Хат қисқа ва зардали эди — “Ойтўлди энанг оғир ётибди. Жони узилмасдан кел!”— бунақа дағал жумлаларни фақат аммам ёздириши мумкин, бошқа ҳеч ким. Пашшанинг қанотидай келадиган шу бир парча қоғозда ҳам Ойтўлди энамга нисбатан бир умр тарк этмаган таъна-ю дашномини, ўзининг азалий муносабатини билдириш учун “Ойтўлди энанг” дея истеҳзо қилгани ва бундай пичингу киноялар фақат аммам­нинг қўлидан келишини хатни ўқигандаёқ тушунган эдим…

НАЗАР ЭШОНҚУЛ
БЕПОЁН ОСМОН

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота кишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» (1988). Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ» (1989), «Маймун етаклаган одам» (2001), «Шамолни тутиб бўлмайди» (2004), «Момо қўшиқ» (2006) каби асарлари нашр этилган. Ф. К. Аниттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, А. Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ўзбек тилига таржима қилган.

Хат қисқа ва зардали эди — “Ойтўлди энанг оғир ётибди. Жони узилмасдан кел!”— бунақа дағал жумлаларни фақат аммам ёздириши мумкин, бошқа ҳеч ким. Пашшанинг қанотидай келадиган шу бир парча қоғозда ҳам Ойтўлди энамга нисбатан бир умр тарк этмаган таъна-ю дашномини, ўзининг азалий муносабатини билдириш учун “Ойтўлди энанг” дея истеҳзо қилгани ва бундай пичингу киноялар фақат аммам­нинг қўлидан келишини хатни ўқигандаёқ тушунган эдим: асли менга янга бўлган, лекин кейинчалик дадам ва онамнинг хоҳиши, саъйи-ҳаракати билан фақат менинг эмас, ўзининг ювошлиги, жонсараклиги, тилидан “жоним”, “жоним” тушмаслиги, тенг-тўшларимнинг ҳаммасини “ўзимнинг болам” деб эркалаши туфайли барча қишлоқ болаларининг ҳам тутинган онасига айланган, улар улғайиб, ҳаётнинг ташвишларига ўралашиб қолиб, ўз жужуқларига ҳам меҳр беришга вақтлари етмай қолгач, Ойтўлди энамнинг қишлоқдаги ҳар бир норасидага меҳр беришга, кўнглини олишга, биронта бола оғриб, ётиб қолганини эшитса, пишириқлару табибчиликдан андак хабардор бўлган отасидан ўрганган қайнатмаларни дамлаб, бир пасга бўлса ҳам кўриб, эркалаб келишга ҳар қандай маҳал, ҳар қандай фаслда, изғирину жазирада имкон топганидан ҳайратга тушган, умр дафтарларининг бир буржида ҳамиша уйининг бир четида кўча тўлдириб ўйнаётган болаларга ҳавас ва орзуманд тикилиб ўтирадиган, олдидан ўтган ҳар бир болани уйига олиб кириб, қанд-қурслар билан сийлайдиган қиёфада сақланиб қолган бу ўксик кўнгил соҳибасига нисбатан меҳрлари янаям ошган, мен тенгиларнинг деярли ҳаммасининг хотирасида қишлоқ кўчаларида ёр-ёр айтиб узатиб келишаётганда шамол олиб қочиб кетган рўмоли изидан югуриб юрганда бўйни-ю кўксини безаб турган зебу гардон жилосида юзи худди тўлин ойдай ёришиб кетган келинчак бўлиб қолган аёлга нисбатан бошқа ҳеч ким ҳар бир ҳарфида жону жаҳонни ўртайдиган иддао билиниб турган бундай сўзларни ёзишга журъат этолмасди. Аммам хат ёзибдими, демак, тутинган энамнинг аҳволи оғирлиги рост. Йўқса, аммам тўшакка михланиб қолса ҳам мени безовта қилишни, тутинган энамни деб шаҳарга хабар юборишларига рози бўлмасди. Энам шўрлик қўлини синдириб олганда ҳам, кейин оёғини ололмай бир қиш ўрнидан туролмаганда ҳам аммам барча яқинларимизга бу ҳақда менга бир оғиз билдирмасликни тайинлаган эди. “Чивин чақса ҳам жиянимни чақириб, сарсон қилманглар, ишдан қолдирманглар. Духтур одамнинг вақти йўқлигини ўзларинг ҳам биласизлар. У эса духтурларнинг каттаси” деб ҳаммага ўз ҳукмини ўтказганини синглимдан эшитгандим. Таътил пайти қишлоққа борганимда бир йилда саҳро жазирасида қовжираган бўтадай қуриб-сўлиган энамни кўриб, тафсилотини эшитганимдаёқ амма­м шу йўл билан дунёда жонидан ҳам яхши кўрган ва бир умр фақат дарди билан яшаган акаси – тутинган отам учун Ойтўлди энамдан ўч олаётганини ва токи тирик экан, бундай қасослар ва хўрлашлар, дашному таъналар давом этишини сезгандим. Аммам энамга нисбатан жуда шафқатсиз ва муросасиз эди. Энам бечора эса аммамни кўрса, ўзини қўярга жой тополмай, калавасини йўқотиб қўяр, ҳар қандай ҳақоратли гапини индамай бошини эгиб эшитар, тутинган отамдан ҳам кўра аммамнинг танбеҳидан чўчир, ҳар бир сўзини қонун, ҳар бир ишорасини, ҳар бир ҳаракатини ўзига норозилик деб билар, кўнглини олиш учун жонини беришга ҳам тайёр эди. Аммам, гарчи энам ўзининг жамалакдош тенгдошларидан, болалик сўқмоқларида бирга ўйнаб ўсган дугоналаридан бўлса ҳам бу уйда ўзини худди қайноналардай тутар, кира солиб тагига қалин, тоза кўрпача ташлашини намойишкорона кутиб турар, сўнг агар амаким ё эркак киши бўлмаса, худди бу уйнинг соҳибаси ва бекасидай уйнинг тўрига чиқиб ўтирар, энам эса тик турганча унинг ҳар бир имосига маҳтал турар, аммамнинг сансираб гапиришига қарамай, “опажон” деб мурожаат қилар, бу уйнинг хўжаси табиатан ўзи каби юмшоқ феъл, ювош ва камгап бўлган амаким – тутинган отам эмас, бутун қишлоқда ўзининг тутган еридан кесиши, заҳарли тили-ю, ким бўлишдан қатъий назар, одамнинг бетига тик қараб, шартта гапириши, одамларни юзинг-кўзинг деб ўтирмаслиги билан ном қозонган аммам эди. Баъзида дадам, аммамни муросага чақирарди: “Ҳув, Биби Ойна, келинни бунчалик хўрлама. У уйнинг ўз эгаси бор. У уйга бориб эрлик қилма!” Шундай пайтлари аммам бирдан кўзига ёш оларди: “Оғажон, мен куйиб кетганимдан шундай қиламан. Акамнинг юзига қараб, юрагим ўртаб, жигарим қувраб қолади. Акам бечора кунма-кун эмас, соат сайин чўкиб бораяпти, тирноққа зор ўтаяпти. Бу эркатой келинингиз эса туғай демайди! Акамни боши эгик кўрган сайин келинингизни ғижимлаб, эзғилаб ташлагим келаверади!” Бу важ дадамга таъсир қилар, индамай қолар, лекин барибир “Худонинг ишига аралашма”, деб қўярди. Бу гап аммамни янада қўзғаб юборарди: “Агар гап фақат худода бўлса индамасдим, лекин ҳамма айб Ойтўлдининг ўзида. Бу қорабосгурнинг ўзи қисир! Агар акам бошқага уйланганда аллақачон бир тўда болали бўлиб кетарди”. Дадам ҳам бошини эгиб, чуқур хўрсинарди. Менинг назаримда ҳар қандай иш қўлидан келадиган, йўқни ҳам бор қила оладиган кучга эга бўлган дадам ҳам шундай пайтлари ожиз ва нотавон қиёфага кирар, аммамга бошқа ҳеч нарса демасди. Ойтўлди энамнинг мана шу уйга келин бўлиб тушгандан – аммамнинг тили билан айтганда, “сичқон йилидан” буён фарзанд кўрмаётгани уйимизда деярли ҳар куни шу хил гап-сўзларга сабаб бўлар ва ҳамиша шундай хўрсиниқлар, аммамнинг ҳамиша тайёр турадиган кўз ёшлари-ю пиқиллашлар билан якун топарди.

Амаким билан бир ҳовлида яшардик. Уларнинг уйлари ҳовлининг этагида эди. Аммо бутун ҳовлининг супур-сидиридан тортиб, молларга бериладиган ем-хашаккача Ойтўлди энамнинг зиммасида эди. У ўзига ишониб топширилган хонадонни тирноққа зор қилаётгани учун ҳам шунга маҳкумдай эди. Буни ҳеч ким товуш чиқариб айтмас, бироқ унинг боши ишдан чиқмаётганини билиб-кўриб турса ҳам, бу юмушларнинг ярми бизнинг, болаларининг вазифамиз эканини билишса ҳам на дадам, на онам бир оғиз бирон нарса демасди. Гўё шу билан аммамнинг энам ҳақидаги гапларини тасдиқлашгандай, қўллашгандай бўларди. Шундай пайтлари дадам ҳам аслида Ойтўлди энам ҳақида аммам каби ўйлашини, фақат буни товуш чиқариб айтмаслигини сезиб қолардим. Мен амакимнинг уйида бола йиғиси эшитилмаётгани сабабли ҳам янгам ўзини бу хонадон олдида айбдор деб билишини, айбдорлигини озгина бўлса ҳам енгиллатиш, юмшатиш учун уйдаги энг қора ишларни, пана-пастқамда қўни-қўшни аёллардан эшитганим “бориб-турган чўриликни” ҳам зиммасига олганини сезардим: бу ишлардан бирон марта нолинмас, аксинча куч-қувват олаётгандай, бу ишлар унинг фақат кўнгли эмас, қаддини ҳам букиб қўйган дарду-андуҳини енгиллатаётгандай туюларди. Мен бу аёлнинг қачон туриб, қачон уйғонишини шунча йиллар бирга яшаб ҳеч қачон кўрмаганман: туннинг қайси маҳали бўлишидан қатъий назар мен ухлаётганда энам ҳали уйғоқ бўларди, эрталаб тонг саҳарда турган пайтларим ҳам энам ўчоқ бошида куйманиб юрарди: биз болаларга хом сутнинг қаймоғи, кейин қайнаган сутнинг тагида қолган қасноғини ўз вақтида тайёр қилиб қўяр, кейин бизнинг уни талашиб-тортишиб еётганимизни кўрса, кўзлари қувончдан ёниб кетар ва яна бошқа ишлар билан андармон бўларди. Мен энамнинг чарчаганини, бир пас бўлса ҳам нафас ростлаганини деярли кўрмасдим. Энам ҳамиша ҳаракатда, ҳамиша нима биландир овора, нима биландир машғул эди. Бироқ унинг ҳовлини тил тегса ялагудек супуриб-сидирганлари ҳам, уй-рўзғор учун эртаю кеч жонини жабборга беришлари ҳам аммамнинг бутун қишлоқнинг ҳар бир кўчасида, ҳар хонадонида туғ каби ҳилпираб турадиган тилини тиёлмасди. Аммам ҳар икки куннинг бирида унинг бефарзандлигини эслатиб турарди: “Сиз туғмасни деб акамнинг армонда ўтишини истамайман, агар туғмасангиз, акамни бошқага уйлантираман!” дерди. Айнан аммамнинг ундови билан Катта Ўрада амаким ва Ойтўлди янгам бормаган авлиё-ю, азиз жойлар, табибу фолчилар қолмаганди. Лекин биронтасидан наф бўлмади, чоғи. Аммамнинг ти­ли тобора ечилиб борар, энди бу туғ қўшни қишлоқларда, бизни, амакимни, дадамни билган барча жойда ҳилпирарди. Агар Ойтўлди янгам ҳовли супураётган, биз сув сепиб турганимизнинг устига келиб қолса, шундан ҳам янгамни узиб оладиган сабаб топарди: “Белингиз оғриб туғмагансиз-да, шундай совуқда болаларга сув сепдираяпсиз. Қўйинг, бола шамоллаб қолмасин, ўзингиз сепинг. Барибир шамоллайдиган нарса йўқ сизда!”, дерди. Янгам бир зум титраб кетар, лекин тезда ўзини тутиб олиб, бир оғиз гапирмай, қўлимиздан сув идишни олиб, ўзи сепишга тушарди. Биз эса юмушдан қутулганимиздан хурсанд бўлиб, кўчага югурардик. Аммам янгамни ҳамма жойда, кўчада, уйда, меҳмонда, тўйда, азада бир оҳангда, бир хил муомала билан таъқиб қилар, аммо янгам бирон марта аммам устидан на дадамга, на амакимга шикоят қилган эмасди. У менга ҳамиша ўзининг айбини билгани учун бу ҳақорату хўрликларга чидаб яшаётгандай, бизнинг авлод-аждодимиз олдида айбдордай туюларди.

Ақлимни ҳали тўла таниб-танимаган ёшимда дадам бир куни мени ёнига олиб, ҳовли этагига, бобом кенжа ўғлимга деб қурган амакимнинг уйига олиб борди. Амаким ва янгамни олдига чақирди-да, менга “Энди, ўғлим, сиз бу уйнинг фарзандисиз, буларни ота-она деб чақиринг”, деди сизлаганча. Дадам болаларни “сиз”ладими, бўлди, онам ҳам, бошқалар ҳам, ҳаммамиз бунинг нима эканини билардик. “Сизлаш” дадамнинг “Бу масала ҳал бўлган, муҳокама қилманглар”, дегани эди. Мен хархаша қилдим, қандай қилиб янгам менга эна бўлади деган, ўзимча йиғлаган бўлсам ҳам керак. Янгамнинг айтишича, менинг йиғи-сиғимга дадам парво қилмабди. Онамга “Ки­йим-кечак, лаш-лушини олиб кел, шу ерда ётиб юрсин”, деб чиқиб кетибди. Йиғлай бошлаганимда Ойтўлди янгам, энди тутинган энам келиб, мени бағрига босибди, кейин ўзи ҳам қўшилиб йиғлабди. Мен уйимизга қараб чопибман. Онам ушлаб қолиб, “Сени даданг амакингга ўғил қилиб берди, уч кунгача уйга борма, ирими шундай, янганг туғгандан кейин қайтариб олиб кетамиз”, дебди. Бу гап менга ота-онангдан ажралдинг дегандай таъсир қилиб, худди улардан бир умр айрилиб қоладигандек дод солиб йиғлабман, уйни бошимга кўтарибман. Онам эса овсинига қараб, кўзида ёш билан “Бу энди сизнинг ўғлингиз, уйин­гизда бола йиғиси муборак бўлсин, илоё, ўз болангизнинг йиғиси ҳам эшитилсин!”, дебди. Янгам, тутинган энам қанд-қурс бериб, мени аврашга тушибди. Нима қилганини билмайман, лекин Ойтўлди энам менинг кўнглимни барибир топибди: мен унинг қучоғида пиқиллаганча чўнтагим тўла қанд-қурс билан ухлаб қолибман. Буларнинг ҳаммасини менга кейинчалик аммам айтиб берганди. “Бу қора босгур, ўзи туғмаган бўлса ҳам боланинг тилини билади”, дерди аммам алам билан. Тутинган энамнинг қучоғида ўша ухлаб қолганим мени бир умр амаким, яъни тутинган отам ва энамга боғлаб қўйди. Ўшанда дадам бу уйда бошқа фарзанд туғилмаслигини сезганми ёки қарияларнинг «Туғмас аёл бола парвариш қилиб, боланинг исини олса, туғиб кетади”, деган ирими учун мени амакимга ўғил қилиб берганми, ҳалигача аниқ билмайман. Кўпинча кечалари онамни қўмсаб уйғониб кетиб, “Уйга кетаман!” деб йиғларканман, энам мени овутиш учун истаган нарсамни олиб берар, оғзимдан чиққанини муҳайё қиларкан. Эртасига эса кечаси қилган хархашам эвазига уйимизда менга ваъда қилинган ўйинчоқлар, ширинликлар, конфетлар пайдо бўлиб қоларди. Айнан шунинг учун ҳам мен акаларимга ва тенгдошларимга қараганда эртароқ, ўша пайтда болаларнинг кўзига ўтдай кўринган юлдуз тўғали камар, катта ўйинчоқ машина, кейинчалик қишлоқнинг олди бўлиб велосипед минганман. Талтайиб кетаётганим яқинларимга билинган бўлса керак, аммам бу марта ҳам Ойтўлди энамни маломатларга кўмиб ташлади: “Ўзингиз-ку, туғмайсиз, лекин биров туғган болани бузаяпсиз. Буни кўп эркалатманг, эртага бошингизга чиқиб олади, олдин ўзингиз туғинг-да, кейин талтайтиринг!”, деди. Шундан кейин энам мен айтган нарсаларни яшириб олиб келадиган, яшириб едирадиган, яшириб ўйнатадиган бўлди. Мен бу нарсаларни кўчага чиқиб мақтангим келганда: “Аммангиз кўриб қолса, менинг жонимни олади. Аммангиз уришмасин десангиз, кўчага чиқарманг, шу уйда ўйнанг!”, дерди. Энамнинг аммамдан чўчишлари, юрак ҳовучлашлари менинг ҳам бола хаёлимга ўтириб қолганди: узоқ йиллар, токи ақлимни танигунимча аммамдан ҳамиша чўчиб, қўрқиб, қорасини кўрсам, қочиб қолиб, уйга келганда уни кўрмаслик учун ичкарига кириб кетиб, токи аммам кетмагунча уйдан чиқмай юрганман. Баъзида тўсатдан келиб қолганда ўзимни энамнинг бағрига уриб, йиғлаб юборарканман. Кейинчалик бу ҳолатимдан, аммамнинг олабўжига ҳам, хаёлимдаги қўрқинчли жонзотларга ҳам ҳеч қандай алоқаси йўқлигини англаб, ўзимнинг устимдан кулиб юрган бўлсам ҳам, лекин энам бир умр аммамдан қўрқиб, титраб-қақшаб, бошини эгиб яшади.

Мен энди амакимни “ота”, янгамни “эна” дейишга кўникиб, эсимни таниб қолганимда ёз кунларидан бирида аммам дадамнинг олдига ёқаси тик оқ кўйлак кийган йигитни бошлаб келди. Улар хонага кириб, негадир биз болаларни кўчага чиқариб қўйиб узоқ гаплашишди. Кейин йигит аммам билан бирга қайтиб чиқиб, биз билан илиқ хайрлашиб кетди. Йигитнинг очиқлиги, ширинсўзлиги, “тоғавачча” деб мурожаат қилиши, умуман, муомаласи, мени ўзига ром қилиб қўйди: унинг илиқ табассум балқиган навқирон қиёфаси бир умр хотирамда ўрнашиб қолди. Бу йигит аммамнинг овсинига катта ўғил, яъни бизга узоқроқ қариндош, жиян эканини анча кунлардан ке­йин билдим. Уйимизда бошланган можародан Жиян бекорга келмаганини тушундим. Аммамнинг овсинининг айтишича, Жиян Тошкентда бир машҳур духтурни танир экан, ўша духтур туғмасларни ҳам бир кўришда туғдираркан, ҳеч бўлмаганда, туғиш-туғмаслигини айтаркан. Хуллас, нақ авлиёнинг ўзи экан. Қанча бефарзанд­лар сабаб топиб, ували-жували бўлиб кетибди. Духтур хотинларнинг қадам босишига синчилик қиларкан, бунинг учун эр-хотин бирга бориб, бирга кўриниши, барча текширувлардан бирга ўтиши шарт экан. Фақат шу. Бошқа ҳеч нарса керак эмас. Бу хабарни эшитиб, Ойтўлди энам бироз довдиради. Бирон тугал гап айтмай яна юмушларга уннаб кетди. Аммам уни дарҳол чақиб олди: “Айб ўзидалигини билади-да, шунинг учун гезариб кетди. Айби фош бўлиб қолса, бундай яйраб юришига қўйиб бўпман! Духтур менга ўша бир парча қоғозини берсин, бир кун ҳам қўймайман, қариндошларига олиб бориб кўрсатаман, “Мана, испарапка, бизга ўтказган матоҳларинг туғмас экан!” дейман, шунда акамни бошқага уйлантирмасам, Биби Ойна отимни бошқа қўяман!” Аммам­ янгамнинг туғмаслиги ҳақидаги шапалоқдай ҳужжатга эга бўлишни, кейин шу қоғозни кўрсатиб, амакимнинг пушти соғломлигига шуб­ҳа қилаётганларга, керак бўлса, бутун дунёга кўз-кўз қилиб чиқишни, шу йўл билан акажони шаънига нисбатан пайдо бўлган ҳар хил гап-сўзларнинг олдини олишни ва яна қишлоқда обрў-эътиборлари баланд бўлганлиги сабабли балки дадам ҳам айнан қатъий бир хулосага келиши қийин бўлаётган янгамнинг яқинларига кўрсатиб, масалани шу биргина ҳужжат билан бир пасда ҳал қилишни жуда истарди. Дадам босиқ, вазмин киши эди. Қолаверса, янгам Терсотанинг эскича анъаналарига, эскича муносабатларга ҳали ҳам содиқ қолган обрўли хонадонидан эди. Дадам “қуда бобо отлиқлар билан гаплашмасди, лекин бизни ўзига тенг билди”, дерди баъзида. Янгамнинг отаси бобом билан нафақат қуда, балки яқин ошна бўлиб ҳам қолганди: дадам бобом туфайли янгамнинг барча қариндошларини ўз жигаридай кўрар, аммам қанчалик оғзини тўлдириб гапирмасин, дадамнинг олдида кўпам ечилиб, оловланиб кетавермасди. Дадамнинг айтишича, умри эгарчилик билан ўтган, обрў-эътибори ҳам шунга яраша камсуқум бобом амакимнинг талаби билан қариндош бўлайлик деб сов­чи бўлиб борганда, янгамнинг отаси қизимни сўраб келибсиз, жонимни сўрасангиз ҳам берардим сизларга, деган экан. Бунинг сабаби бизнинг ота-бобаларимиз бир умр эгарчилик касбидан рўзғор тебратиб, шунинг орқасидан ризқ териб келгани экан. Қуда бобо ҳунар эгаларини, айниқса, ҳунарли сулолаларни жуда ҳурмат қиларкан. Қанчалик обрў-эътиборлари баланд бўлмасин, оддий эгарчи бобомни худди ўз жигаридай кўрган экан. Дадам бу воқеаларни баъзан хўрсиниб, баъзан меҳри товланиб хотирларди: мана бир неча йилдан бери бобом туфайли ўзига отадай бўлиб қолган одамнинг туғмас қизига чидаб келар: гўё бир нарса деб қўйса ёки янгам норози бўлса, худди гўрда бобом билан қуда бобо шоха кўтариб чиқиб келадигандай бу масала қўзғалганда жуда оғринар, хўрсинганча ечимни орқага ташларди.

Сезишимча, кейинги пайтда дадам ҳам бир қарорга келиб бўлгандай эди. Шу сабабли шаҳарлик духтурнинг дараги чиққач, дадам амакимни шаҳарга бориб, кўриниб келишга ундай бошлади. Бу таклиф амакимга бошданоқ хуш келмади. Дастлаб оёқ тираб туриб олди. Аммо ўжар, қайсар, акалари ичида гапи қайтмай ўрганган аммам амакимдан ҳам ўтган қайсар эди. Бир ишга аҳд қилдими, охирига етказмасдан қўймасди. Аммам гапни очиқчасига кўндаланг қўйди: “Отамнинг гўрга кирганига етти йил бўлган ошнаси деб етмиш йил чидамаймиз. Етар шунча йил сабр қилганимиз. Агар шу билан ҳам қўзиламаса, бу туғмас хотиндан ажраласиз, бошқага уйлантирамиз. Нима, бошингизга ёстиқ қилармидингиз бу бепуштни?! Бунинг кўзини ўйнатиб, бир фарзандли бўлинг.”

Бунақа гаплардан мутаассир бўлиб, бири мингга айланган амакимнинг гунгу мулзам бўлиб, бошини эгиб ўтирганини кўрганда аммамнинг фиғони мўрисидан қоп-қора тутун чиқиб кетарди: “Қандай одам эди-я, акагинам! — дерди кўзларига ёш олиб, — Қораси кўринса, итлар ҳуркарди, товушини эшитса, бўрилар қочиб қоларди, қарашидан бургут беҳол бўларди. От чопганда қирлар ўпириларди. Бу туғмас эчки акамнинг бошини эгди-қўйди. Бошини кўтаролмай, атрофга қарай олмай қолди. Кўнглини ярим қилди.” Хуллас, йиғлаб-сиқтаб, керакли жойда дўқ уриб, аммам янгам билан амакимни ўша духтурга боришга барибир кўндирди. Ниҳоят янгам билан амаким шаҳарга отланишди. Уларни шаҳарда “талаба жиян кутиб олади, ўзининг ётоғидан жой гаплашган, ўша ерда туриб, духтурга қатнашади, жиян ўқишни деярли битирган, диплом беришларини кутиб юрибди, ғирт бекорчи, ўша духтурга ўзи олиб бориб-келиб юради. Хуллас, ҳеч нарсадан хавотир олиш керак эмас. Ҳаммаси ҳал бўлган, ҳамма нарса гаплашилган, фақат духтурга кўриниш қолган, холос”. Янгам ва амаким аммамнинг талаби билан бўлса-да, шаҳар сўраб кетишди, лекин бу билан ҳам аммамнинг жағи тинмади: дадамнинг ҳам кейинги пайтда амакимнинг тақдиридан қайғуриб, боши қотаётганидан фойдаланиб, ичидагини баралла гапира бошлади: “Агар айб Ойтўлди-да бўлса, ҳайдатаман, қариндошлари келиб, туғмас жигарларини йиғиштириб олиб кетсин! Ўша ҳужжат қўлимга тегсин, ҳаммага кўрсатаман уни. Ана шунда уларнинг ори бўлса, келиб йиғиштириб кетишади!” Ҳамма аммамнинг гапини қуруқ пўписа деб билдими ёки янгамнинг яқинлари ҳаддан ташқари сабрлимиди ёхуд аммам айтгандай, туғмас аёлнинг уларга ҳам кераги йўқмиди, ичи ачир кишиси қолмаганмиди, билмадим, ҳар қалай, бу гапларга “Ҳой, нима деяпсан, тилингни тий!” дегувчи марднинг ўзи чиқмади. Қолаверса, бутун қишлоқ янгамдан фарзанд кутиб, тоқати тоқ бўлган, шу сабабли аммам нима деса, ҳукми ҳозиқ бўлиб эшитилар, айни пайтда дадам ёки аммам чиқарган ҳар қандай қарорни барибир адолатли деб ҳисобларди. Аммам бундан янада ботирланиб, қатъият билан гапира бошлади. Охири дадамни ҳам кўндирди. Агар туғмаслиги аниқ бўлса, унда амакимни бошқага уйлантиради. “Майли, агар бобомнинг ва ошнасининг руҳи чирқилламаслиги учун, агар ўзи рози бўлса, кўчада қолмасин, амаким ва қуёндай ҳар йили туғадиган хотинининг хизматини қилиб юраверсин. Туғмас бўлдими, у шунга лойиқ. Боланинг иштонларини ювиб, шиптир ҳидлаб юрсин. Унинг жазоси шу бўлади”.

Энди янгам туғмаслиги аниқ бўлса, ўша духтур янгамнинг туғмаслигини ҳужжат қилиб, тасдиқлаб берса, унда амакимни бошқага уйланиши энди бутун Терсотага маълум бўлиб қолди. Ими-жимида бўлажак номзодлар ҳам танлаб бўлинганди.

Амаким ва янгам қайтиб келишганда мен мактабда эдим. Уйга келганимда дадам, аммам шу ерда, ҳамма худди бир фожеа юз бергандай ўтиришар, мен шунча кунлардан бери кутгандай хуш-хурсандчиликдан асар ҳам йўқ эди: Ойтўлди янгам бир четда худди айб устида қўлга тушгандай омонат ўтирарди. Улар уйга кирганимни ҳам сезишмади. Мен ҳам вазият қалтислигини, ҳозир янгамга келганимни билдиришимнинг мавриди эмаслигини ҳис қилдим. Секин печка ортига ўтиб, янгам, тутинган энам мени кўриб қолармикин, деб кутиб турдим: шаҳардан осма сумка олиб келаман деганди. Янгамнинг ваъдасида туришини билардим. Аммо ҳозир буни сўраш мавриди эмасдай эди. Аммамнинг “Ана, мен айтмадимми?!” деган иддао қотиб қолган, чимрилиб олган, янгам энди нима қилсаларинг – ихтиёрларинг, дегандай кўзларини кўрпанинг қуроғига тикиб жим ўтирар, амаким эса ҳамишагидай бошини эгган кўйи чуқур сукутга толганди. Мен дарров нима гаплигини тушундим. Демак, амаким ва янгам аммам кутган ва билган, ҳаммага олдиндан ошкора бўлган хабар билан келишган.

Дадам худди қулоқларига ишонмагандай сўради:

— Ўзи, ўша жиян айтган духтурга бордиларингми? Бошқаси эмасми?

Амакимга сўраб-суриштиришлар малол келаётгандай эди:

— Нима, биз ёш боламидик, бошқасига бориб. Исми-шарифи, манзили ўша экан. Жияннинг ўзи олиб борди.

— Хўш, унда аниқ шундай… …шундай дедими?

Дадам “Бола бўлмайди дедими” дейишдан чўчидими, бу гапдан ирим қилдими ёки амакимнинг кўнглига тегишдан қўрқдими, ичидагини, бор аламли саволини “шундай” деган сўзга жамлаб гапирди. Амаким дадамнинг нима демоқчилигини сезди, янгамга бир қараб олгач, бир пас сукутдан кейин барибир гапирди.

— Духтурнинг ўзи менга ҳеч нарса дегани йўқ. Текширув натижасини оламиз деб борсак, олдин жиян кириб кетди, кейин келинингизни чақиришди. Учаласи узоқ гаплашди. Кирсам, духтур йўқ, жияннинг олдида йиғлаб ўтирибди. Нима гап десам, Жиян ҳам бирон гап айтмади, ўзини олиб қочди. Бу эса йиғлаб “Айб менда экан, энди мен туғмас эканман”, деди. Ўшандан бери йўл бўйи йиғлаб келди. Бор гап шу.

Дадам энди янгамга қаради.

— Ойтўлди, духтур аниқ шундай дедими?

Ўзининг оғир хаёлига, эҳтимол, аммам айт­ганининг устидан чиқса, амакимни бошқага уйлантирса, тақдири нима бўлишини тасаввур қилиб, эзилиб ўтирган янгам дадамнинг гапидан сўнг, жавобдан олдин чуқур хўрсинди. Умуман, янгам дадамни айрича ҳурмат қилар, ҳеч қачон тик қараган эмасди. Бу марта ҳам бошини эгганча, минг бир хижолат, айбдор оҳангда жавоб берди.

— Ҳа…

Аммам яна тутақди.

— Қани ўша духтур берган қоғозлар. Ўзимизнинг духтурларга ҳам бир кўрсатайлик. Духтур тилини духтур билади.

Амаким янгамга бир кўз ташлаб олди.

Янгам эса бошини эгганча бош ирғади.

— Қоғоз йўқ. Жиян… Жиян уларни олиб қолди.

— Олиб қолди?! Жиян қоғозни нима қилади?

Янгам, афтидан, ҳар қандай жазога тайёр турарди. Шу сабабли бу сафар аммамга бироз қаттиқроқ оҳангда жавоб берди.

— У киши… бошқа духтурларга ҳам кўрсатаман деб олиб қолди. Балки ўша …духтур янглишгандир деди…

Аммам бирдан тутақиб кетди.

— Яна қайси духтурга кўрсатади? Тошкентнинг энг зўр духтурига кўринган… Ё сен… сиз духтурнинг қоғозини биздан яшириб келдингизми? Яшириб нима қиласиз, шундайлигини духтурсиз ҳам ўзимиз билардик.

Аммам тиззасига уриб, дийдиё қилишга тушди.

— Шунча умр-а.. Шунча йил-а.. Акамнинг шунча йили ҳавога учиб кетди..

Янгам бу гапга бирон нарса деб эътироз билдирмади. Индамади. Буни аммам ўзича тушунди.

— Агар қоғозларни бериб келиб, бизни яна умидвор қилиб, вақтни чўзаман деб ният қилган бўлсангиз, адашасиз. Менга ўша духтурнинг гапи етади. Ана ўзингиз айтаяпсиз, духтур ҳамма айб сенда, деди деб. Яна нимани кутаяпмиз, ака, ўзи бўйнига олиб ўтирибди. Туғмайсан дедими, бўлди, айб сизда экан. Менга қаранг, ака, энди мен сабр қилолмайман. Оғамнинг умри ўтиб бораяпти. Уйлантирамиз, тамом-васалом!

Дадам чуқур ўйланиб қолди: бир қарорга келиши қийин бўлди. Кейин Ойтўлди янгамга қараб олиб, кўзларини бошқа ёққа олди. “Балки, ростданам духтур адашгандир?! — деди иккиланиб. Бу гап аммамга тутаб турган ўчоққа тутантириқ ташлагандай таъсир қилди: “Духтур адашса, азиз-авлиёлар адашса, табиблар адашса, кимга ишонасиз яна?! Ана, ўзи айтаяпти-ку, айб менда экан, духтур шундай деди, бу аниқ деб. Яна сиз нега иккиланаяпсиз, ака? Яна нима керак?! Бўлди, мен Ханияга совчи бўлиб бораман! Гапим гап!” деди. Бу пайтда Ойтўлди янгам бошини эгиб турарди. Шу туришда анча пайтгача бошини кўтармади. Унинг юзидан тошу шағалларга, хасу хашакларга, кўчки-ю лойқаларга қўшилиб бир қир сел оқиб тушаётгандек туюлди менга. Янгам йиғларди. Секин, унсиз йиғлар, йиғлаганини ҳам билдиргиси келмас, аммо кўз ёшлари юзини ювиб ўтар, қўлидаги рўмолча ҳам аллақачон шил­қиллаб ҳўл бўлиб қолганди. Янгам секин ўрнидан турди, бир пас тик туриб қолди, аммамга қарамади ҳам, тақдирга тан берган оҳангда:

— Майли, опа, агар шуни маъқул кўрган бўлсангиз, уйлантиринг, мен розиман,– деди ва чиқиб кетди.

Ўртага бир пас сукунат чўкди. Аммам шунча қарғанса ҳам, ер билан битта қилса ҳам, бу уйда ўрни ҳам, ўзи ҳам йўқ деб ҳисобласа ҳам янгамнинг бунчалик тез рози бўлишини кутмаган эди: бироз довдираб қол­ди.

Бир дадамга, бир амакимга қаради. Янгам дадам учун ҳам қарор чиқариб бўлганди. Дадам ўрнидан турди. Эшикка йўналди. Аммам ўзини тутиб туролмади. “Нима дейсиз, ака. Энди бир ёқлик қилайлик!”, деди. Дадам ҳам янгам каби бир зум тик туриб қолди. “Билганингни қил. Ана, Ойтўлдининг ўзи ҳам рози бўлаяпти-ку! Яна сенга нима керак?!”, деди алам ва андуҳ аралаш. Аммамга шу гап керак эди: энди барча масъулиятни бўйнига олди, ҳаракатида, юзида қатъият пайдо бўлди. “Унда менинг ўзим ишни битираман. Келаси ойда тушириб келамиз. Ортиқча харажат, дов-доска керак эмас. Ирим-сиримини қиламиз, холос. Никоҳ ўқитсак бўлди!”. Дадам билганингни қил дегандай эшикка қараб юрди. Остонага етганда амакимнинг худди сирли ғор ичидан келаётган гулдуракдек овози эшитилди. “Мен бошқага уйланмайман. Овора бўлманглар!”. Аммам амакимга ялт этиб қаради. Пойабзалини оёғига илаётган дадам эса ортига бурилди, амакимга кўз ташлади. Остонадан туриб, “Хўш, бунга нима дейсан?!”, дегандай аммамга назар қилди. “Ака, нима деяпсиз? Бефарзанд ўтаман деяпсизми?!”. Аммамнинг гапида муроса ва мадора оҳанги бор эди. Амаким энди бошқа гапларга ўрин қолдирмай деди: “Майли, пешонамдан кўраман. Ойтўлди туғса ҳам, туғмаса ҳам, қўймайман, бошқага уйланмайман ҳам. Менинг қўядиган хотиним йўқ!”. Дадам билан аммам амакимнинг эътирозини кутишган эди, аммо бунчалик қатъий оҳангдагисини эмас. Амакимнинг гапи фақат эътироз эмас, ҳукм ҳам эди. Буни дадам ҳам, аммам ҳам яхши билишарди. Амаким ювош одам бўлгани билан бир фикрга келса, уни ҳеч ким бу йўлдан қайтаролмасди. Дадамнинг айтишича, амаким янгамга кўнгил қўйиб, шу қиздан бошқасига уйланмайман деб оёқ тираб туриб олганда, бобом у хонадон бизнинг тенгимиз эмас, улар бообрў, зотли-зурриёдли, насл-насабли, бизни назарларига олишармикин, деб иккиланиб юрган, бир нечта қизларни кўрсатишган, амаким эса шу қиздан бошқасига уйланмайман, деб оёқ тираб туриб олган, оқибатда бобом минг бир истиҳола билан янгамнинг отасининг олдига совчиликка борган. Дадам ҳамиша ўшанда шундан бошқасига уйланмайман деб туриб олди-да, бунинг ўжарлиги қўзиса, ўлса ҳам фикридан қайтариб бўлмайди, дерди. Ҳозир ҳам шундай бўлди. Амаким яна ўша ўжарлигига қайтганди. Энди муҳокамага ўрин қолмаганди. Буни дадам сезди, сезди-ю, қисмат ва бу ўжарлик олдида ожизлигини ҳис қилиб, индамай чиқиб кетди. Аммам дод-вой қилди, бошини айлантириб олган дея яна янгамни айблай бошлади. Шаҳардан келгунча, акамнинг қўйнини пуч ёнғоққа тўлдирган, ваъдалар берган, авраган, иссиқ-совуқ қилиб олган, деди. Аммо энди бу гапларнинг биронтаси амакимга таъсир қилмасди. Афтидан, амаким бундан кейинги ҳаётини белгилаб, аҳд қилиб, ҳаммасини ҳисоб-китоб қилиб, барчасига рози бўлиб бўлганди.

Шундан сўнг аммам қанчалик ҳаракат қилмасин, амаким ўз сўзида туриб олди. Аммам ўзини ўжар, қайсар ва фикридан қайтмайдиган деб ҳисобларди. Бироқ менинг тутинган отам ундан ҳам ўжар чиқди. Аммам янгамга, унинг қариндошларига кўз-кўз қилиш, амакимда айб йўқлигини терсоталикларга ва терсоталик бўлмаганларга – ҳар бир таниш-нотанишга кўрсатиш ниятида жиянда қолиб кетган ташхис қоғозларини олиб келиш учун овсининикига зир қатнаб юрди. Аксига олгандай бу пайтда жиян ҳам олис вилоятга ишга юборилган, овсинининг айтишича, ўғли кўч-кўрони билан ўша вилоятга кетган, қоғозлар қаерда қолганини эслай олмас эмиш. Аммо тезда шаҳарга қайтса, ўша духтурга ўзи учрашиб, қайтадан ёздириб олармиш. Оқибатда аммам одамларга кўз-кўз қилиб, амакимнинг ва янгамнинг тилини ҳужжат билан ҳам қисиқ қилиш имкониятидан маҳрум бўлган эса-да, амаким ва янгамни ажратиш учун жон жаҳди билан ҳаракат қилди: энди ўша қоғознинг ўрнини аммамнинг бир парча тили босарди, зотан аммамнинг тилидан ўтадиган, ундан таъсирлироқ ва асослироқ бошқа ҳужжатнинг ўзи йўқ эди. Амакимни фикридан ҳеч ким, ҳатто аммам ялиниб-ёлвориб, орага тушишни илтимос қилган янгамнинг ака-укалари, опалари ҳам қайтаролмади. Ойтўлди янгам ҳам бир неча марта уйига кетиб қолди. Ойлаб ёлғиз қолса ҳам амаким бир ўзи, бўйдоқдай яшайверди. Бошқага уйланишдан бош тортди. Янгам кетган кунлари овқат ҳам емай, уйга қамалиб оларди. Ҳеч ким билан кўришмасди, ҳеч ким билан гаплашмасди. Охир-оқибат дадам аммамга “Етар, билганини қилсин. Барибир у айтганидан қолмайди. Пешонасида борини кўрсин! Буёғи худонинг иши. Унинг каромати кенг, мўъжизаси кўп!”, деди. Аммам янгамни уйига жўнатиб юборишига қанчалик жон куйдирган бўлса, қайтариб келишга яна шунча жон куйдиришига тўғри келди. Ниҳоят Ойтўлди янгам уйимизга қайтиб келди. Аммам ҳам исмини ўзгартириб ўтирмади: унинг бу гаплари йилларнинг залворли қадамлари, ҳаётнинг шиддатли эврилишлари, амаким билан янгамнинг мўъжиза кутиб, қартайишлари орасида кўринмай қолди, ўзининг ҳам, одамларнинг ҳам эсидан чиқиб кетди.

Нима бўлган тақдирда ҳам мен эсимни амакимнинг – тутинган отамнинг уйида танидим. Бу уйда қолишим ҳам, мени искаб-ҳидлаб парвариш қилишлар ҳам фойда бермади: бу хонадонда фарзанд туғилмади. Амаким ва энам бир-бирларига жуда меҳрибон, бир-бирларини сўзсиз тушунишар, уларнинг юриш-туришлари худди кукулаб дон териб юрган бир жуфт мусичани эслатарди менга. Бу икки мусича узоқ йиллар бир-бирига далда бўлиб, тақдир юкларини бирга кўтариб, андуҳларга бирга дош бериб, бирга енгиб, умр сўқмоқларидан елкама-елка суяниб ўтишди. Амаким бирон ишни ҳам энамсиз қила олмасди. Ҳатто от эгарлаётганда ҳам энам абзални тортиб турарди. Бирон иш қилса, ярмини энам қиларди. Улар ҳамиша бирга, бир пайтда туришар, бир пайтда ётишар, бир пайтда овқатланишар, бирга далага чиқиб кетишар, бирга қайтишар, худди бир-бирларига кўзга кўринмас арқон билан боғлаб қўйилгандай эди. Тутинган энам ўзини айбдор ва гуноҳкор деб билгани учунми, амакимни қўярга жой тополмасди, амаким ҳар куни ювилган, топ-тоза кийимда кўчага чиқарди, бирон марта кийими ғижим ёки доғ тушган бўлмасди. Амаким энамнинг олдида ёш болага ўхшаб қоларди. Кийимлари у ёқда турсин, амакимнинг пайпоғи-ю пойафзалигача кийдириб қўярди. Онам энамнинг бу фазилатларини мақтаганда аммам дарров узиб оларди: “Бефарзанд, туғмас хотинга чидаб келаётгани учун, керак бўлса, овқатини ҳам едириб қўйиши, оёғига йиқилиб, таъзим қилиб юриши, ҳар куни тавоф қилиб туриши керак!”, дерди ҳамма эшитадиган қилиб. Нима бўлганда ҳам амаким ва янгамнинг – тутинган энамнинг муносабатлари худди Хуррам бахши айтиб юрадиган достондай тилдан тилга кўчиб юрарди. Бу достоннинг бош қаҳрамони, шубҳасиз, амаким эди. Кўнгил қўйган аёли туфайли бир умр бефарзанд ўтишга ҳам рози бўлган, билиб туриб, бепушт аёл билан умргузаронлик қилаётган амакимга орқаравотдан тасаннолар айтишар, бундай жўмардлик ҳамманинг қўлидан келмаслигини таъкидлашар, бунинг ҳаммаси муҳаббат туфайли деб ҳисоблашар, амакимнинг номи энди муҳаббат боғига кирганлардан тортиб, бу боғни аллақачон вайрон қилиб, тарк этганларгача маълум ва машҳур, ибрат ва сабоқ эди: ҳатто мактабларда ҳам ўқитувчиларимиз Фарҳоду Ширин, Лайлию Мажнун, Тоҳиру Зуҳра ҳақидаги достонларни янада ҳаётийроқ қилиб тушунтириш мақсадида, албатта, амакимни мисол қилиб кўрсатишар, амаким барча ёшларнинг муҳаббат учун ўз роҳат-фароғатини, фарзанд кўриш, эркалаш завқини, умуман, ҳаётнинг бор неъматларини қурбон қилган, муҳаббатга ҳеч нарсани алмашмаган ўша китоблардаги маълум ва машҳур севишганлардан заррача кам бўлмаган қаҳрамонга айланганди. Амаким фақат эгарчи уста эмас, муҳаббат ва ишқ қаҳрамони сифатида ҳам теварак атрофдаги қишлоқларда шуҳрат қозонганди. Дадам ва амакимни танийдиган, эшитган ва ҳамма биладиган бу ишқ достонида ҳавас ҳам, ҳасад ҳам, ачиниш ва шафқат ҳам, тасанно ва надомат ҳам бор эди. Аммамнинг таъна-ю маломатлари, амаким тақдирини ўйлаб тўккан кўз ёшлари бу достоннинг таъсирли, янада сирли ҳамда қизиқарли тус олишига сабаб бўларди. Терсота у ёқда турсин, бутун Катта Ўра овулларида бу достонни ва амакимни билмайдиган, эшитмаган одамнинг ўзи йўқ эди.

Энам ва амаким мени ўз фарзандларидай катта қилишди. Мен ҳеч нарсага зориқмай, ҳеч нарсадан кам бўлмай улғайдим. Кейинчалик ўқишга кириб, таътил пайтларида қишлоққа борганимда, беихтиёр, дастлаб ўз онамнинг олдига эмас, янгам – энам яшаётган уйга кириб борардим. Бундан боши кўкка етган энам мени бағрига босиб йиғлар, сўнг менга ўзига кўникишим қанчалик қийин бўлганини, менинг хархашаларимни кулиб-яйраб гапириб берарди. Энамнинг айтишича, баъзида ярим кечаси уйғониб кетарканман, ўз уйимни қўмсаб қоларканман, кейин йиғлаганча, бор овоз билан энамга таъналар қиларканман: “Сиз агар туғмас бўлмаганингизда, мени улар сизга бермасди, ҳозир онамнинг қучоғида ётган бўлардим, ҳаммасига сиз сабабчисиз! Ўзингизга бола туғиб олсангиз бўлмайдими, мени бунчалик қийнагунча?”. Бу гаплар энамнинг кўка­йини ўртаб юбораётган бўлса-да, мени қучоғига олиб, овутишга тушаркан, баъзан мен билан қўшилиб йиғларкан: “Гапинг тўғри, болажоним, ҳамма айб менда, худо мени шундай яратган. Бола туғиб, кейин ўлсам ҳам майли эди… Лекин худо мени қисган. Худо мени жазолаган… Майли, мени қарға, мени ур, мени ер билан битта қил. Фақат йиғлама… фақат кетиб қолма. Ёлғиз юпанчим сенсан! Сенсиз ўлиб қоламан. Биз фақат сени деб бу дунёда умид билан яшаяпмиз”.

Мен ҳам барибир уларнинг жонига оро киролмадим, мактабни битириб, шаҳарга ўқишга кетдим. “Кетсанг, ўлиб қоламан!” деган энам ҳам, тутинган отам ҳам негадир ўқишимга қаршилик қилишмади. Аксинча, амаким “Ўқи, бизга ўхшаган оми бўлма! Умринг даданг билан менга ўхшаб эгар ясаб ўтмасин!”, деди. Йиғиб қўйган пулларини берди. Ўқиб юрганимда ҳар ойда менга пул, кейин асосан энам айтиб туриб ёздирса керак, оналик меҳри уфуриб турган хатлар жўнатиб туришарди. Ўқишим тугагач, тақдир тақозоси билан шаҳарда ишлаб қолдим. Эл-юртда доктор деган ном қозондим. Энам ва отам менинг ҳаёт йўлимга тўсиқ бўлишни исташмади. Бу пайтда укаларим уларнинг қаватига кириб қолган, энди тутинган энам улар билан овора эди. Амаким қазо қилганда мен чет элда малака оширардим. Икки йиллардан сўнг келганимда Ойтўлди энам ҳам, аммам ҳам анча чўкиб қолишганди. Энам “Сизнинг ўрнинингизга укаларингиз йиғлаб боришди. Улар амакингизни “ота” деб йиғлашди, отангиз бу дунёдан беармон кетди. Энди менинг тобутим изидан ўзингиз ҳасса тутиб боринг!”, деди кўз ёшларини узун енги билан артганча. Мен ўша дафъа ҳаммасини тушундим: аслида дадам мени бир кун келиб уларнинг тобути изидан “Отам” деб йиғлаб боришимни истагани учун ҳам уларга ўғил қилиб берганди. Мен эса бунинг уддасидан чиқолмадим. Энам энди шуни эслатарди. Шунча йиллардан бери энамни биринчи марта қучиб йиғладим. Салдан сўнг аммам кўз ёш билан кириб келди. У энди анча улғайган, юз-кўзларида донолик акс этган эди. Менинг келганимдан қувониб кетиб, ошхонада куйманиб юрган энам эшитсин деб, кўз-ёш аралаш дийдиё қилиб олди: “Энанг охири акамнинг бошини еди. Кун кўрмай ўтди акам шўрлик. Шу туғмасни деб тирноққа зор ўтди”. Бу гапларни энам эшитган бўлиши керак, чунки аммам атайин баланд товуш билан нолирди. Лекин энам салдан кейин қўлида мен яхши кўрадиган манти билан қувнаб-яйраб кириб келди. Худди ҳеч нарса юз бермагандай, худди аммамнинг гапларини эшитмагандай, аммамга алоҳида илтифот қилди: “Опажон, олинг, мана буниси сиз ёқтирган кўпиртирилмаган хамирдан қилинган”, деди. Лекин мен энамнинг кўзлари ичида мунг, изтироб, андуҳ пайдо бўлганини, аммамнинг гапларини кўнглининг тубига ўтказиб юборганини, ўша туб-тубда худди пўртанадай бир нарсалар қайнаб-вақирлаб, титраб ётганини кўрдим. …

* * *

Мен ваъдамда турдим. Ойтўлди янгам – тутинган энамнинг тобути изидан йиғлаб бордим. Амакимга ўрганиб қолган эканми, энам амакимдан кейин икки йил ҳам яшамади. Эҳтимол, ўзи йўқ жойда довдираб, калавасининг учини йўқотиб қўяди деб амакимдан хавотир олгандир? Дорул бақода ҳам ўзисиз бирон ишнинг бошини тутолмай, гангиб қолишидан ташвишга тушгандир?! Нима бўлганда ҳам уни бир ичкин дард олиб кетганини билдим Ҳар қалай, менга илҳақ турган экан, аммамнинг хатини қўлтиқлаб, етиб келишим билан кўзи менга тушиб, киртайган кўзлари порлаб кетди, кейин қўлларини менга узатди, кафтимни бемажол силади, шу силаши билан нимадир демоқчи бўлди, лекин бир сўз демай жон берди.

Маъракадан сўнг аммам бир тўда қоғозларни олдимга ташлади.

— Мана бу қоғозларни энангнинг сандиғидан топдим. Ҳужжатларга ўхшайди. Акам бечора уйни ҳам, топган-тутганини ҳам сенинг номингга ўтказганди. Шу қоғозлар бўлса керак. Ма, ол. Хоҳласанг, укаларингга бер. Хоҳласанг, ўзинг келиб яша. Бу уйнинг чироғини ўчирма. Янгам билан акам кун кўришмади. Ишқилиб, охиратлари обод бўлсин.

Мен аммамга ажабланиб қарадим. Аммам биринчи марта энамни – тириклигида ўзи бир умр таъна ва ҳақорат қилган, иззат-нафсини топтаган аёлни “янгам” деяётган эди. Ваҳоланки, энам токи қабрга киргунча бир лаҳза ҳам тин олдирмади, бир умр ўзининг маломатлари билан таъқиб қилиб юрди. Мана, энди энам шўрлик, қабрга кириб тинчийдиган бўлди. Аммам бирдан ғариб, беҳол кўринди менга: йўқ, энамга ачингани туфайли эмас, бир умр койиган, танбеҳ берган, эртадан кечгача маломат қилиш учун яшаган, маломат қилиш қилиш умрининг мазмунига айланган аёлнинг энди бу дунёда йўқлиги сабабли умрида ҳам мазмун қолмагандай, шунинг учун ҳам бирдан қариб қолгандай туюлди менга.

Қоғозларга шунчаки кўз ташладим. Булар уй-жой, мулк менга ўтказилгани ҳақидаги васиятнома ва бошқа ҳар хил ҳужжатлар эди. Бу ҳужжатлар ичида менинг биринчи синфга борганда тушган суратларимдан тортиб, кундаликларимгача бор эди. Демак энам менга тааллуқли ҳар бир ҳужжатни, ҳар бир қоғозни жуда азиз нарсадай авайлаб-асраб юрган. Бу ҳолатдан мутаассир бўлдим. Кўнглим тўлиб кетди. Ҳозир ўкириб юборсам керак, деб ўйладим. Бироқ аммамнинг олдида йиғлолмасдим. Ҳамиша аммамга энамга бўлган ҳиссиётларимни очиқ намоён қилишдан ўзимни тийганман. Бўғзимга келган ўкинч, армон, йиғини босиш учун қоғозларни синчиклаб ўқишга тушдим. Бирдан кўзим бу ҳужжатларга алоқаси йўқ бошқа бир қоғозга тушди. Доктор бўлганим учун бир қарашда булар ташхис қоғозлари эканини англадим. Бу мени баттар ажаблантирди. Аммам эгалик қилишни истаган ва ҳаммага кўрсатиб, амакимнинг шаънини ҳимоя қилмоқчи бўлган қоғозлар эди бу. Жиян олиб келиб бердимикин? Унда нега аммам бу ҳақда ҳеч нарса билмаган? Агар келтириб берганда ҳам бу қоғозлар янгамнинг эмас, овсини ор­қали аммамнинг қўлига тушарди. Демак, қоғозлар жиянда қолмаган экан-да. Шу фикр таъсирида ҳамда касбим қизиқиши билан амаким ва Ойтўлди энам кўрикдан ўтган ўша ташхис қоғозларини бирма-бир ўқий бошладим. Ва бирдан бир нечта хулосаларга кўзим тушиб, қайта-қайта ўқидим. Кейин яна ўқидим. Йўқ, кейинчалик ҳам бир неча марта номини эшитган, менда ҳам ўзгача ҳурмат ва эҳтиром уйғотган, лекин танишиш имконига эга бўлмасдан бу дунёдан рихлат қилган ўша маш­ҳур доктор аниқ қилиб ёзиб қўйганди. Бу ташхисга кўра Ойтўлди энам эмас, амаким фарзандли бўлиши мумкин эмасди. Бу хулоса менга яшин ургандай таъсир қилди ва амакимнинг, энамнинг ҳаёти кўз олдимдан липиллаб ўтди. Оний лаҳзаларда ёришган хотира синиқлари ичида аммамнинг бир умр бигиз қилинган қўллари, бутун қишлоқ янгамга ёғдирган дашномлар, менинг “сиз туғмас бўлмаганингизда, мен ўз уйимда яшардим” деб қилган хархашаларим, ташхисдан ўтиб келишган куни худди янгамнинг – энамнинг юзидан сел каби оқиб тушган кўз ёшлари – ҳаммаси бор эди. Мен энди ҳаммасини тушунган ва англаган эдим: янгам, менинг тутинган энам бепушт яшаш қисматини ўзиники деб билган, билгани учун ҳам ташхис қоғозларини яшириб қўйган, жияндан ҳам бу сирни очмасликни сўраган, айнан шунинг учун жиян бизникига бошқа келмай кетган, янгам эл-юрт олдида амакимнинг боши эгилмаслиги, эркаклик ғурури топталмаслиги учун бу сирни ҳаммамиздан яширган, ҳеч кимга билдирмай, барча таъна-ю ҳақоратларни ўз елкасига олиб, аммамнинг ва бутун қишлоқнинг бир умрлик хўрликларига, маломатларига чидаб келган…

Манба:»Китоб дунёси» газетаси 2014 йил,14-сон.

Xat qisqa va zardali edi — “Oyto‘ldi enang og‘ir yotibdi. Joni uzilmasdan kel!”— bunaqa dag‘al jumlalarni faqat ammam yozdirishi mumkin, boshqa hech kim. Pashshaning qanotiday keladigan shu bir parcha qog‘ozda ham Oyto‘ldi enamga nisbatan bir umr tark etmagan ta’na-yu dashnomini, o‘zining azaliy munosabatini bildirish uchun “Oyto‘ldi enang” deya istehzo qilgani va bunday pichingu kinoyalar faqat ammam­ning qo‘lidan kelishini xatni o‘qigandayoq tushungan edim…

NAZAR ESHONQUL
BEPOYON OSMON

   Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota kishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — «Urush odamlari» (1988). Shundan so’ng yozuvchining «Momo ko’shiq» (1989), «Maymun yetaklagan odam» (2001), «Shamolni tutib bo’lmaydi» (2004), «Momo qo’shiq» (2006) kabi asarlari nashr etilgan. F. K. Anittining «Hikoyalar va qissalar»ini, A. Kamyuning «Esselar»ini, Chexovning «Boloxonali uy» hikoyasini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Xat qisqa va zardali edi — “Oyto’ldi enang og’ir yotibdi. Joni uzilmasdan kel!”— bunaqa dag’al jumlalarni faqat ammam yozdirishi mumkin, boshqa hech kim. Pashshaning qanotiday keladigan shu bir parcha qog’ozda ham Oyto’ldi enamga nisbatan bir umr tark etmagan ta’na-yu dashnomini, o’zining azaliy munosabatini bildirish uchun “Oyto’ldi enang” deya istehzo qilgani va bunday pichingu kinoyalar faqat ammam­ning qo’lidan kelishini xatni o’qigandayoq tushungan edim: asli menga yanga bo’lgan, lekin keyinchalik dadam va onamning xohishi, sa’yi-harakati bilan faqat mening emas, o’zining yuvoshligi, jonsarakligi, tilidan “jonim”, “jonim” tushmasligi, teng-to’shlarimning hammasini “o’zimning bolam” deb erkalashi tufayli barcha qishloq bolalarining ham tutingan onasiga aylangan, ular ulg’ayib, hayotning tashvishlariga o’ralashib qolib, o’z jujuqlariga ham mehr berishga vaqtlari yetmay qolgach, Oyto’ldi enamning qishloqdagi har bir norasidaga mehr berishga, ko’nglini olishga, bironta bola og’rib, yotib qolganini eshitsa, pishiriqlaru tabibchilikdan andak xabardor bo’lgan otasidan o’rgangan qaynatmalarni damlab, bir pasga bo’lsa ham ko’rib, erkalab kelishga har qanday mahal, har qanday faslda, izg’irinu jazirada imkon topganidan hayratga tushgan, umr daftarlarining bir burjida hamisha uyining bir chetida ko’cha to’ldirib o’ynayotgan bolalarga havas va orzumand tikilib o’tiradigan, oldidan o’tgan har bir bolani uyiga olib kirib, qand-qurslar bilan siylaydigan qiyofada saqlanib qolgan bu o’ksik ko’ngil sohibasiga nisbatan mehrlari yanayam oshgan, men tengilarning deyarli hammasining xotirasida qishloq ko’chalarida yor-yor aytib uzatib kelishayotganda shamol olib qochib ketgan ro’moli izidan yugurib yurganda bo’yni-yu ko’ksini bezab turgan zebu gardon jilosida yuzi xuddi to’lin oyday yorishib ketgan kelinchak bo’lib qolgan ayolga nisbatan boshqa hech kim har bir harfida jonu jahonni o’rtaydigan iddao bilinib turgan bunday so’zlarni yozishga jur’at etolmasdi. Ammam xat yozibdimi, demak, tutingan enamning ahvoli og’irligi rost. Yo’qsa, ammam to’shakka mixlanib qolsa ham meni bezovta qilishni, tutingan enamni deb shaharga xabar yuborishlariga rozi bo’lmasdi. Enam sho’rlik qo’lini sindirib olganda ham,
keyin oyog’ini ololmay bir qish o’rnidan turolmaganda ham ammam barcha yaqinlarimizga bu haqda menga bir og’iz bildirmaslikni tayinlagan edi. “Chivin chaqsa ham jiyanimni chaqirib, sarson qilmanglar, ishdan qoldirmanglar. Duxtur odamning vaqti yo’qligini o’zlaring ham bilasizlar. U esa duxturlarning kattasi” deb hammaga o’z hukmini o’tkazganini singlimdan eshitgandim. Ta’til payti qishloqqa borganimda bir yilda sahro jazirasida qovjiragan bo’taday qurib-so’ligan enamni ko’rib, tafsilotini eshitganimdayoq amma­m shu yo’l bilan dunyoda jonidan ham yaxshi ko’rgan va bir umr faqat dardi bilan yashagan akasi – tutingan otam uchun Oyto’ldi enamdan o’ch olayotganini va toki tirik ekan, bunday qasoslar va xo’rlashlar, dashnomu ta’nalar davom etishini sezgandim. Ammam enamga nisbatan juda shafqatsiz va murosasiz edi. Enam bechora esa ammamni ko’rsa, o’zini qo’yarga joy topolmay, kalavasini yo’qotib qo’yar, har qanday haqoratli gapini indamay boshini egib eshitar, tutingan otamdan ham ko’ra ammamning tanbehidan cho’chir, har bir so’zini qonun, har bir ishorasini, har bir harakatini o’ziga norozilik deb bilar, ko’nglini olish uchun jonini berishga ham tayyor edi. Ammam, garchi enam o’zining jamalakdosh tengdoshlaridan, bolalik so’qmoqlarida birga o’ynab o’sgan dugonalaridan bo’lsa ham bu uyda o’zini xuddi qaynonalarday tutar, kira solib tagiga qalin, toza ko’rpacha tashlashini namoyishkorona kutib turar, so’ng agar amakim yo erkak kishi bo’lmasa, xuddi bu uyning sohibasi va bekasiday uyning to’riga chiqib o’tirar, enam esa tik turgancha uning har bir imosiga mahtal turar, ammamning sansirab gapirishiga qaramay, “opajon” deb murojaat qilar, bu uyning xo’jasi tabiatan o’zi kabi yumshoq fe’l, yuvosh va kamgap bo’lgan amakim – tutingan otam emas, butun qishloqda o’zining tutgan yeridan kesishi, zaharli tili-yu, kim bo’lishdan qat’iy nazar, odamning betiga tik qarab, shartta gapirishi, odamlarni yuzing-ko’zing deb o’tirmasligi bilan nom qozongan ammam edi. Ba’zida dadam, ammamni murosaga chaqirardi: “Huv, Bibi Oyna, kelinni bunchalik xo’rlama. U uyning o’z egasi bor. U uyga borib erlik qilma!” Shunday paytlari ammam birdan ko’ziga yosh olardi: “Og’ajon, men kuyib ketganimdan shunday qilaman. Akamning yuziga qarab, yuragim o’rtab, jigarim quvrab qoladi. Akam bechora kunma-kun emas, soat sayin cho’kib borayapti, tirnoqqa zor o’tayapti. Bu erkatoy keliningiz esa tug’ay demaydi! Akamni boshi egik ko’rgan sayin keliningizni g’ijimlab, ezg’ilab tashlagim kelaveradi!” Bu vaj dadamga ta’sir qilar, indamay qolar, lekin baribir “Xudoning ishiga aralashma”, deb qo’yardi. Bu gap ammamni yanada qo’zg’ab yuborardi: “Agar gap faqat xudoda bo’lsa indamasdim, lekin hamma ayb Oyto’ldining o’zida. Bu qorabosgurning o’zi qisir! Agar akam boshqaga uylanganda allaqachon bir to’da bolali bo’lib ketardi”. Dadam ham boshini egib, chuqur xo’rsinardi. Mening nazarimda har qanday ish qo’lidan keladigan, yo’qni ham bor qila oladigan kuchga ega bo’lgan dadam ham shunday paytlari ojiz va notavon qiyofaga kirar, ammamga boshqa hech narsa demasdi. Oyto’ldi enamning mana shu uyga kelin bo’lib tushgandan – ammamning tili bilan aytganda, “sichqon yilidan” buyon farzand ko’rmayotgani uyimizda deyarli har kuni shu xil gap-so’zlarga sabab bo’lar va hamisha shunday xo’rsiniqlar, ammamning hamisha tayyor turadigan ko’z yoshlari-yu piqillashlar bilan yakun topardi.

Amakim bilan bir hovlida yashardik. Ularning uylari hovlining etagida edi. Ammo butun hovlining supur-sidiridan tortib, mollarga beriladigan yem-xashakkacha Oyto’ldi enamning zimmasida edi. U o’ziga ishonib topshirilgan xonadonni tirnoqqa zor qilayotgani uchun ham shunga mahkumday edi. Buni hech kim tovush chiqarib aytmas, biroq uning boshi ishdan chiqmayotganini bilib-ko’rib tursa ham, bu yumushlarning yarmi bizning, bolalarining vazifamiz ekanini bilishsa ham na dadam, na onam bir og’iz biron narsa demasdi. Go’yo shu bilan ammamning enam haqidagi gaplarini tasdiqlashganday, qo’llashganday bo’lardi. Shunday paytlari dadam ham aslida Oyto’ldi enam haqida ammam kabi o’ylashini, faqat buni tovush chiqarib aytmasligini sezib qolardim. Men amakimning uyida bola yig’isi eshitilmayotgani sababli ham yangam o’zini bu xonadon oldida aybdor deb bilishini, aybdorligini ozgina bo’lsa ham yengillatish, yumshatish uchun uydagi eng qora ishlarni, pana-pastqamda qo’ni-qo’shni ayollardan eshitganim “borib-turgan cho’rilikni” ham zimmasiga olganini sezardim: bu ishlardan biron marta nolinmas, aksincha kuch-quvvat olayotganday, bu ishlar uning faqat ko’ngli emas, qaddini ham bukib qo’ygan dardu-anduhini yengillatayotganday tuyulardi. Men bu ayolning qachon turib, qachon uyg’onishini shuncha yillar birga yashab hech qachon ko’rmaganman: tunning qaysi mahali bo’lishidan qat’iy nazar men uxlayotganda enam hali uyg’oq bo’lardi, ertalab tong saharda turgan paytlarim ham enam o’choq boshida kuymanib yurardi: biz bolalarga xom sutning qaymog’i, keyin qaynagan sutning tagida qolgan qasnog’ini o’z vaqtida tayyor qilib qo’yar, keyin bizning uni talashib-tortishib yeyotganimizni ko’rsa, ko’zlari quvonchdan yonib ketar va yana boshqa ishlar bilan andarmon bo’lardi. Men enamning charchaganini, bir pas bo’lsa ham nafas rostlaganini deyarli ko’rmasdim. Enam hamisha harakatda, hamisha nima bilandir ovora, nima bilandir mashg’ul edi. Biroq uning hovlini til tegsa yalagudek supurib-sidirganlari ham, uy-ro’zg’or uchun ertayu kech jonini jabborga berishlari ham ammamning butun qishloqning har bir ko’chasida, har xonadonida tug’ kabi hilpirab turadigan tilini tiyolmasdi. Ammam har ikki kunning birida uning befarzandligini eslatib turardi: “Siz tug’masni deb akamning armonda o’tishini istamayman, agar tug’masangiz, akamni boshqaga uylantiraman!” derdi. Aynan ammamning undovi bilan Katta O’rada amakim va Oyto’ldi yangam bormagan avliyo-yu, aziz joylar, tabibu folchilar qolmagandi. Lekin birontasidan naf bo’lmadi, chog’i. Ammamning ti­li tobora yechilib borar, endi bu tug’ qo’shni qishloqlarda, bizni, amakimni, dadamni bilgan barcha joyda hilpirardi. Agar Oyto’ldi yangam hovli supurayotgan, biz suv sepib turganimizning ustiga kelib qolsa, shundan ham yangamni uzib oladigan sabab topardi: “Belingiz og’rib tug’magansiz-da, shunday sovuqda bolalarga suv sepdirayapsiz. Qo’ying, bola shamollab qolmasin, o’zingiz seping. Baribir shamollaydigan narsa yo’q sizda!”, derdi. Yangam bir zum titrab  ketar, lekin tezda o’zini tutib olib, bir og’iz gapirmay, qo’limizdan suv idishni olib, o’zi sepishga tushardi. Biz esa yumushdan qutulganimizdan xursand bo’lib, ko’chaga yugurardik. Ammam yangamni hamma joyda, ko’chada, uyda, mehmonda, to’yda, azada bir ohangda, bir xil muomala bilan ta’qib qilar, ammo yangam biron marta ammam ustidan na dadamga, na amakimga shikoyat qilgan emasdi. U menga hamisha o’zining aybini bilgani uchun bu haqoratu xo’rliklarga chidab yashayotganday, bizning avlod-ajdodimiz oldida aybdorday tuyulardi.

Aqlimni hali to’la tanib-tanimagan yoshimda dadam bir kuni meni yoniga olib, hovli etagiga, bobom kenja o’g’limga deb qurgan amakimning uyiga olib bordi. Amakim va yangamni oldiga chaqirdi-da, menga “Endi, o’g’lim, siz bu uyning farzandisiz, bularni ota-ona deb chaqiring”, dedi sizlagancha. Dadam bolalarni “siz”ladimi, bo’ldi, onam ham, boshqalar ham, hammamiz buning nima ekanini bilardik. “Sizlash” dadamning “Bu masala hal bo’lgan, muhokama qilmanglar”, degani edi. Men xarxasha qildim, qanday qilib yangam menga ena bo’ladi degan, o’zimcha yig’lagan bo’lsam ham kerak. Yangamning aytishicha, mening yig’i-sig’imga dadam parvo qilmabdi. Onamga “Ki­yim-kechak, lash-lushini olib kel, shu yerda yotib yursin”, deb chiqib ketibdi. Yig’lay boshlaganimda Oyto’ldi yangam, endi tutingan enam kelib, meni bag’riga bosibdi, keyin o’zi ham qo’shilib yig’labdi. Men uyimizga qarab chopibman. Onam ushlab qolib, “Seni dadang amakingga o’g’il qilib berdi, uch kungacha uyga borma, irimi shunday, yangang tug’gandan keyin qaytarib olib ketamiz”, debdi. Bu gap menga ota-onangdan ajralding deganday ta’sir qilib, xuddi ulardan bir umr ayrilib qoladigandek dod solib yig’labman, uyni boshimga ko’taribman. Onam esa ovsiniga qarab, ko’zida yosh bilan “Bu endi sizning o’g’lingiz, uyin­gizda bola yig’isi muborak bo’lsin, iloyo, o’z bolangizning yig’isi ham eshitilsin!”, debdi. Yangam, tutingan enam qand-qurs berib, meni avrashga tushibdi. Nima qilganini bilmayman, lekin Oyto’ldi enam mening ko’nglimni baribir topibdi: men uning quchog’ida piqillagancha cho’ntagim to’la qand-qurs bilan uxlab qolibman. Bularning hammasini menga keyinchalik ammam aytib bergandi. “Bu qora bosgur, o’zi tug’magan bo’lsa ham bolaning tilini biladi”, derdi ammam alam bilan. Tutingan enamning quchog’ida o’sha uxlab qolganim meni bir umr amakim, ya’ni tutingan otam va enamga bog’lab qo’ydi. O’shanda dadam bu uyda boshqa farzand tug’ilmasligini sezganmi yoki qariyalarning «Tug’mas ayol bola parvarish qilib, bolaning isini olsa, tug’ib ketadi”, degan irimi uchun meni amakimga o’g’il qilib berganmi, haligacha aniq bilmayman. Ko’pincha kechalari onamni qo’msab uyg’onib ketib, “Uyga ketaman!” deb yig’larkanman, enam meni ovutish uchun istagan narsamni olib berar, og’zimdan chiqqanini muhayyo qilarkan. Ertasiga esa kechasi qilgan xarxasham evaziga uyimizda menga va’da qilingan o’yinchoqlar, shirinliklar, konfetlar paydo bo’lib qolardi. Aynan shuning uchun ham men akalarimga va tengdoshlarimga qaraganda ertaroq, o’sha paytda bolalarning ko’ziga o’tday ko’ringan yulduz to’g’ali kamar, katta o’yinchoq mashina, keyinchalik qishloqning oldi bo’lib velosiped minganman. Taltayib ketayotganim yaqinlarimga bilingan bo’lsa kerak, ammam bu marta ham Oyto’ldi enamni malomatlarga ko’mib tashladi: “O’zingiz-ku, tug’maysiz, lekin birov tug’gan bolani buzayapsiz. Buni ko’p erkalatmang, ertaga boshingizga chiqib oladi, oldin o’zingiz tug’ing-da, keyin taltaytiring!”, dedi. Shundan keyin enam men aytgan narsalarni yashirib olib keladigan, yashirib yediradigan, yashirib o’ynatadigan bo’ldi. Men bu narsalarni ko’chaga chiqib maqtangim kelganda: “Ammangiz ko’rib qolsa, mening jonimni oladi. Ammangiz urishmasin desangiz, ko’chaga chiqarmang, shu uyda o’ynang!”, derdi. Enamning ammamdan cho’chishlari, yurak hovuchlashlari mening ham bola xayolimga o’tirib qolgandi: uzoq yillar, toki aqlimni tanigunimcha ammamdan hamisha cho’chib, qo’rqib, qorasini ko’rsam, qochib qolib, uyga kelganda uni ko’rmaslik uchun ichkariga kirib ketib, toki ammam ketmaguncha uydan chiqmay yurganman. Ba’zida to’satdan kelib qolganda o’zimni enamning bag’riga urib, yig’lab yuborarkanman. Keyinchalik bu holatimdan, ammamning olabo’jiga ham, xayolimdagi qo’rqinchli jonzotlarga ham hech qanday aloqasi yo’qligini anglab, o’zimning ustimdan kulib yurgan bo’lsam ham, lekin enam bir umr ammamdan qo’rqib, titrab-qaqshab, boshini egib yashadi.

Men endi amakimni “ota”, yangamni “ena” deyishga ko’nikib, esimni tanib qolganimda yoz kunlaridan birida ammam dadamning oldiga yoqasi tik oq ko’ylak kiygan yigitni boshlab keldi. Ular xonaga kirib, negadir biz bolalarni ko’chaga chiqarib qo’yib uzoq gaplashishdi. Keyin yigit ammam bilan birga qaytib chiqib, biz bilan iliq xayrlashib ketdi. Yigitning ochiqligi, shirinso’zligi, “tog’avachcha” deb murojaat qilishi, umuman, muomalasi, meni o’ziga rom qilib qo’ydi: uning iliq tabassum balqigan navqiron qiyofasi bir umr xotiramda o’rnashib qoldi. Bu yigit ammamning ovsiniga katta o’g’il, ya’ni bizga uzoqroq qarindosh, jiyan ekanini ancha kunlardan ke­yin bildim. Uyimizda boshlangan mojarodan Jiyan bekorga kelmaganini tushundim. Ammamning ovsinining aytishicha, Jiyan Toshkentda bir mashhur duxturni tanir ekan, o’sha duxtur tug’maslarni ham bir ko’rishda tug’dirarkan, hech bo’lmaganda, tug’ish-tug’masligini aytarkan. Xullas, naq avliyoning o’zi ekan. Qancha befarzand­lar sabab topib, uvali-juvali bo’lib ketibdi. Duxtur xotinlarning qadam bosishiga sinchilik qilarkan, buning uchun er-xotin birga borib, birga ko’rinishi, barcha tekshiruvlardan birga o’tishi shart ekan. Faqat shu. Boshqa hech narsa kerak emas. Bu xabarni eshitib, Oyto’ldi enam biroz dovdiradi. Biron tugal gap aytmay yana yumushlarga unnab ketdi. Ammam uni darhol chaqib oldi: “Ayb o’zidaligini biladi-da, shuning uchun gezarib ketdi. Aybi fosh bo’lib qolsa, bunday yayrab yurishiga qo’yib bo’pman! Duxtur menga o’sha bir parcha qog’ozini bersin, bir kun ham qo’ymayman, qarindoshlariga olib borib ko’rsataman, “Mana, isparapka, bizga o’tkazgan matohlaring tug’mas ekan!” deyman, shunda akamni boshqaga uylantirmasam, Bibi Oyna otimni boshqa qo’yaman!” Ammam­ yangamning tug’masligi haqidagi shapaloqday hujjatga ega bo’lishni, keyin shu qog’ozni ko’rsatib, amakimning pushti sog’lomligiga shub­ha qilayotganlarga, kerak bo’lsa, butun dunyoga ko’z-ko’z qilib chiqishni, shu yo’l bilan akajoni sha’niga nisbatan paydo bo’lgan har xil gap-so’zlarning oldini olishni va yana qishloqda obro’-e’tiborlari baland bo’lganligi sababli balki dadam ham aynan qat’iy bir xulosaga kelishi qiyin bo’layotgan yangamning yaqinlariga ko’rsatib, masalani shu birgina hujjat bilan bir pasda hal qilishni juda istardi. Dadam bosiq, vazmin kishi edi. Qolaversa, yangam Tersotaning eskicha an’analariga, eskicha munosabatlarga hali ham sodiq qolgan obro’li xonadonidan edi. Dadam “quda bobo otliqlar bilan gaplashmasdi, lekin bizni o’ziga teng bildi”, derdi ba’zida. Yangamning otasi bobom bilan nafaqat quda,  balki yaqin oshna bo’lib ham qolgandi: dadam bobom tufayli yangamning barcha qarindoshlarini o’z jigariday ko’rar, ammam qanchalik og’zini to’ldirib gapirmasin,
dadamning oldida ko’pam yechilib, olovlanib ketavermasdi. Dadamning aytishicha, umri egarchilik bilan o’tgan, obro’-e’tibori ham shunga yarasha kamsuqum bobom  amakimning talabi bilan qarindosh bo’laylik deb sov­chi bo’lib borganda, yangamning otasi qizimni so’rab kelibsiz, jonimni so’rasangiz ham berardim sizlarga, degan ekan. Buning sababi bizning ota-bobalarimiz bir umr egarchilik kasbidan ro’zg’or tebratib, shuning orqasidan rizq terib kelgani ekan. Quda bobo hunar egalarini, ayniqsa, hunarli sulolalarni juda hurmat qilarkan. Qanchalik obro’-e’tiborlari baland bo’lmasin, oddiy egarchi bobomni xuddi o’z jigariday ko’rgan ekan. Dadam bu voqealarni ba’zan xo’rsinib, ba’zan mehri tovlanib xotirlardi: mana bir necha yildan beri bobom tufayli o’ziga otaday bo’lib qolgan odamning tug’mas qiziga chidab kelar: go’yo bir narsa deb qo’ysa yoki yangam norozi bo’lsa, xuddi go’rda bobom bilan quda bobo shoxa ko’tarib chiqib keladiganday bu masala qo’zg’alganda juda og’rinar, xo’rsingancha yechimni orqaga tashlardi.

Sezishimcha, keyingi paytda dadam ham bir qarorga kelib bo’lganday edi. Shu sababli shaharlik duxturning daragi chiqqach, dadam amakimni shaharga borib, ko’rinib kelishga unday boshladi. Bu taklif amakimga boshdanoq xush kelmadi. Dastlab oyoq tirab turib oldi. Ammo o’jar, qaysar, akalari ichida gapi qaytmay o’rgangan ammam amakimdan ham o’tgan qaysar edi. Bir ishga ahd qildimi, oxiriga yetkazmasdan qo’ymasdi. Ammam gapni ochiqchasiga ko’ndalang qo’ydi: “Otamning go’rga kirganiga yetti yil bo’lgan oshnasi deb yetmish yil chidamaymiz. Yetar shuncha yil sabr qilganimiz. Agar shu bilan ham qo’zilamasa, bu tug’mas xotindan ajralasiz, boshqaga uylantiramiz. Nima, boshingizga yostiq qilarmidingiz bu bepushtni?! Buning ko’zini o’ynatib, bir farzandli bo’ling.”

Bunaqa gaplardan mutaassir bo’lib, biri mingga aylangan amakimning gungu mulzam bo’lib, boshini egib o’tirganini ko’rganda ammamning fig’oni mo’risidan qop-qora tutun chiqib ketardi: “Qanday odam edi-ya, akaginam! — derdi ko’zlariga yosh olib, — Qorasi ko’rinsa, itlar hurkardi, tovushini eshitsa, bo’rilar qochib qolardi, qarashidan burgut behol bo’lardi. Ot chopganda qirlar o’pirilardi. Bu tug’mas echki akamning boshini egdi-qo’ydi. Boshini ko’tarolmay, atrofga qaray olmay qoldi. Ko’nglini yarim qildi.” Xullas, yig’lab-siqtab, kerakli joyda do’q urib, ammam yangam bilan amakimni o’sha duxturga borishga baribir ko’ndirdi. Nihoyat yangam bilan amakim shaharga otlanishdi. Ularni shaharda “talaba jiyan kutib oladi, o’zining yotog’idan joy gaplashgan, o’sha yerda turib, duxturga qatnashadi, jiyan o’qishni deyarli bitirgan, diplom berishlarini kutib yuribdi, g’irt bekorchi, o’sha duxturga o’zi olib borib-kelib yuradi. Xullas, hech narsadan xavotir olish kerak emas. Hammasi hal bo’lgan, hamma narsa gaplashilgan, faqat duxturga ko’rinish qolgan, xolos”. Yangam va amakim ammamning talabi bilan bo’lsa-da, shahar so’rab ketishdi, lekin bu bilan ham ammamning jag’i tinmadi: dadamning ham keyingi paytda amakimning taqdiridan qayg’urib, boshi qotayotganidan foydalanib, ichidagini baralla gapira boshladi: “Agar ayb Oyto’ldi-da bo’lsa, haydataman, qarindoshlari kelib, tug’mas jigarlarini yig’ishtirib olib ketsin! O’sha hujjat qo’limga tegsin, hammaga ko’rsataman uni. Ana shunda ularning ori bo’lsa, kelib yig’ishtirib ketishadi!” Hamma ammamning gapini quruq po’pisa deb bildimi yoki yangamning yaqinlari haddan tashqari sabrlimidi yoxud ammam aytganday, tug’mas ayolning ularga ham keragi yo’qmidi, ichi achir kishisi qolmaganmidi, bilmadim, har qalay, bu gaplarga “Hoy, nima deyapsan, tilingni tiy!” deguvchi mardning o’zi chiqmadi. Qolaversa, butun qishloq yangamdan farzand kutib, toqati toq bo’lgan, shu sababli ammam nima desa, hukmi hoziq bo’lib eshitilar, ayni paytda dadam yoki ammam chiqargan har qanday qarorni baribir adolatli deb hisoblardi. Ammam bundan yanada botirlanib, qat’iyat bilan gapira boshladi. Oxiri dadamni ham ko’ndirdi. Agar tug’masligi aniq bo’lsa, unda amakimni boshqaga uylantiradi. “Mayli, agar bobomning va oshnasining ruhi chirqillamasligi uchun, agar o’zi rozi bo’lsa, ko’chada qolmasin, amakim va quyonday har yili tug’adigan xotinining xizmatini qilib yuraversin. Tug’mas bo’ldimi, u shunga loyiq. Bolaning ishtonlarini yuvib, shiptir hidlab yursin. Uning jazosi shu bo’ladi”.

Endi yangam tug’masligi aniq bo’lsa, o’sha duxtur yangamning tug’masligini hujjat qilib, tasdiqlab bersa, unda amakimni boshqaga uylanishi endi butun Tersotaga ma’lum bo’lib qoldi. Imi-jimida bo’lajak nomzodlar ham tanlab bo’lingandi.

Amakim va yangam qaytib kelishganda men maktabda edim. Uyga kelganimda dadam, ammam shu yerda, hamma xuddi bir fojea yuz berganday o’tirishar, men shuncha kunlardan beri kutganday xush-xursandchilikdan asar ham yo’q edi: Oyto’ldi yangam bir chetda xuddi ayb ustida qo’lga tushganday omonat o’tirardi. Ular uyga kirganimni ham sezishmadi. Men ham vaziyat qaltisligini, hozir yangamga kelganimni bildirishimning mavridi emasligini his qildim. Sekin pechka ortiga o’tib, yangam, tutingan enam meni ko’rib qolarmikin, deb kutib turdim: shahardan osma sumka olib kelaman degandi. Yangamning va’dasida turishini bilardim. Ammo hozir buni so’rash mavridi emasday edi. Ammamning “Ana, men aytmadimmi?!” degan iddao qotib qolgan, chimrilib olgan, yangam endi nima qilsalaring – ixtiyorlaring, deganday ko’zlarini ko’rpaning qurog’iga tikib jim o’tirar, amakim esa hamishagiday boshini eggan ko’yi chuqur sukutga tolgandi. Men darrov nima gapligini tushundim. Demak, amakim va yangam ammam kutgan va bilgan, hammaga oldindan oshkora bo’lgan xabar bilan kelishgan.

Dadam xuddi quloqlariga ishonmaganday so’radi:

— O’zi, o’sha jiyan aytgan duxturga bordilaringmi? Boshqasi emasmi?

Amakimga so’rab-surishtirishlar malol kelayotganday edi:

— Nima, biz yosh bolamidik, boshqasiga borib. Ismi-sharifi, manzili o’sha ekan. Jiyanning o’zi olib bordi.

— Xo’sh, unda aniq shunday… …shunday dedimi?

Dadam “Bola bo’lmaydi dedimi” deyishdan cho’chidimi, bu gapdan irim qildimi yoki amakimning ko’ngliga tegishdan qo’rqdimi, ichidagini, bor alamli savolini “shunday” degan so’zga jamlab gapirdi. Amakim dadamning nima demoqchiligini sezdi, yangamga bir qarab olgach, bir pas sukutdan keyin baribir gapirdi.

— Duxturning o’zi menga hech narsa degani yo’q. Tekshiruv natijasini olamiz deb borsak, oldin jiyan kirib ketdi, keyin keliningizni chaqirishdi. Uchalasi uzoq gaplashdi. Kirsam, duxtur yo’q, jiyanning oldida yig’lab o’tiribdi. Nima gap desam, Jiyan ham biron gap aytmadi, o’zini olib qochdi. Bu esa yig’lab “Ayb menda ekan, endi men tug’mas ekanman”, dedi. O’shandan beri yo’l bo’yi yig’lab keldi. Bor gap shu.

Dadam endi yangamga qaradi.

— Oyto’ldi, duxtur aniq shunday dedimi?

O’zining og’ir xayoliga, ehtimol, ammam ayt­ganining ustidan chiqsa, amakimni boshqaga uylantirsa, taqdiri nima bo’lishini tasavvur qilib, ezilib o’tirgan yangam dadamning gapidan so’ng, javobdan oldin chuqur xo’rsindi. Umuman, yangam dadamni ayricha hurmat qilar, hech qachon tik qaragan emasdi. Bu marta ham boshini eggancha, ming bir xijolat, aybdor ohangda javob berdi.

— Ha…

Ammam yana tutaqdi.

— Qani o’sha duxtur bergan qog’ozlar. O’zimizning duxturlarga ham bir ko’rsataylik. Duxtur tilini duxtur biladi.

Amakim yangamga bir ko’z tashlab oldi.

Yangam esa boshini eggancha bosh irg’adi.

— Qog’oz yo’q. Jiyan… Jiyan ularni olib qoldi.

— Olib qoldi?! Jiyan qog’ozni nima qiladi?

Yangam, aftidan, har qanday jazoga tayyor turardi. Shu sababli bu safar ammamga biroz qattiqroq ohangda javob berdi.

— U kishi… boshqa duxturlarga ham ko’rsataman deb olib qoldi. Balki o’sha …duxtur yanglishgandir dedi…

Ammam birdan tutaqib ketdi.

— Yana qaysi duxturga ko’rsatadi? Toshkentning eng zo’r duxturiga ko’ringan… YO sen… siz duxturning qog’ozini bizdan yashirib keldingizmi? Yashirib nima qilasiz, shundayligini duxtursiz ham o’zimiz bilardik.

Ammam tizzasiga urib, diydiyo qilishga tushdi.

— Shuncha umr-a.. Shuncha yil-a.. Akamning shuncha yili havoga uchib ketdi..

Yangam bu gapga biron narsa deb e’tiroz bildirmadi. Indamadi. Buni ammam o’zicha tushundi.

— Agar qog’ozlarni berib kelib, bizni yana umidvor qilib, vaqtni cho’zaman deb niyat qilgan bo’lsangiz, adashasiz. Menga o’sha duxturning gapi yetadi. Ana o’zingiz aytayapsiz, duxtur hamma ayb senda, dedi deb. Yana nimani kutayapmiz, aka, o’zi bo’yniga olib o’tiribdi. Tug’maysan dedimi, bo’ldi, ayb sizda ekan. Menga qarang, aka, endi men sabr qilolmayman. Og’amning umri o’tib borayapti. Uylantiramiz, tamom-vasalom!

Dadam chuqur o’ylanib qoldi: bir qarorga kelishi qiyin bo’ldi. Keyin Oyto’ldi yangamga qarab olib, ko’zlarini boshqa yoqqa oldi. “Balki, rostdanam duxtur adashgandir?! — dedi ikkilanib. Bu gap ammamga tutab turgan o’choqqa tutantiriq tashlaganday ta’sir qildi: “Duxtur adashsa, aziz-avliyolar adashsa, tabiblar adashsa, kimga ishonasiz yana?! Ana, o’zi aytayapti-ku, ayb menda ekan, duxtur shunday dedi, bu aniq deb. Yana siz nega ikkilanayapsiz, aka? Yana nima kerak?! Bo’ldi, men Xaniyaga sovchi bo’lib boraman! Gapim gap!” dedi. Bu paytda Oyto’ldi yangam boshini egib turardi. Shu turishda ancha paytgacha boshini ko’tarmadi. Uning yuzidan toshu shag’allarga, xasu xashaklarga, ko’chki-yu loyqalarga qo’shilib bir qir sel oqib tushayotgandek tuyuldi menga. Yangam yig’lardi. Sekin, unsiz yig’lar, yig’laganini ham bildirgisi kelmas, ammo ko’z yoshlari yuzini yuvib o’tar, qo’lidagi ro’molcha ham allaqachon shil­qillab ho’l bo’lib qolgandi. Yangam sekin o’rnidan turdi, bir pas tik turib qoldi, ammamga qaramadi ham, taqdirga tan bergan ohangda:

— Mayli, opa, agar shuni ma’qul ko’rgan bo’lsangiz, uylantiring, men roziman,– dedi va chiqib ketdi.

O’rtaga bir pas sukunat cho’kdi. Ammam shuncha qarg’ansa ham, yer bilan bitta qilsa ham, bu uyda o’rni ham, o’zi ham yo’q deb hisoblasa ham yangamning bunchalik tez rozi bo’lishini kutmagan edi: biroz dovdirab qol­di.

Bir dadamga, bir amakimga qaradi. Yangam dadam uchun ham qaror chiqarib bo’lgandi. Dadam o’rnidan turdi. Eshikka yo’naldi. Ammam o’zini tutib turolmadi. “Nima deysiz, aka. Endi bir yoqlik qilaylik!”, dedi. Dadam ham yangam kabi bir zum tik turib qoldi. “Bilganingni qil. Ana, Oyto’ldining o’zi ham rozi bo’layapti-ku! Yana senga nima kerak?!”, dedi alam va anduh aralash. Ammamga shu gap kerak edi: endi barcha mas’uliyatni bo’yniga oldi, harakatida, yuzida qat’iyat paydo bo’ldi. “Unda mening o’zim ishni bitiraman. Kelasi oyda tushirib kelamiz. Ortiqcha xarajat, dov-doska kerak emas. Irim-sirimini qilamiz, xolos. Nikoh o’qitsak bo’ldi!”. Dadam bilganingni qil deganday eshikka qarab yurdi. Ostonaga yetganda amakimning xuddi sirli g’or ichidan kelayotgan guldurakdek ovozi eshitildi. “Men boshqaga uylanmayman. Ovora bo’lmanglar!”. Ammam amakimga yalt etib qaradi. Poyabzalini oyog’iga ilayotgan dadam esa ortiga burildi, amakimga ko’z tashladi. Ostonadan turib, “Xo’sh, bunga nima deysan?!”, deganday ammamga nazar qildi. “Aka, nima deyapsiz? Befarzand o’taman deyapsizmi?!”. Ammamning gapida murosa va madora ohangi bor edi. Amakim endi boshqa gaplarga o’rin qoldirmay dedi: “Mayli, peshonamdan ko’raman. Oyto’ldi tug’sa ham, tug’masa ham, qo’ymayman, boshqaga uylanmayman ham. Mening qo’yadigan xotinim yo’q!”. Dadam bilan ammam amakimning e’tirozini kutishgan edi, ammo bunchalik qat’iy ohangdagisini emas. Amakimning gapi faqat e’tiroz emas, hukm ham edi. Buni dadam ham, ammam ham yaxshi bilishardi. Amakim yuvosh odam bo’lgani bilan bir fikrga kelsa, uni hech kim bu yo’ldan qaytarolmasdi. Dadamning aytishicha, amakim yangamga ko’ngil qo’yib, shu qizdan boshqasiga uylanmayman deb oyoq tirab turib olganda, bobom u xonadon bizning tengimiz emas, ular boobro’, zotli-zurriyodli, nasl-nasabli, bizni nazarlariga olisharmikin, deb ikkilanib yurgan, bir nechta qizlarni ko’rsatishgan, amakim esa shu qizdan boshqasiga uylanmayman, deb oyoq tirab turib olgan, oqibatda bobom ming bir istihola bilan yangamning otasining oldiga sovchilikka borgan. Dadam hamisha o’shanda shundan boshqasiga uylanmayman deb turib oldi-da, buning o’jarligi qo’zisa, o’lsa ham fikridan qaytarib bo’lmaydi, derdi. Hozir ham shunday bo’ldi. Amakim yana o’sha o’jarligiga qaytgandi. Endi muhokamaga o’rin qolmagandi. Buni dadam sezdi, sezdi-yu, qismat va bu o’jarlik oldida ojizligini his qilib, indamay chiqib ketdi. Ammam dod-voy qildi, boshini aylantirib olgan deya yana yangamni ayblay boshladi. Shahardan kelguncha, akamning qo’ynini puch yong’oqqa to’ldirgan, va’dalar bergan, avragan, issiq-sovuq qilib olgan, dedi. Ammo endi bu gaplarning birontasi amakimga ta’sir qilmasdi. Aftidan, amakim bundan keyingi hayotini belgilab, ahd qilib, hammasini hisob-kitob qilib, barchasiga rozi bo’lib bo’lgandi.

Shundan so’ng ammam qanchalik harakat qilmasin, amakim o’z so’zida turib oldi. Ammam o’zini o’jar, qaysar va fikridan qaytmaydigan deb hisoblardi. Biroq mening tutingan otam undan ham o’jar chiqdi. Ammam yangamga, uning qarindoshlariga ko’z-ko’z qilish, amakimda ayb yo’qligini tersotaliklarga va tersotalik bo’lmaganlarga – har bir tanish-notanishga ko’rsatish niyatida jiyanda qolib ketgan tashxis qog’ozlarini olib kelish uchun ovsininikiga zir qatnab yurdi. Aksiga olganday bu paytda jiyan ham olis viloyatga ishga yuborilgan, ovsinining aytishicha, o’g’li ko’ch-ko’roni bilan o’sha viloyatga ketgan, qog’ozlar qaerda qolganini eslay olmas emish. Ammo tezda shaharga qaytsa, o’sha duxturga o’zi uchrashib, qaytadan yozdirib olarmish. Oqibatda ammam odamlarga ko’z-ko’z qilib, amakimning va yangamning tilini hujjat bilan ham qisiq qilish imkoniyatidan mahrum bo’lgan esa-da, amakim va yangamni ajratish uchun jon jahdi bilan harakat qildi: endi o’sha qog’ozning o’rnini ammamning bir parcha tili bosardi, zotan ammamning tilidan o’tadigan, undan ta’sirliroq va asosliroq boshqa hujjatning o’zi yo’q edi. Amakimni fikridan hech kim, hatto ammam yalinib-yolvorib, oraga tushishni iltimos qilgan yangamning aka-ukalari, opalari ham qaytarolmadi. Oyto’ldi yangam ham bir necha marta uyiga ketib qoldi. Oylab yolg’iz qolsa ham amakim bir o’zi,bo’ydoqday yashayverdi. Boshqaga uylanishdan bosh tortdi. Yangam ketgan kunlari ovqat ham yemay, uyga qamalib olardi. Hech kim bilan ko’rishmasdi, hech kim bilan gaplashmasdi. Oxir-oqibat dadam ammamga “Etar, bilganini qilsin. Baribir u aytganidan qolmaydi. Peshonasida borini ko’rsin! Buyog’i xudoning ishi. Uning karomati keng, mo»jizasi ko’p!”, dedi. Ammam yangamni uyiga jo’natib yuborishiga qanchalik jon kuydirgan bo’lsa, qaytarib kelishga yana shuncha jon kuydirishiga to’g’ri keldi. Nihoyat Oyto’ldi yangam uyimizga qaytib keldi. Ammam ham ismini o’zgartirib o’tirmadi: uning bu gaplari yillarning zalvorli qadamlari, hayotning shiddatli evrilishlari, amakim bilan yangamning mo»jiza kutib, qartayishlari orasida ko’rinmay qoldi, o’zining ham, odamlarning ham esidan chiqib ketdi.

Nima bo’lgan taqdirda ham men esimni amakimning – tutingan otamning uyida tanidim. Bu uyda qolishim ham, meni iskab-hidlab parvarish qilishlar ham foyda bermadi: bu xonadonda farzand tug’ilmadi. Amakim va enam bir-birlariga juda mehribon, bir-birlarini so’zsiz tushunishar, ularning yurish-turishlari xuddi kukulab don terib yurgan bir juft musichani eslatardi menga. Bu ikki musicha uzoq yillar bir-biriga dalda bo’lib, taqdir yuklarini birga ko’tarib, anduhlarga birga dosh berib, birga yengib, umr so’qmoqlaridan yelkama-yelka suyanib o’tishdi. Amakim biron ishni ham enamsiz qila olmasdi. Hatto ot egarlayotganda ham enam abzalni tortib turardi. Biron ish qilsa, yarmini enam qilardi. Ular hamisha birga, bir paytda turishar, bir paytda yotishar, bir paytda ovqatlanishar, birga dalaga chiqib ketishar, birga qaytishar, xuddi bir-birlariga ko’zga ko’rinmas arqon bilan bog’lab qo’yilganday edi. Tutingan enam o’zini aybdor va gunohkor deb bilgani uchunmi, amakimni qo’yarga joy topolmasdi, amakim har kuni yuvilgan, top-toza kiyimda ko’chaga chiqardi, biron marta kiyimi g’ijim yoki dog’ tushgan bo’lmasdi. Amakim enamning oldida yosh bolaga o’xshab qolardi. Kiyimlari u yoqda tursin, amakimning paypog’i-yu poyafzaligacha kiydirib qo’yardi. Onam enamning bu fazilatlarini maqtaganda ammam darrov uzib olardi: “Befarzand, tug’mas xotinga chidab kelayotgani uchun, kerak bo’lsa, ovqatini ham yedirib qo’yishi, oyog’iga yiqilib, ta’zim qilib yurishi, har kuni tavof qilib turishi kerak!”, derdi hamma eshitadigan qilib. Nima bo’lganda ham amakim va yangamning – tutingan enamning munosabatlari xuddi Xurram baxshi aytib yuradigan dostonday tildan tilga ko’chib yurardi. Bu dostonning bosh qahramoni, shubhasiz, amakim edi. Ko’ngil qo’ygan ayoli tufayli bir umr befarzand o’tishga ham rozi bo’lgan, bilib turib, bepusht ayol bilan umrguzaronlik qilayotgan amakimga orqaravotdan tasannolar aytishar, bunday jo’mardlik hammaning qo’lidan kelmasligini ta’kidlashar, buning hammasi muhabbat tufayli deb hisoblashar, amakimning nomi endi muhabbat bog’iga kirganlardan tortib, bu bog’ni allaqachon vayron qilib, tark etganlargacha ma’lum va mashhur, ibrat va saboq edi: hatto maktablarda ham o’qituvchilarimiz Farhodu Shirin, Layliyu Majnun, Tohiru Zuhra haqidagi dostonlarni yanada hayotiyroq qilib tushuntirish maqsadida, albatta, amakimni misol qilib ko’rsatishar, amakim barcha yoshlarning muhabbat uchun o’z rohat-farog’atini, farzand ko’rish, erkalash zavqini, umuman, hayotning bor ne’matlarini qurbon qilgan, muhabbatga hech narsani almashmagan o’sha kitoblardagi ma’lum va mashhur sevishganlardan zarracha kam bo’lmagan qahramonga aylangandi. Amakim faqat egarchi usta emas, muhabbat va ishq qahramoni sifatida ham tevarak atrofdagi qishloqlarda shuhrat qozongandi. Dadam va amakimni taniydigan, eshitgan va hamma biladigan bu ishq dostonida havas ham, hasad ham, achinish va shafqat ham, tasanno va nadomat ham bor edi. Ammamning ta’na-yu malomatlari, amakim taqdirini o’ylab to’kkan ko’z yoshlari bu dostonning ta’sirli, yanada sirli hamda qiziqarli tus olishiga sabab bo’lardi. Tersota u yoqda tursin, butun Katta O’ra ovullarida bu dostonni va amakimni bilmaydigan, eshitmagan odamning o’zi yo’q edi.

Enam va amakim meni o’z farzandlariday katta qilishdi. Men hech narsaga zoriqmay, hech narsadan kam bo’lmay ulg’aydim. Keyinchalik o’qishga kirib, ta’til paytlarida qishloqqa borganimda, beixtiyor, dastlab o’z onamning oldiga emas, yangam – enam yashayotgan uyga kirib borardim. Bundan boshi ko’kka yetgan enam meni bag’riga bosib yig’lar, so’ng menga o’ziga ko’nikishim qanchalik qiyin bo’lganini, mening xarxashalarimni kulib-yayrab gapirib berardi. Enamning aytishicha, ba’zida yarim kechasi uyg’onib ketarkanman, o’z uyimni qo’msab qolarkanman, keyin yig’lagancha, bor ovoz bilan enamga ta’nalar qilarkanman: “Siz agar tug’mas bo’lmaganingizda, meni ular sizga bermasdi, hozir onamning quchog’ida yotgan bo’lardim, hammasiga siz sababchisiz! O’zingizga bola tug’ib olsangiz bo’lmaydimi, meni bunchalik qiynaguncha?”. Bu gaplar enamning ko’ka­yini o’rtab yuborayotgan bo’lsa-da, meni quchog’iga olib, ovutishga tusharkan, ba’zan men bilan qo’shilib yig’larkan: “Gaping to’g’ri, bolajonim, hamma ayb menda, xudo meni shunday yaratgan. Bola tug’ib, keyin o’lsam ham mayli edi… Lekin xudo meni qisgan. Xudo meni jazolagan… Mayli, meni qarg’a, meni ur, meni yer bilan bitta qil. Faqat yig’lama… faqat ketib qolma. Yolg’iz yupanchim sensan! Sensiz o’lib qolaman. Biz faqat seni deb bu dunyoda umid bilan yashayapmiz”.

Men ham baribir ularning joniga oro kirolmadim, maktabni bitirib, shaharga o’qishga ketdim. “Ketsang, o’lib qolaman!” degan enam ham, tutingan otam ham negadir o’qishimga qarshilik qilishmadi. Aksincha, amakim “O’qi, bizga o’xshagan omi bo’lma! Umring dadang bilan menga o’xshab egar yasab o’tmasin!”, dedi. Yig’ib qo’ygan pullarini berdi. O’qib yurganimda har oyda menga pul, keyin asosan enam aytib turib yozdirsa kerak, onalik mehri ufurib turgan xatlar jo’natib turishardi. O’qishim tugagach, taqdir taqozosi bilan shaharda ishlab qoldim. El-yurtda doktor degan nom qozondim. Enam va otam mening hayot yo’limga to’siq bo’lishni istashmadi. Bu paytda ukalarim ularning qavatiga kirib qolgan, endi tutingan enam ular bilan ovora edi. Amakim qazo qilganda men chet elda malaka oshirardim. Ikki yillardan so’ng kelganimda Oyto’ldi enam ham, ammam ham ancha cho’kib qolishgandi. Enam “Sizning o’rniningizga ukalaringiz yig’lab borishdi. Ular amakingizni “ota” deb yig’lashdi, otangiz bu dunyodan bearmon ketdi. Endi mening tobutim izidan o’zingiz hassa tutib boring!”, dedi ko’z yoshlarini uzun yengi bilan artgancha. Men o’sha daf’a hammasini tushundim: aslida dadam meni bir kun kelib ularning tobuti izidan “Otam” deb yig’lab borishimni istagani uchun ham ularga o’g’il qilib bergandi. Men esa buning uddasidan chiqolmadim. Enam endi shuni eslatardi. Shuncha yillardan beri enamni birinchi marta quchib yig’ladim. Saldan so’ng ammam ko’z yosh bilan kirib keldi. U endi ancha ulg’aygan, yuz-ko’zlarida donolik aks etgan edi. Mening kelganimdan quvonib ketib, oshxonada kuymanib yurgan enam eshitsin deb, ko’z-yosh aralash diydiyo qilib oldi: “Enang oxiri akamning boshini yedi. Kun ko’rmay o’tdi akam sho’rlik. Shu tug’masni deb tirnoqqa zor o’tdi”. Bu gaplarni enam eshitgan bo’lishi kerak, chunki ammam atayin baland tovush bilan nolirdi. Lekin enam saldan keyin qo’lida men yaxshi ko’radigan manti bilan quvnab-yayrab kirib keldi. Xuddi hech narsa yuz bermaganday, xuddi ammamning gaplarini eshitmaganday, ammamga alohida iltifot qildi: “Opajon, oling, mana bunisi siz yoqtirgan ko’pirtirilmagan xamirdan qilingan”, dedi. Lekin men enamning ko’zlari ichida mung, iztirob, anduh paydo bo’lganini, ammamning gaplarini ko’nglining tubiga o’tkazib yuborganini, o’sha tub-tubda xuddi po’rtanaday bir narsalar qaynab-vaqirlab, titrab yotganini ko’rdim. …

* * *

Men va’damda turdim. Oyto’ldi yangam – tutingan enamning tobuti izidan yig’lab bordim. Amakimga o’rganib qolgan ekanmi, enam amakimdan keyin ikki yil ham yashamadi. Ehtimol, o’zi yo’q joyda dovdirab, kalavasining uchini yo’qotib qo’yadi deb amakimdan xavotir olgandir? Dorul baqoda ham o’zisiz biron ishning boshini tutolmay, gangib qolishidan tashvishga tushgandir?! Nima bo’lganda ham uni bir ichkin dard olib ketganini bildim Har qalay, menga ilhaq turgan ekan, ammamning xatini qo’ltiqlab, yetib kelishim bilan ko’zi menga tushib, kirtaygan ko’zlari porlab ketdi, keyin qo’llarini menga uzatdi, kaftimni bemajol siladi, shu silashi bilan nimadir demoqchi bo’ldi, lekin bir so’z demay jon berdi.

Ma’rakadan so’ng ammam bir to’da qog’ozlarni oldimga tashladi.

— Mana bu qog’ozlarni enangning sandig’idan topdim. Hujjatlarga o’xshaydi. Akam bechora uyni ham, topgan-tutganini ham sening nomingga o’tkazgandi. Shu qog’ozlar bo’lsa kerak. Ma, ol. Xohlasang, ukalaringga ber. Xohlasang, o’zing kelib yasha. Bu uyning chirog’ini o’chirma. Yangam bilan akam kun ko’rishmadi. Ishqilib, oxiratlari obod bo’lsin.

Men ammamga ajablanib qaradim. Ammam birinchi marta enamni – tirikligida o’zi bir umr ta’na va haqorat qilgan, izzat-nafsini toptagan ayolni “yangam” deyayotgan edi. Vaholanki, enam toki qabrga kirguncha bir lahza ham tin oldirmadi, bir umr o’zining malomatlari bilan ta’qib qilib yurdi. Mana, endi enam sho’rlik, qabrga kirib tinchiydigan bo’ldi. Ammam birdan g’arib, behol ko’rindi menga: yo’q, enamga achingani tufayli emas, bir umr koyigan, tanbeh bergan, ertadan kechgacha malomat qilish uchun yashagan, malomat qilish qilish umrining mazmuniga aylangan ayolning endi bu dunyoda yo’qligi sababli umrida ham mazmun qolmaganday, shuning uchun ham birdan qarib qolganday tuyuldi menga.

Qog’ozlarga shunchaki ko’z tashladim. Bular uy-joy, mulk menga o’tkazilgani haqidagi vasiyatnoma va boshqa har xil hujjatlar edi. Bu hujjatlar ichida mening birinchi sinfga borganda tushgan suratlarimdan tortib, kundaliklarimgacha bor edi. Demak enam menga taalluqli har bir hujjatni, har bir qog’ozni juda aziz narsaday avaylab-asrab yurgan. Bu holatdan mutaassir bo’ldim. Ko’nglim to’lib ketdi. Hozir o’kirib yuborsam kerak, deb o’yladim. Biroq ammamning oldida yig’lolmasdim. Hamisha ammamga enamga bo’lgan hissiyotlarimni ochiq namoyon qilishdan o’zimni tiyganman. Bo’g’zimga kelgan o’kinch, armon, yig’ini bosish uchun qog’ozlarni sinchiklab o’qishga tushdim. Birdan ko’zim bu hujjatlarga aloqasi yo’q boshqa bir qog’ozga tushdi. Doktor bo’lganim uchun bir qarashda bular tashxis qog’ozlari ekanini angladim. Bu meni battar ajablantirdi. Ammam egalik qilishni istagan va hammaga ko’rsatib, amakimning sha’nini himoya qilmoqchi bo’lgan qog’ozlar edi bu. Jiyan olib kelib berdimikin? Unda nega ammam bu haqda hech narsa bilmagan? Agar keltirib berganda ham bu qog’ozlar yangamning emas, ovsini or­qali ammamning qo’liga tushardi. Demak, qog’ozlar jiyanda qolmagan ekan-da. Shu fikr ta’sirida hamda kasbim qiziqishi bilan amakim va Oyto’ldi enam ko’rikdan o’tgan o’sha tashxis qog’ozlarini birma-bir o’qiy boshladim. Va birdan bir nechta xulosalarga ko’zim tushib, qayta-qayta o’qidim. Keyin yana o’qidim. Yo’q, keyinchalik ham bir necha marta nomini eshitgan, menda ham o’zgacha hurmat va ehtirom uyg’otgan, lekin tanishish imkoniga ega bo’lmasdan bu dunyodan rixlat qilgan o’sha mash­hur doktor aniq qilib yozib qo’ygandi. Bu tashxisga ko’ra Oyto’ldi enam emas, amakim farzandli bo’lishi mumkin emasdi. Bu xulosa menga yashin urganday ta’sir qildi va amakimning, enamning hayoti ko’z oldimdan lipillab o’tdi. Oniy lahzalarda yorishgan xotira siniqlari ichida ammamning bir umr bigiz qilingan qo’llari, butun qishloq yangamga yog’dirgan dashnomlar, mening “siz tug’mas bo’lmaganingizda, men o’z uyimda yashardim” deb qilgan xarxashalarim, tashxisdan o’tib kelishgan kuni xuddi yangamning – enamning yuzidan sel kabi oqib tushgan ko’z yoshlari – hammasi bor edi. Men endi hammasini tushungan va anglagan edim: yangam, mening tutingan enam bepusht yashash qismatini o’ziniki deb bilgan, bilgani uchun ham tashxis qog’ozlarini yashirib qo’ygan, jiyandan ham bu sirni ochmaslikni so’ragan, aynan shuning uchun jiyan biznikiga boshqa kelmay ketgan, yangam el-yurt oldida amakimning boshi egilmasligi, erkaklik g’ururi toptalmasligi uchun bu sirni hammamizdan yashirgan, hech kimga bildirmay, barcha ta’na-yu haqoratlarni o’z yelkasiga olib, ammamning va butun qishloqning bir umrlik xo’rliklariga, malomatlariga chidab kelgan…

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi 2014 yil,14-son.