини тарғиб қиляпти” деган қарашни илғаш мушкул эмас. Англашиладики, олимнинг ушбу тадқиқотида ҳам эскича ёндашув тамойили, яъни шеър таҳлилида асосий урғуни ғояга – адабий матнни сиёсатга хизмат қилдириш усули кузатилади. Аниқроқ қилиб айтсак, олим таҳлилда шеърнинг фақат ижтимоий-ғоявий қийматини кўрсатиш билангина чегараланган.

Демак, Р.Парфи ижодининг генетик илдизларини авваламбор миллий шеърият, қолаверса, немис романтизми, француз символизми орқали жаҳон адабиётига кенг тарқалган верлибр (сарбаст), рус шеъриятининг силлабо- тоник шеър тизимига хос эркин шеър, Болтиқбўйи халқлари поэзияси анъаналарининг ижодий ўзлаштирилиши каби кўплаб факторлар билан боғлаб изоҳламоқ лозим. Зотан, мисралардаги бўғинлар сони, уларнинг чўзиқ-қисқалиги, туроқланиш ёхуд қофияланиш тар-тибида эркинликка интилиш Р.Парфининг ихтиросигина эмас. Графика ва интонация, эмоционал тўйинтирилганлик, сўз ва товуш такрорлари, ритмик урғуларга аҳамият қаратиш, кечинма ва оҳанг маромининг фикр-туйғуга монанд, сўз англатган маъно асосида ўзгариб туриши миллий ва жаҳоний тажрибаларни ижодий ўзлаштириш самараси эди. Афсус¬ки, Эдворт Олворт муаммога бундай кенг кўламли тарзда теран ёндаша олмайди.

Ғарб дунёсида яратилган адабий танқид назариясига оид тадқиқотларда матн таҳлили билан боғлиқ бир-бирига ўхшаш қарашларни учратиш мумкин. Жумладан, инглиз олими Хенс Бертенс ва рус академиги Н.П.Сакулин муайян бадиий асарни ижтимоий-ғоявий жиҳатдан таҳлил этганда “нима учун ижодкор айнан мазкур мавзуда санъат асари яратди”, “ушбу мавзуда асар яратишнинг сабаби нимада”, “бу мавзу нимани англатади”, “шоирнинг янгича ёндашуви асосида қандай мақсад ётади”, “бадиий матн кучи қайси элементга асосланган”, “бадиий матндаги калит сўзларнинг ички ва ташқи шакли, образлар структураси ва ғоя тузилишида қандай поэтик асослар мавжуд” каби қатор саволларнинг қўйилиши ҳам, матн тадқиқида ҳам танқидчининг матн борасида тўғри хулосалар чиқаришда муҳим аҳамиятга эга деб ҳисоблайди.

Бадиий матнни Европалик олимлар таъкид этган муаммолар атрофида таҳлил қилиш, қўйилган саволларга жавоб топиш нафақат матн моҳиятини тўғри идрок қилиш, балки ижодкор ҳаётидаги муҳим нуқталарни ойдинлаштириш, асар яратилишидаги ижодкор руҳий кечинмаларини тасаввур қилиш каби масалаларни ҳам ойдинлаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Эҳтимол шунинг учун ҳам Э.Олворт, Р.Парфи шеъриятидаги моҳиятни ҳам Хенс Бертенс ва Н.П.Сакулин таъкид этган назария асосида ечишга интилади. У бадиий асар поэтикасини шакл лингвистикаси асосига қўяди ва шеърдаги ғоя тадқиқида формал методга таянади. Тадқиқотчи таҳлилларига синчков назар ташланса, унинг шоир нима учун айнан Бухорога мурожаат этгани сабаб¬ларини қидираётганлигини англаш қийин эмас. Э.Олворт ўз эътиборини шеърдаги, мумтоз адабиётимиз намуналарида кўп учрайдиган “гулшан”, “паришон” каби сўзларнинг маъно қатламларига қаратади. Агар Р.Парфининг “Бир туш кўрдим” шеъри таҳлилига давр ижтимоий воқеликлари ва тарихий шароит нуқтаи назаридан ёндашилса, америкалик олим хулосалари ҳақиқатга яқин эканлиги ойдинлашади. Зеро бадиий яратиқ ижодкорнинг ўз атрофидаги жараёнларга муносабати маҳсули. Шоир сўзи – жамият тили, халқининг юрагидир. Қолаверса, кучли ижтимоий муаммоларни гўзал поэтик воситалар билан ифодалаш Рауф Парфи ижодининг характерли жиҳатларидан бири бўлган.

Аслида ўтган асрнинг 60–70-йилларида на¬фақат Рауф Парфи, балки бошқа шоир ва ёзувчилар ижодида ҳам ижтимоий мотив кенг кўлам касб этиб, уларнинг айримлари озодлик ғояларини турли хил рамзлар воситасида акс эттирганликлари ҳам айни ҳақиқат. Аммо АҚШ ўзбекшуноси таҳлил усули мазкур шеър поэтикасининг барча муаммоларини очиш, уни бадиий-эстетик нуқтаи назардан тадқиқ этиш имконини бермаган. Бундан ташқари Э.Олворт илгари сурган ижтимоий концепция аниқ таҳлил ва мисоллар воситасида кўрсатилмайди. Миллий уйғониш кўринишлари айнан қайси сатр¬ларда, қай йўсинда ва қандай образлар ёки поэтик воситалар ёрдамида акс этганлиги хусусида ҳам ҳеч гап йўқ.

Бизнингча, Рауф Парфининг “Букун бир туш кўрдим” шеъри моҳияти унда зуҳур топган Бухоро ва туш образларининг поэтик мотивига алоқадорликда кенгроқ очилади. Маълумки, Бухоро қарийб уч минг йиллик тарихга эга шаҳар. У Марказий Осиёдаги энг муқаддас, афсонавий тарихга эга, шон-шарафга бой шаҳарлардан биридир. Бухоро нафақат диний марказ, балки эстетик туйғулар юксак қадрланган маскан экани билан ҳам ҳурмат-эътибор қозонган. У неча-неча буюкларнинг бешигини аллалаган, неча-неча алломалар хокини бағрига олган, минглаб жангу жадалларга шоҳид макондир. Шоир гўзал Бухоро, унинг минораларида мужассам қудрат, шон-шараф орқали миллатнинг маданиятини, куч-қудратини, бой тарихга эга ўтмишини намоён қилмоқда. Айниқса, шоирнинг мазкур бадиий-ғоявий концепцияси унинг қуйидаги сатрларида кульминацион нуқтага етган.

Ул айирди мени ҳушимдан,
Юрагимни кўрган эмишман…
Букун бир туш кўрдим.Тушимда
Бухорода юрган эмишман.

Шоир нигоҳидаги юрак бу – ўзлик. У юракни кўриш билан ўзликни идрок этиш, англаш мақомига етади. Шоир ўзлигида эса бутун бир миллат, унинг қудратини намоён қилиш ғояси мавжуд.

Ўтган асрнинг 60-йилларида ҳам бу каби шеър¬лар “миллатчиликни тарғиб қилувчи шеърлар” қа-торида баҳоланиши табиий ҳол эди. Шу сабаб ҳам Р.Парфи буни ифодалашда туш мотивидан фойдаланган. Р.Парфининг таҳлилга тортилган шеърида “Бухоро” ва “туш” образлари икки тарафлама: ҳам бадиий, ҳам ижтимоий мотив ўлароқ шоир ғоявий-эстетик мақсадига хизмат қилган.

Рауф Парфининг “Бир туш кўрдим” шеъри турли даврларда кекса ва янги авлод Америка ўзбекшунослари эътибори марказида бўлиши шеър¬¬нинг ўзига хос поэтик кучга эга эканлиги билан изоҳланади. Қолаверса, шоирнинг америкалик мухлиси Рейчел Ҳаррел таъкидлаганидек, унинг ижодида хаёлот мураккаблиги инъикос этади. Шеърлари гўзал, силлиқ ўқиладиган, китобхон эътиборини тортиб, воқеликка яхшироқ назар солишга, рамзий маъно қатламларини янаям чуқурроқ англашга чорлайди. Бу каби муносабат Рауф Парфи шеъри мисолида ўзбек адабиётининг куч-қудрати, келажаги, ёрқин манзиллар соҳиби бўлиш имконига эга эканлигини кўрсатувчи ёрқин далилдир.

Букун бир туш кўрдим. Тушимда
Бухорода юрган эмишман,
Юксак миноралар бошимда,
Оёқларим остида гулшан.

Бухорода юрган эмишман,
Мен-ла бирга юрармиш Қуёш.
Эрир эмиш, оқар паришон
Муз асридан омон қолган тош.

Юксак миноралар бошида,
Менга ҳасад билан боқармиш
Асрлар бир дамдай қаршимда
Зангор олов бўлиб оқармиш.

Оёқларим остида гулшан
Зангори оловлар давоми…
Бухоро зангори гул ушлаб,
Мени асир этди тамоман.

Ул айирди мени ҳушимдан,
Юрагимни кўрган эмишман…
Букун бир туш кўрдим. Тушимда
Бухорода юрган эмишман.

Таржимаси:

Today I had a dream. In my dream
I seemed to stroll in Bukhara.
Tall minarets above my head,
Beneath my feet a rose garden.

I seemed to stroll in Bukhara,
Along with me strolled the Sun,
It seemed to melt, a flowing perplexity
An unhurt stone left by the ice age.

Tall minarets above my head
Seemed to gaze at me with envy.
The centuries momentarily before me
Seemed to flow like pale blue fire

Beneath my feet arose garden,
The pale blue of the fires continuing…
Bukhara, having caught the pale blue rose,
Imprisoned me forever.

It parted me from my senses,
I seemed to see my heart…
Today I had a dream. In my dream
I seemed to stroll in Bukhara
(Эдворт Олворт таржимаси)

M: “Ёшлик” 2013/9

Edvort Olvortning “jadid adabiyotida aks etgan milliy uyg‘onish kayfiyati Rauf Parfi kabi yosh ijodkorlar she’riyatida ham aks etmoqda” qabilidagi fikrlaridan “Rauf Parfi Buxoro motivi vositasida millatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qilyapti” degan qarashni ilg‘ash mushkul emas.

“BIR TUSH KO‘RDIM, TUSHIMDA…”
(Rauf Parfi ijodi Amerika olimlari talqinida)
Zulxumor MIRZAYEVA

Zulxumor Mirzayeva 1976 yilda Farg‘ona viloyatining Beshariq tumanida tug‘ilgan. Filologiya fanlari nomzodi. “Dengizu ummon osha”, “XX asr o‘zbek adabiyotining Amerikada o‘rganilishi” kabi kitob¬lar va ko‘plab ilmiy–adabiy maqolalar muallifi. Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida faoliyat olib bormoqda.

Amerikaning “Sharq va G‘arb adabiyoti” (“Literature East and West”) jurnalida 1967 yilning 11 noyabr sonida ummonorti jadidshunos olimi Edvort Olvort¬ning “Markaziy Osiyo adabiyotiga milliy uyg‘onish kayfiyatining qaytishi” (Edward Allworth. An old mood returns to Central Asian literature // Literature East and West. 1967, 11. 2: pp. 149-154.) maqolasi chop etildi. Amerika olimi mazkur maqolada an’anaviy tadqiqot obyektlaridan farqli zamonaviy, o‘sha paytda o‘zbek adabiyotiga endigina kirib kelayotgan shoirlar – Rauf Parfi, Mukarrama Murodova, Dilorom Tojiyeva va Guliston Shomurotovalar ijodi tahliliga to‘xtaladi. U R.Parfining “Bukun bir tush ko‘rdim” (1966) she’rini ingliz tiliga o‘giradi va she’rning to‘liq matnini (o‘zbek va ingliz tillarida) o‘z maqolasiga ilova qiladi. Ayni paytda, Mirmuhsinning “Ziyod va Adiba” va N.Oxundiyning “Bolsheviklar o‘lkasida” kabi davrni ulug‘lovchi, zamonabop she’rlaridan namunalar keltirib, ulardagi shakl va mazmun, mavzu va g‘oya ifodasidagi muayyan farqlar xususida to‘xtaladi.

Amerika olimi R.Parfi va uning 70-yillardagi izdoshlari yaratgan ijod namunalarini an’anaviy she’riyatdan farqli, yangi adabiy fenomen sifatida baholaydi. Shu she’r tadqiqiga to‘xtalgan olim: “Raufning ushbu she’ri adabiyotga yangicha qiyofa olib kirishidan tashqari, a-a-b-a yoki a-a-a-b shaklidagi an’anaviy she’r tuzilishidan farqli o‘ziga xos, hatto G‘arb she’r sistemasida ham kam uchraydigan tuzilishga ega”, deb yozgan.

E.Olvort Rauf Parfi she’riyatidagi shakliy o‘zgarishlarni Yevropa va klassik she’riy sistemalar bilan chog‘ishtirib, uning o‘ziga xos uslubda yaratilganligini asosan to‘g‘ri izohlaydi. Shoir o‘z kechinmalarini mavhum ijtimoiy sinflar emas, balki ichki individual muhit vositasida, tarix va shaxs o‘rtasidagi bog‘liqlik aniq bir makon, Buxoro orqali aks ettirganligi, ichki tuyg‘ularni noziklik bilan, o‘z o‘rnida, ajoyib tarzda, obrazli tasvirlagani haqidagi kuzatishlari ham e’tiborga molik.

Bahri muhit orti tadqiqotchisining 1960 yillarda yurtimizdagi adabiy jarayonlar, davr she’riyatining eng sara namunalariga munosabati uning nozik kuzatuvchanlik va sezgirlik qobiliyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Chindan ham o‘tgan asrning 60-yillarida, sotsialistik realizm an’analarida ko‘z ochgan utopik g‘oyalarni ulug‘lovchi badiiy asarlar to‘lib-toshgan bir paytda Rauf Parfi qalamiga mansub bunday uslubdagi she’rlarning yaratilishi o‘sha davr uchun o‘ziga xos ahamiyatga ega edi. Qolaversa, shoirning nafaqat mazkur she’ri, balki uning butun bir lirikasiga xos murakkab mushohada yo‘sini, ruhiy kechinmalarning o‘zgacha uslubdagi tahlili uning zamondoshlari orasida o‘z imzosi va ovoziga ega shoir bo‘lganligidan dalolatdir.

Edvort Olvortning “jadid adabiyotida aks etgan milliy uyg‘onish kayfiyati Rauf Parfi kabi yosh ijodkorlar she’riyatida ham aks etmoqda” qabilidagi fikrlaridan “Rauf Parfi Buxoro motivi vositasida millatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qilyapti” degan qarashni ilg‘ash mushkul emas. Anglashiladiki, olimning ushbu tadqiqotida ham eskicha yondashuv tamoyili, ya’ni she’r tahlilida asosiy urg‘uni g‘oyaga – adabiy matnni siyosatga xizmat qildirish usuli kuzatiladi. Aniqroq qilib aytsak, olim tahlilda she’rning faqat ijtimoiy-g‘oyaviy qiymatini ko‘rsatish bilangina chegaralangan.

Demak, R.Parfi ijodining genetik ildizlarini avvalambor milliy she’riyat, qolaversa, nemis romantizmi, fransuz simvolizmi orqali jahon adabiyotiga keng tarqalgan verlibr (sarbast), rus she’riyatining sillabo- tonik she’r tizimiga xos erkin she’r, Boltiqbo‘yi xalqlari poeziyasi an’analarining ijodiy o‘zlashtirilishi kabi ko‘plab faktorlar bilan bog‘lab izohlamoq lozim. Zotan, misralardagi bo‘g‘inlar soni, ularning cho‘ziq-qisqaligi, turoqlanish yoxud qofiyalanish tar-tibida erkinlikka intilish R.Parfining ixtirosigina emas. Grafika va intonatsiya, emotsional to‘yintirilganlik, so‘z va tovush takrorlari, ritmik urg‘ularga ahamiyat qaratish, kechinma va ohang maromining fikr-tuyg‘uga monand, so‘z anglatgan ma’no asosida o‘zgarib turishi milliy va jahoniy tajribalarni ijodiy o‘zlashtirish samarasi edi. Afsus¬ki, Edvort Olvort muammoga bunday keng ko‘lamli tarzda teran yondasha olmaydi.

G‘arb dunyosida yaratilgan adabiy tanqid nazariyasiga oid tadqiqotlarda matn tahlili bilan bog‘liq bir-biriga o‘xshash qarashlarni uchratish mumkin. Jumladan, ingliz olimi Xens Bertens va rus akademigi N.P.Sakulin muayyan badiiy asarni ijtimoiy-g‘oyaviy jihatdan tahlil etganda “nima uchun ijodkor aynan mazkur mavzuda san’at asari yaratdi”, “ushbu mavzuda asar yaratishning sababi nimada”, “bu mavzu nimani anglatadi”, “shoirning yangicha yondashuvi asosida qanday maqsad yotadi”, “badiiy matn kuchi qaysi elementga asoslangan”, “badiiy matndagi kalit so‘zlarning ichki va tashqi shakli, obrazlar strukturasi va g‘oya tuzilishida qanday poetik asoslar mavjud” kabi qator savollarning qo‘yilishi ham, matn tadqiqida ham tanqidchining matn borasida to‘g‘ri xulosalar chiqarishda muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydi.

Badiiy matnni Yevropalik olimlar ta’kid etgan muammolar atrofida tahlil qilish, qo‘yilgan savollarga javob topish nafaqat matn mohiyatini to‘g‘ri idrok qilish, balki ijodkor hayotidagi muhim nuqtalarni oydinlashtirish, asar yaratilishidagi ijodkor ruhiy kechinmalarini tasavvur qilish kabi masalalarni ham oydinlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ehtimol shuning uchun ham E.Olvort, R.Parfi she’riyatidagi mohiyatni ham Xens Bertens va N.P.Sakulin ta’kid etgan nazariya asosida yechishga intiladi. U badiiy asar poetikasini shakl lingvistikasi asosiga qo‘yadi va she’rdagi g‘oya tadqiqida formal metodga tayanadi. Tadqiqotchi tahlillariga sinchkov nazar tashlansa, uning shoir nima uchun aynan Buxoroga murojaat etgani sabab¬larini qidirayotganligini anglash qiyin emas. E.Olvort o‘z e’tiborini she’rdagi, mumtoz adabiyotimiz namunalarida ko‘p uchraydigan “gulshan”, “parishon” kabi so‘zlarning ma’no qatlamlariga qaratadi. Agar R.Parfining “Bir tush ko‘rdim” she’ri tahliliga davr ijtimoiy voqeliklari va tarixiy sharoit nuqtai nazaridan yondashilsa, amerikalik olim xulosalari haqiqatga yaqin ekanligi oydinlashadi. Zero badiiy yaratiq ijodkorning o‘z atrofidagi jarayonlarga munosabati mahsuli. Shoir so‘zi – jamiyat tili, xalqining yuragidir. Qolaversa, kuchli ijtimoiy muammolarni go‘zal poetik vositalar bilan ifodalash Rauf Parfi ijodining xarakterli jihatlaridan biri bo‘lgan.

Aslida o‘tgan asrning 60–70-yillarida na¬faqat Rauf Parfi, balki boshqa shoir va yozuvchilar ijodida ham ijtimoiy motiv keng ko‘lam kasb etib, ularning ayrimlari ozodlik g‘oyalarini turli xil ramzlar vositasida aks ettirganliklari ham ayni haqiqat. Ammo AQSH o‘zbekshunosi tahlil usuli mazkur she’r poetikasining barcha muammolarini ochish, uni badiiy-estetik nuqtai nazardan tadqiq etish imkonini bermagan. Bundan tashqari E.Olvort ilgari surgan ijtimoiy konsepsiya aniq tahlil va misollar vositasida ko‘rsatilmaydi. Milliy uyg‘onish ko‘rinishlari aynan qaysi satr¬larda, qay yo‘sinda va qanday obrazlar yoki poetik vositalar yordamida aks etganligi xususida ham hech gap yo‘q.

Bizningcha, Rauf Parfining “Bukun bir tush ko‘rdim” she’ri mohiyati unda zuhur topgan Buxoro va tush obrazlarining poetik motiviga aloqadorlikda kengroq ochiladi. Ma’lumki, Buxoro qariyb uch ming yillik tarixga ega shahar. U Markaziy Osiyodagi eng muqaddas, afsonaviy tarixga ega, shon-sharafga boy shaharlardan biridir. Buxoro nafaqat diniy markaz, balki estetik tuyg‘ular yuksak qadrlangan maskan ekani bilan ham hurmat-e’tibor qozongan. U necha-necha buyuklarning beshigini allalagan, necha-necha allomalar xokini bag‘riga olgan, minglab jangu jadallarga shohid makondir. Shoir go‘zal Buxoro, uning minoralarida mujassam qudrat, shon-sharaf orqali millatning madaniyatini, kuch-qudratini, boy tarixga ega o‘tmishini namoyon qilmoqda. Ayniqsa, shoirning mazkur badiiy-g‘oyaviy konsepsiyasi uning quyidagi satrlarida kulminatsion nuqtaga yetgan.

Ul ayirdi meni hushimdan,
Yuragimni ko‘rgan emishman…
Bukun bir tush ko‘rdim.Tushimda
Buxoroda yurgan emishman.

Shoir nigohidagi yurak bu – o‘zlik. U yurakni ko‘rish bilan o‘zlikni idrok etish, anglash maqomiga yetadi. Shoir o‘zligida esa butun bir millat, uning qudratini namoyon qilish g‘oyasi mavjud.

O‘tgan asrning 60-yillarida ham bu kabi she’r¬lar “millatchilikni targ‘ib qiluvchi she’rlar” qa-torida baholanishi tabiiy hol edi. Shu sabab ham R.Parfi buni ifodalashda tush motividan foydalangan. R.Parfining tahlilga tortilgan she’rida “Buxoro” va “tush” obrazlari ikki taraflama: ham badiiy, ham ijtimoiy motiv o‘laroq shoir g‘oyaviy-estetik maqsadiga xizmat qilgan.

Rauf Parfining “Bir tush ko‘rdim” she’ri turli davrlarda keksa va yangi avlod Amerika o‘zbekshunoslari e’tibori markazida bo‘lishi she’r¬¬ning o‘ziga xos poetik kuchga ega ekanligi bilan izohlanadi. Qolaversa, shoirning amerikalik muxlisi Reychel Harrel ta’kidlaganidek, uning ijodida xayolot murakkabligi in’ikos etadi. She’rlari go‘zal, silliq o‘qiladigan, kitobxon e’tiborini tortib, voqelikka yaxshiroq nazar solishga, ramziy ma’no qatlamlarini yanayam chuqurroq anglashga chorlaydi. Bu kabi munosabat Rauf Parfi she’ri misolida o‘zbek adabiyotining kuch-qudrati, kelajagi, yorqin manzillar sohibi bo‘lish imkoniga ega ekanligini ko‘rsatuvchi yorqin dalildir.

Bukun bir tush ko‘rdim. Tushimda
Buxoroda yurgan emishman,
Yuksak minoralar boshimda,
Oyoqlarim ostida gulshan.

Buxoroda yurgan emishman,
Men-la birga yurarmish Quyosh.
Erir emish, oqar parishon
Muz asridan omon qolgan tosh.

Yuksak minoralar boshida,
Menga hasad bilan boqarmish
Asrlar bir damday qarshimda
Zangor olov bo‘lib oqarmish.

Oyoqlarim ostida gulshan
Zangori olovlar davomi…
Buxoro zangori gul ushlab,
Meni asir etdi tamoman.

Ul ayirdi meni hushimdan,
Yuragimni ko‘rgan emishman…
Bukun bir tush ko‘rdim. Tushimda
Buxoroda yurgan emishman.

Tarjimasi:

Today I had a dream. In my dream
I seemed to stroll in Bukhara.
Tall minarets above my head,
Beneath my feet a rose garden.

I seemed to stroll in Bukhara,
Along with me strolled the Sun,
It seemed to melt, a flowing perplexity
An unhurt stone left by the ice age.

Tall minarets above my head
Seemed to gaze at me with envy.
The centuries momentarily before me
Seemed to flow like pale blue fire

Beneath my feet arose garden,
The pale blue of the fires continuing…
Bukhara, having caught the pale blue rose,
Imprisoned me forever.

It parted me from my senses,
I seemed to see my heart…
Today I had a dream. In my dream
I seemed to stroll in Bukhara
(Edvort Olvort tarjimasi)

M: “Yoshlik” 2013/9