Бозор майдонидан янги шинел кийган, тугунча кўтарган политсия назоратчиси Очумелов ўтиб борарди. Унинг орқасидан мусодара килинган крижовник тўла ғалвирни кўтарганча малла городовой келмоқда. Теварак-атроф жимжит…Майдонда жон асари кўринмайди… Дўконлар ва қовоқхоналарнинг ҳувиллаган эшиклари ёруғ дунёга очиққандек оғиз очиб турибди; уларнинг яқинида ҳатто гадойлар ҳам йўқ.

Антон Павлович Чехов
ХАМЕЛЕОН
Абдулла Қаҳҳор таржимаси

Буюк рус ёзувчиси Антон Павлович Чехов Таганрог шаҳрида дўкондор оиласида туғилиб ўсди. Чехов гимназияни тамомлагач, Москва университетининг тиббиёт факультетига ўқишга киради, тирикчилик учун ҳажвий ҳикоялар ёзади. Ёзувчи ўқишни тамомлаб, уезд врачи бўлиб ишлаётган даврда машҳурлик пағонасига кўтарилди. 1890 йиллари Чехов Россиядаги энг кўп мутоала қилинаётган ёзувчига айланди. У ҳар бир одамга тушунарли бўлган оддий тилда ижод қилди. Чеховнинг энг машҳур асарлари орасидан « № 6 палата», «Анна», «Кучук етаклаган аёл» ҳикоялари ва «Чайка», «Ваня амаки», «Уч опа-сингил» пьесалари ўрин олган. Буюк ёзувчи 1904 йил оламдан ўтди ва Москванинг Новодевичье қабристонига дафн этилди.

Бозор майдонидан янги шинел кийган, тугунча кўтарган политсия назоратчиси Очумелов ўтиб борарди. Унинг орқасидан мусодара килинган крижовник тўла ғалвирни кўтарганча малла городовой келмоқда. Теварак-атроф жимжит… Майдонда жон асари кўринмайди… Дўконлар ва қовоқхоналарнинг ҳувиллаган эшиклари ёруғ дунёга очиққандек оғиз очиб турибди; уларнинг яқинида ҳатто гадойлар ҳам йўқ.

— Сенми ҳали қопадиган лаънати?— деган овозни эшитади дафъатан Очумелов.— Йигитлар, уни кўйиб юборинглар! Ҳозирги кунда қопитиш тақиқланган! Ушла! А… а!

Итнинг вангиллагани эшитилади. Очумелов ўгирилиб қараса: савдогар Пичугиннинг ўтин омборидан уч оёқлаб ликонглаб чопганча аланглай-аланглай бир ит қочиб чиқаётибди. Уни оҳарланган чит кўйлакли,. нимчасининг тугмалари солинмаган бир киши қувлаб келмоқда. Гавдаси билан олдинга интилган кўйи чопиб келаётиб ерга йиқилади-да, итнинг орқа оёғини тутиб олади. Яна итнинг вангиллагани ва: «Қўййб юборма!» — деган қичқириқ эшитилади.

Дўконлардан уйқули башаралар мўралайди, тез орада ўтин омбори олдида бамисоли ердан бодраб чиққандек ҳалойиқ тўпланиб қолади.
—Тартибсизлик юз берганга ўхшайди, жаноблари!..— дейди городовой.

Очумелов чапга бурилиб, тўпланганлар томон қараб юради. Худди омбор дарвозаси олдида у ҳалиги нимчасининг тугмалари солинмаган одамнинг ўнг қўлини юқори кўтарганча қонаган бармоғини халойиққа кўрсатаётганини кўради. Мастроқ башараси: «Сенинг важингдан шилиб олмасамми, каззоб!» деб тургандек, бармоғининг ўзи ҳам ғалабасидан башорат қилаётгандек. Очумелов бу одамнинг заргар Хрюкин эканлигини билди. Тўпланганларнинг ўртасида аъзойи бадани дир-дир титраган кўйи машмашанинг сабабчиси кифтида сарғиш қашқаси бор, тумшуғи чўзинчоқ оппоқ този кучук олдинги оёқлари тарвақайлаганча чўнқайиб ўтирарди. Ёшланган кўзларида ҳасрат ва даҳшат акс этарди.
— Бу ерда нима сабабдан тўпланиб турибсизлар? — деб сўрайди Очумелов, халойиқ орасига ёриб кираркан.— Бу ерда нима қилиб турибсизлар! Сен нега бармоғингни кўрсатасан?.. Бақирган ким?
— Ўзим кетаётган эдим, ҳеч кимга тегмай, жаноблари…— дея гап бошлайди Хрюкин, муштумига йўтала-йўтала. — Митрий Митричга ўтик важидан учрашгани… Дафъатан мана бу аблаҳ буҳудадан-беҳудага бармоғимга ёпишса бўладими… Сиз мени кечирасиз-у, мен бир заҳматкаш одам бўлсам… Ишим жуда сердиққат. Менга товон тўлашсин, нега десангиз — мен, эҳтимолки, бу бармоғимни бир ҳафтагача қимирлатолмасман… Бу нарса қонунда ҳам йўқ, жаноблари, махлуқдан жабр кўриш деган гап… Мабодо кўринганни қопаверадиган бўлса, дунёда яшамай қўяқолган ҳам маъқул…

Ҳм!.. Дуруст…— дейди Очумелов жиддий, йўталиб ва қошларини учириб.— Дуруст… Кимнинг ити? Мен буни шундайлигича қолдирмайман. Мен сизларга итларни тал-тайтириб юбориш қанақалигини кўрсатиб қўяман! Қарорларга бўйсунишни истамайдиган бунингдек жанобларга диққатни қаратишга аллақачон фурсат етган! Ярамасни шартта штрафга тортишса, иту бало-баттар дайди ҳайвонлар нималигини билиб олади! Мен унинг онасини кўрсатиб қўяман!.. Елдирин,— дея городовойга мурожаат қилади назоратчи,— бу кимнинг ити эканлигини бил-да, протокол туз! Итни эса йўқотиш керак. Дарҳол! Қутирган бўлса ҳам ажаб эмас… Бу кимнинг ити, дейман?
— Бу генерал Жигаловнинг ити шекилли!— дейди халойиқ орасидан кимдир.
— Генерал Жигаловнинг итими? Ҳм!.. Палтомни ечиб ол-чи, Елдирин… Ёмон исиб кетди-я! Ёмғир ёғадиганга ўхшайди-да… Мен фақат бир нарсага тушунолмай турибман: у сени қандай қилиб қопган бўлиши мумкин?— деб Хрюкинга мурожаат қилди Очумелов.— Наҳотки бармоғингга бўйи етса? У кичкинагина бўлса, давангилигингни қара! — Бармоғингни мих билан чўқилаб кавлагансан-да, кейин каллангга, бир нима шилсам, деган фикр келган. Ахир сен… маълумсанлар-ку! Мен сен иблисларни биламан!
— У эрмак учун итнинг тумшуғига чекиб турган тамакисини босди, жаноблари, у ҳам зийрак ҳайвон, ғарчча тишлади… Бу, бемаъни одам, жаноблари!
— Бекор айтибсан, сўқир! Кўрмаганингдан кейин ёлғон гапириб нима қиласан? Жаноблари ақлли зотлардаи, ким ёлғон гапираётибдию ким сидқидилдан худолигини айтаётибди — биладилар… Борди-ю, мен ёлғон гапираётган бўлсам мировой ажрим қила қолсин… Унинг қўлидаги қонунда айтилган… Ҳозирги кунда ҳамма теппа-тенг… Менинг акам ҳам жандармда хизмат қилади… агар билмоқчи бўлсаларингиз…
— Гап сотилмасин!
— Йўқ, бу генералнинг ити эмас,— деб ўйчанлик билан қайд этади городовой.— Генералникида бунақасидан йўқ. Ундагилар кўпроқ искович итлар…
— Сен буни аниқ биласанми?
— Аниқ биламан, жаноблари…
— Мен ўзим ҳам биламан. Генералнинг итлари қимматбаҳо, зотдор, бу нима ўзи — жин урган. На жуни бору на важоҳати… қабоҳатнинг ўзи халос! Шундай итни боқиб юрадими-я?! Ақл-ҳушларинг борми ўзи? Мана шундай ит Петербургдами ёки Москвада дуч келиб қолса, биласизларми, нима қилишарди? У ерда қонун деган нарсангга қараб ўтирмай, ўша заҳотиёқ — тил торттиришмасди! Сен, Хрюкин, жабр кўрибсан, бу ишин оқибатсиз ташлаб қўйма… Таъзирини бериб қўйиш керак! Фурсат етган…
— Генералнинг ити бўлса ҳам ажаб эмас…— дейди баралла городовой ўй суриб. — Башарасига ёзиб қўйилмаган бўлса… Куни кеча унинг қўрасида шунақасини кўрган эдим.
— Генералники эканлиги аниқ!— деган овоз эшитилади халойиқ орасидан.
— Ҳм!.. Палтомни кийдириб қўй-чи, биродар Елдирин… Шамол туриб қолди… Этим ивишяпти… Уни генералга олиб бориб топширасан, у ерда сўрайсан. Мени топиб жўнатди, дейсан… Тайинлаб айт, кўчага чиқазишмасин. Бу қимматбаҳо ит бўлса керак, борди-ю, ҳар бир тўнғиз тумшуғига тамакисини ишқалайверса нобуд бўлади-кетади. Ит — нозик бир махлуқ. Сен, галварс, қўлингни пастга тушир. Бемаъни бармоғингни пеш қилаверишингнинг ҳожати йўк. Айб ўзингда!..
— Генералнинг ошпази келяпти, ўшандан сўраб қўя қоламиз… Ҳой, Прохор! Бу ёққа кел-чи, азизим! Мана бу итни кўр… Сизларникими?
— Топган гапингни қара-я! Бунақаси бизда сира ҳам бўлган эмас!
— Буни суриштириб ўтиришнинг ҳам ҳожати йўқ,— дейди Очумелов.— Бу дайди ит! Гапни чўзиб ўтиришнинг кераги йўқ… Дайди ит, дедимми, дайди ит. Йўқотиш керак, вассалом.
— Бу бизнинг итимиз эмас,— деб сўзида давом этади Прохор.— Бу генералнинг куни кеча келган акасининг ити. Бизнинг хўжайиннинг тозиларга ҳуши йўқ. Акалари ишқибоз…
— Ия, у кишининг акалари келганмилар? Владимир Иванович-а?— деб сўрайди Очумелов, ийиб кетганидан афтига табассум ёйилади.— Ё тавба, буни қаранглар-а! Мен бўлса бехабар эканман! Меҳмон бўлиб келдиларми?
— Меҳмон бўлиб…
— Ё тавба, буни қаранглар-а! Укаларини соғинганлар-да… Мен бўлсам бехабар эканман! Ўша кишининг итлари дегин? Жуда хурсандман… Буни олиб кет… Бинойидеккина кучук экан… Зийраккина экан… мана бунинг бармоғини узиб ол! Ҳа-ҳа-ҳа… Ҳа, нега титрайсан? Ррр… Рр… Аччиғланяпти ҳароми… кучуквачча-эй.

Прохор итни чақириб, уни эргаштирганча ўтин омборидан йироқлашади… Халойиқ Хрюкиндан хохолаб кулди.
— Шошмайтур ҳали сенга кўрсатиб қўяман!— деб унга пўписа қилади Очумелов ва шинелига ўранганича бозор майдони бўйлаб йўлида давом этади.

1884

Anton Pavlovich Chexov
XAMELEON
Abdulla Qahhor tarjimasi

   Buyuk rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov Taganrog shahrida do’kondor oilasida tug’ilib o’sdi. Chexov gimnaziyani tamomlagach, Moskva universitetining tibbiyot fakul`tetiga o’qishga kiradi, tirikchilik uchun hajviy hikoyalar yozadi. Yozuvchi o’qishni tamomlab, uezd vrachi bo’lib ishlayotgan davrda mashhurlik pag’onasiga ko’tarildi. 1890 yillari Chexov Rossiyadagi eng ko’p mutoala qilinayotgan yozuvchiga aylandi. U har bir odamga tushunarli bo’lgan oddiy tilda ijod qildi. Chexovning eng mashhur asarlari orasidan « № 6 palata», «Anna», «Kuchuk yetaklagan ayol» hikoyalari va «Chayka», «Vanya amaki», «Uch opa-singil» p`esalari o’rin olgan. Buyuk yozuvchi 1904 yil olamdan o’tdi va Moskvaning Novodevich`e qabristoniga dafn etildi.

Bozor maydonidan yangi shinel kiygan, tuguncha ko‘targan politsiya nazoratchisi Ochumelov o‘tib borardi. Uning orqasidan musodara kilingan krijovnik to‘la g‘alvirni ko‘targancha malla gorodovoy kelmoqda. Tevarak-atrof jimjit… Maydonda jon asari ko‘rinmaydi… Do‘konlar va qovoqxonalarning huvillagan eshiklari yorug‘ dunyoga ochiqqandek og‘iz ochib turibdi; ularning yaqinida hatto gadoylar ham yo‘q.

— Senmi hali qopadigan la’nati?— degan ovozni eshitadi daf’atan Ochumelov.— Yigitlar, uni ko‘yib yuboringlar! Hozirgi kunda qopitish taqiqlangan! Ushla! A… a!
Itning vangillagani eshitiladi. Ochumelov o‘girilib qarasa: savdogar Pichuginning o‘tin omboridan uch oyoqlab likonglab chopgancha alanglay-alanglay bir it qochib chiqayotibdi. Uni oharlangan chit ko‘ylakli,. nimchasining tugmalari solinmagan bir kishi quvlab kelmoqda. Gavdasi bilan oldinga intilgan ko‘yi chopib kelayotib yerga yiqiladi-da, itning orqa oyog‘ini tutib oladi. Yana itning vangillagani va: «Qo‘yyb yuborma!» — degan qichqiriq eshitiladi.
Do‘konlardan uyquli basharalar mo‘ralaydi, tez orada o‘tin ombori oldida bamisoli yerdan bodrab chiqqandek haloyiq to‘planib qoladi.
—Tartibsizlik yuz berganga o‘xshaydi, janoblari!..— deydi gorodovoy.
Ochumelov chapga burilib, to‘planganlar tomon qarab yuradi. Xuddi ombor darvozasi oldida u haligi nimchasining tugmalari solinmagan odamning o‘ng qo‘lini yuqori ko‘targancha qonagan barmog‘ini xaloyiqqa ko‘rsatayotganini ko‘radi. Mastroq basharasi: «Sening vajingdan shilib olmasammi, kazzob!» deb turgandek, barmog‘ining o‘zi ham g‘alabasidan bashorat qilayotgandek. Ochumelov bu odamning zargar Xryukin ekanligini bildi. To‘planganlarning o‘rtasida a’zoyi badani dir-dir titragan ko‘yi mashmashaning sababchisi kiftida sarg‘ish qashqasi bor, tumshug‘i cho‘zinchoq oppoq tozi kuchuk oldingi oyoqlari tarvaqaylagancha cho‘nqayib o‘tirardi. Yoshlangan ko‘zlarida hasrat va dahshat aks etardi.
— Bu yerda nima sababdan to‘planib turibsizlar? — deb so‘raydi Ochumelov, xaloyiq orasiga yorib kirarkan.— Bu yerda nima qilib turibsizlar! Sen nega barmog‘ingni ko‘rsatasan?.. Baqirgan kim?
— O’zim ketayotgan edim, hech kimga tegmay, janoblari…— deya gap boshlaydi Xryukin, mushtumiga yo‘tala-yo‘tala. — Mitriy Mitrichga o‘tik vajidan uchrashgani… Daf’atan mana bu ablah buhudadan-behudaga barmog‘imga yopishsa bo‘ladimi… Siz meni kechirasiz-u, men bir zahmatkash odam bo‘lsam… Ishim juda serdiqqat. Menga tovon to‘lashsin, nega desangiz — men, ehtimolki, bu barmog‘imni bir haftagacha qimirlatolmasman… Bu narsa qonunda ham yo‘q, janoblari, maxluqdan jabr ko‘rish degan gap… Mabodo ko‘ringanni qopaveradigan bo‘lsa, dunyoda yashamay qo‘yaqolgan ham ma’qul…
Hm!.. Durust…— deydi Ochumelov jiddiy, yo‘talib va qoshlarini uchirib.— Durust… Kimning iti? Men buni shundayligicha qoldirmayman. Men sizlarga itlarni tal-taytirib yuborish qanaqaligini ko‘rsatib qo‘yaman! Qarorlarga bo‘ysunishni istamaydigan buningdek janoblarga diqqatni qaratishga allaqachon fursat yetgan! Yaramasni shartta shtrafga tortishsa, itu balo-battar daydi hayvonlar nimaligini bilib oladi! Men uning onasini ko‘rsatib qo‘yaman!.. Yeldirin,— deya gorodovoyga murojaat qiladi nazoratchi,— bu kimning iti ekanligini bil-da, protokol tuz! Itni esa yo‘qotish kerak. Darhol! Qutirgan bo‘lsa ham ajab emas… Bu kimning iti, deyman?
— Bu general Jigalovning iti shekilli!— deydi xaloyiq orasidan kimdir.
— General Jigalovning itimi? Hm!.. Paltomni yechib ol-chi, Yeldirin… Yomon isib ketdi-ya! Yomg‘ir yog‘adiganga o‘xshaydi-da… Men faqat bir narsaga tushunolmay turibman: u seni qanday qilib qopgan bo‘lishi mumkin?— deb Xryukinga murojaat qildi Ochumelov.— Nahotki barmog‘ingga bo‘yi yetsa? U kichkinagina bo‘lsa, davangiligingni qara! — Barmog‘ingni mix bilan cho‘qilab kavlagansan-da, keyin kallangga, bir nima shilsam, degan fikr kelgan. Axir sen… ma’lumsanlar-ku! Men sen iblislarni bilaman!
— U ermak uchun itning tumshug‘iga chekib turgan tamakisini bosdi, janoblari, u ham ziyrak hayvon, g‘archcha tishladi… Bu, bema’ni odam, janoblari!
— Bekor aytibsan, so‘qir! Ko‘rmaganingdan keyin yolg‘on gapirib nima qilasan? Janoblari aqlli zotlardai, kim yolg‘on gapirayotibdiyu kim sidqidildan xudoligini aytayotibdi — biladilar… Bordi-yu, men yolg‘on gapirayotgan bo‘lsam mirovoy ajrim qila qolsin… Uning qo‘lidagi qonunda aytilgan… Hozirgi kunda hamma teppa-teng… Mening akam ham jandarmda xizmat qiladi… agar bilmoqchi bo‘lsalaringiz…
— Gap sotilmasin!
— Yo‘q, bu generalning iti emas,— deb o‘ychanlik bilan qayd etadi gorodovoy.— Generalnikida bunaqasidan yo‘q. Undagilar ko‘proq iskovich itlar…
— Sen buni aniq bilasanmi?
— Aniq bilaman, janoblari…
— Men o‘zim ham bilaman. Generalning itlari qimmatbaho, zotdor, bu nima o‘zi — jin urgan. Na juni boru na vajohati… qabohatning o‘zi xalos! Shunday itni boqib yuradimi-ya?! Aql-hushlaring bormi o‘zi? Mana shunday it Peterburgdami yoki Moskvada duch kelib qolsa, bilasizlarmi, nima qilishardi? U yerda qonun degan narsangga qarab o‘tirmay, o‘sha zahotiyoq — til torttirishmasdi! Sen, Xryukin, jabr ko‘ribsan, bu ishin oqibatsiz tashlab qo‘yma… Ta’zirini berib qo‘yish kerak! Fursat yetgan…
— Generalning iti bo‘lsa ham ajab emas…— deydi baralla gorodovoy o‘y surib. — Basharasiga yozib qo‘yilmagan bo‘lsa… Kuni kecha uning qo‘rasida shunaqasini ko‘rgan edim.
— Generalniki ekanligi aniq!— degan ovoz eshitiladi xaloyiq orasidan.
— Hm!.. Paltomni kiydirib qo‘y-chi, birodar Yeldirin… Shamol turib qoldi… Etim ivishyapti… Uni generalga olib borib topshirasan, u yerda so‘raysan. Meni topib jo‘natdi, deysan… Tayinlab ayt, ko‘chaga chiqazishmasin. Bu qimmatbaho it bo‘lsa kerak, bordi-yu, har bir to‘ng‘iz tumshug‘iga tamakisini ishqalayversa nobud bo‘ladi-ketadi. It — nozik bir maxluq. Sen, galvars, qo‘lingni pastga tushir. Bema’ni barmog‘ingni pesh qilaverishingning hojati yo‘k. Ayb o‘zingda!..
— Generalning oshpazi kelyapti, o‘shandan so‘rab qo‘ya qolamiz… Hoy, Proxor! Bu yoqqa kel-chi, azizim! Mana bu itni ko‘r… Sizlarnikimi?
— Topgan gapingni qara-ya! Bunaqasi bizda sira ham bo‘lgan emas!
— Buni surishtirib o‘tirishning ham hojati yo‘q,— deydi Ochumelov.— Bu daydi it! Gapni cho‘zib o‘tirishning keragi yo‘q… Daydi it, dedimmi, daydi it. Yo‘qotish kerak, vassalom.
— Bu bizning itimiz emas,— deb so‘zida davom etadi Proxor.— Bu generalning kuni kecha kelgan akasining iti. Bizning xo‘jayinning tozilarga hushi yo‘q. Akalari ishqiboz…
— Iya, u kishining akalari kelganmilar? Vladimir Ivanovich-a?— deb so‘raydi Ochumelov, iyib ketganidan aftiga tabassum yoyiladi.— Yo tavba, buni qaranglar-a! Men bo‘lsa bexabar ekanman! Mehmon bo‘lib keldilarmi?
— Mehmon bo‘lib…
— Yo tavba, buni qaranglar-a! Ukalarini sog‘inganlar-da… Men bo‘lsam bexabar ekanman! O’sha kishining itlari degin? Juda xursandman… Buni olib ket… Binoyidekkina kuchuk ekan… Ziyrakkina ekan… mana buning barmog‘ini uzib ol! Ha-ha-ha… Ha, nega titraysan? Rrr… Rr… Achchig‘lanyapti haromi… kuchukvachcha-ey.
Proxor itni chaqirib, uni ergashtirgancha o‘tin omboridan yiroqlashadi… Xaloyiq Xryukindan xoxolab kuldi.
— Shoshmaytur hali senga ko‘rsatib qo‘yaman!— deb unga po‘pisa qiladi Ochumelov va shineliga o‘ranganicha bozor maydoni bo‘ylab yo‘lida davom etadi.

1884