Бир зумда қўлларим Чўлпон оёқлари изларининг ҳароратини туйдилар. Одамнинг ҳарорати унинг руҳи каби ҳеч қачон ўлмас экан. Эй ўлмас руҳ, халқинг қалбини кундай равшан қил! Сенинг офтобинг ҳамиша йўлларни ёритгувчи офтобдир! Сенинг илҳомингдан шу мисра туғилди: Халқим – мангу баҳорим, Юртим – сўнмас мадорим…
Иброҳим Ғафуров
ЧЎЛПОН МУЗАСИ
Иброҳим Ғафуров — Шарқ классик адабиёти ва ўзбек адабиёти тарихининг билимдони. Шарқ классик адабиёти умрбоқий ғояларга, бетакрор нафислик ва маънавий улуғлик намуналарига тўла; ўзбек адабиёти тарихини билмай, севмай эса тилда кашфиёт қилиш мушкул. “Уйқумни ўчирди руҳият ҳазратлари, — деб ёзади адиб. — Ҳушимни ўчирди аларнинг ҳайбатлари қулф урган ғайратлари…” Таниш ҳол. Уйқуни ўчирган сўз ҳазратларидир. Шунинг учун адиб асарларида Гуштасп, Зардўшт, Табарий, Умар Хайём, Халлож, Абул Ҳусайн, Румий, Ғаззолий, Навоий, Бобур, Машраб, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, устозлар — Озод Шарофиддинов ва Ғайбуллоҳ ас-Салом сўзлайди.
Баъзан тушларинг бу ҳақиқат ва баъзан ҳақиқатларинг туш бўлиб кўринади. Балким, асл ҳаётнинг ўзи ҳам туш ва асл тушнинг ўзи ҳам ҳаётдир. Намхуш, салқин ноябрнинг охири. Андижон Қавс туманларига ғарқ бўлиб ётади. Далалар тўнғиган, ҳайдалган ерлар узра кўсанинг соқолидай диккайган ғўзапоялар тўнғиган, янги новдалари кўкка ғолиб ўрлаган тутлар тўнғиган, ҳаёт асарини йўқотган, туман зарраларига чўмилган… Катта каналнинг тўнғишдан ғолиб чиққан, совқотган сувлари шиддат билан йўлига чопади, манзилини тинмай ямлайди.
Чўлпон боғи…
Илк бор юз йилда бу боғ Чўлпон боғи бўлди.
Халқ тўлди Чўлпон боғига.
Одамларнинг чеҳраларида илк бора кўрдим: ўзгача бир ифода пайдо бўлди. Чўлпон боғига илк қадам қўйиб, уларнинг чеҳраларидан сабзи-пиёз ташвишлари ариди. Юзларида аёвсиз ажинлар кўринмай қолди. Издиҳомда юрган кишиларнинг юз-пешоналари менга ғоятда текис, кўркам, кадарлар, уқубатлардан тамом холи кўринди.
Турмушнинг барча уринишлари гўё шу боғ остонасидан нариларда, ташқариларда қолгандай эди.
Яна ким билсин, балки қуюқ Қавс тумани, Андижон тумани – тайёраларни учирмай қўядиган туман бу содда, жўмард, офтоб, шамол ва меҳнатда тобланган эран чеҳраларни текислаётгандир. Ёзиб бўлмас ажинларни ёзаётгандир. Абгор ва ноаён бўлиб қолган хаёлларни ўнглаётгандир. Шундаймикин?
Улар диққат билан тинглайдилар. Гўё ўз қулоқларига ишонқирамагандай бўлиб турадилар.
Ва ажинларнинг ариқларига – шу чексиз, интиҳосиз ариқчаларга, шу ҳаёт ва тирикчилик наҳрларига ҳайратлар жойлашади. Худди улуғ бандаргоҳларда қатор тизилиб ўринлашган буюк кемалар каби. Ҳайрат ажинларни тўлдириб, текислайди. Нима дей… Илҳом кеза бошлайди юзларда… хоҳи қари, хоҳи ёш-илҳом кеза бошлайди манглайларда, илҳом учқунлайди кўзларда…
Кетган, сўнган, қуриган шуълалар аллақайлар, ғойиботлардан қайтиб, яна бу кўзлар, яна бу чеҳраларни макон тутади.
Маконлашади илҳом кўзларда.
Ҳеч ким ҳеч нарса демайди. ғовур эшитилмайди. Шивир эшитилмайди. Балки Қавс тумани, Андижон туманлари бу товушларни ютиб юбораётгандир ва мен эшитмай қолаётгандирман. Йўқ. Шунчалар улуғ издиҳом чурқ этмай тинглайди. Нотиқними тинглайди улар? Балки нотиқдан, унинг сўзларидан, шу совуқда, туманда, ёғаётган намда қалтираб янграётган сўзлардан ҳам ортиқроқ бир нарсани – ҳозир дафъатан англаш, пайқаш, ифодалаш қийин бўлган ўзга бир нарсани, бошқа бир алланимани тинглашмаётганмикин улар?
Ҳа, улар ўзларини тинглаётгандай, ўз ичларидан, юрак қаърларидан келаётган фавқулодда бир сасларга қулоқ солаётгандай эдилар. Уларнинг эран, меҳнаткаш чеҳраларини ёритган, равшан қилган ҳам ўша саслар… Улар ичдан келаётган бир тўлқин. Улар денгиз шовқинлари, денгизнинг қудратли садоларини тинглаётганга ўхшардилар. Улар ўзларини ўзлари тинглаётган каби эдилар.
Камдан-кам ҳолларда рўй берадиган ноёб бир ҳодиса…
Издиҳом илҳоми…
Бундай сўзни эшитганмисиз?
Бундай сўз, тушунча йўқ-ку дейсизми?
Издиҳом илҳоми…
Юзлаб, минглаб одамлар бир жойга жам бўлганда ва яна юзлаб, минглаб одамлар ташқарида интиқ, интизор кутганда, шу буюк издиҳом жам бўлиб ичларидан келаётган садога қулоқ тутаётганда, шундай илҳом пайдо бўлади. Бир эмас, юз эмас, минглаб одамларда зуҳур этади, уларни ўз тўлқинлари-ла чулғаб олади.
Издиҳом илҳоми…
Мен ҳам шу илҳом тўлқинига тушдим. Ёнимда хаёлга ғарқ бўлиб турган шеригим кутилмаганда пичирлайди:
— Тушга ўхшайди. Мен туш кўраётганга ўхшайман…
Чўлпон боғи…
Юз йилда илк бор тилимизни тотли қилди бу сўз.
Ва мен одамлар чеҳраларидаги ўзгаришнинг нималигини англагандай бўлдим. Одамларнинг чеҳралари бу янги боғда равшан тортган, равшанлик касб этган эди. Тўнғиган азим дарахтларнинг сарбаланд шохларидан Чўлпон сўзлари янграр эди. Янги экилаётган ниҳолларнинг яшил япроқларидан ва ҳаётбахш тупроқ бағрига олаётган уларнинг навқирон томирларидан Чўлпон сўзлари отилар эди. Кабутарлар Чўлпон сатрларини ёд айтиб тўда-тўда учиб ўтар эдилар. Бугун Андижоннинг заводлари, улкан пештоқлари, дарвозалари, кўчаларнинг деворларида Чўлпон сўзлари олтин ёмбилари каби ярақлар эди. Унинг сўзлари тирилиб, қалбларда денгиз тўлқинлари каби гувиллар, шивирлар, ҳаёт қирғоқларига урилар эди.
Чўлпон нигоҳи беҳад бир теранлик билан ўз элини қамраб олар ва нигоҳининг инсоний сеҳрига чулғарди. Нигоҳ тирилган, сўзлар тирилган, фусункор мусиқа ва фусункор оҳанглар энди абадиятга тирилган эди. Чўлпон ўсган, унинг қадамларни теккан жуда кўҳна гиламни кўрдим. Чўлпон шу гилам устида тетапоя бўлган, думалаб-думалаб илк тотли сўзларни айтган.
Мен ҳам худди шундай гиламда гандираклаб-гандираклаб оёқ босганман. Бу гилам ҳамон бор ва ҳамон чўғдай рангларини йўқотмаган. Мен ўзимга болаликдан таниш гиламни кўриб лол қолдим. Ва худди болаликда қилганим каби унинг гулларини нақшларини бармоқларим билан силадим, сийпадим. Бир зумда қўлларим Чўлпон оёқлари изларининг ҳароратини туйдилар. Одамнинг ҳарорати унинг руҳи каби ҳеч қачон ўлмас экан. Эй ўлмас руҳ, халқинг қалбини кундай равшан қил!
Сенинг офтобинг ҳамиша йўлларни ёритгувчи офтобдир! Сенинг илҳомингдан шу мисра туғилди: Халқим – мангу баҳорим, Юртим – сўнмас мадорим…
Ibrohim G’afurov
CHO’LPON MUZASI
Ibrohim G’afurov — Sharq klassik adabiyoti va o’zbek adabiyoti tarixining bilimdoni. Sharq klassik adabiyoti umrboqiy g’oyalarga, betakror nafislik va ma’naviy ulug’lik namunalariga to’la; o’zbek adabiyoti tarixini bilmay, sevmay esa tilda kashfiyot qilish mushkul. “Uyqumni o’chirdi ruhiyat hazratlari, — deb yozadi adib. — Hushimni o’chirdi alarning haybatlari qulf urgan g’ayratlari…” Tanish hol. Uyquni o’chirgan so’z hazratlaridir. Shuning uchun adib asarlarida Gushtasp, Zardo’sht, Tabariy, Umar Xayyom, Xalloj, Abul Husayn, Rumiy, G’azzoliy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, ustozlar — Ozod Sharofiddinov va G’aybulloh as-Salom so’zlaydi.
Ba’zan tushlaring bu haqiqat va ba’zan haqiqatlaring tush bo’lib ko’rinadi. Balkim, asl hayotning o’zi ham tush va asl tushning o’zi ham hayotdir. Namxush, salqin noyabrning oxiri. Andijon Qavs tumanlariga g’arq bo’lib yotadi. Dalalar to’ng’igan, haydalgan yerlar uzra ko’saning soqoliday dikkaygan g’o’zapoyalar to’ng’igan, yangi novdalari ko’kka g’olib o’rlagan tutlar to’ng’igan, hayot asarini yo’qotgan, tuman zarralariga cho’milgan… Katta kanalning to’ng’ishdan g’olib chiqqan, sovqotgan suvlari shiddat bilan yo’liga chopadi, manzilini tinmay yamlaydi.
Cho’lpon bog’i…
Ilk bor yuz yilda bu bog’ Cho’lpon bog’i bo’ldi.
Xalq to’ldi Cho’lpon bog’iga.
Odamlarning chehralarida ilk bora ko’rdim: o’zgacha bir ifoda paydo bo’ldi. Cho’lpon bog’iga ilk qadam qo’yib, ularning chehralaridan sabzi-piyoz tashvishlari aridi. Yuzlarida ayovsiz ajinlar ko’rinmay qoldi. Izdihomda yurgan kishilarning yuz-peshonalari menga g’oyatda tekis, ko’rkam, kadarlar, uqubatlardan tamom xoli ko’rindi.
Turmushning barcha urinishlari go’yo shu bog’ ostonasidan narilarda, tashqarilarda qolganday edi.
Yana kim bilsin, balki quyuq Qavs tumani, Andijon tumani – tayyoralarni uchirmay qo’yadigan tuman bu sodda, jo’mard, oftob, shamol va mehnatda toblangan eran chehralarni tekislayotgandir. Yozib bo’lmas ajinlarni yozayotgandir. Abgor va noayon bo’lib qolgan xayollarni o’nglayotgandir. Shundaymikin?
Ular diqqat bilan tinglaydilar. Go’yo o’z quloqlariga ishonqiramaganday bo’lib turadilar.
Va ajinlarning ariqlariga – shu cheksiz, intihosiz ariqchalarga, shu hayot va tirikchilik nahrlariga hayratlar joylashadi. Xuddi ulug’ bandargohlarda qator tizilib o’rinlashgan buyuk kemalar kabi. Hayrat ajinlarni to’ldirib, tekislaydi. Nima dey… Ilhom keza boshlaydi yuzlarda… xohi qari, xohi yosh-ilhom keza boshlaydi manglaylarda, ilhom uchqunlaydi ko’zlarda…
Ketgan, so’ngan, qurigan shu’lalar allaqaylar, g’oyibotlardan qaytib, yana bu ko’zlar, yana bu chehralarni
makon tutadi. Makonlashadi ilhom ko’zlarda.
Hech kim hech narsa demaydi. g’ovur eshitilmaydi. Shivir eshitilmaydi. Balki Qavs tumani, Andijon tumanlari bu tovushlarni yutib yuborayotgandir va men eshitmay qolayotgandirman. Yo’q. Shunchalar ulug’ izdihom churq etmay tinglaydi. Notiqnimi tinglaydi ular? Balki notiqdan, uning so’zlaridan, shu sovuqda, tumanda, yog’ayotgan namda qaltirab yangrayotgan so’zlardan ham ortiqroq bir narsani – hozir daf’atan anglash, payqash, ifodalash qiyin bo’lgan o’zga bir narsani, boshqa bir allanimani tinglashmayotganmikin ular?
Ha, ular o’zlarini tinglayotganday, o’z ichlaridan, yurak qa’rlaridan kelayotgan favqulodda bir saslarga quloq solayotganday edilar. Ularning eran, mehnatkash chehralarini yoritgan, ravshan qilgan ham o’sha saslar… Ular ichdan kelayotgan bir to’lqin. Ular dengiz shovqinlari, dengizning qudratli sadolarini tinglayotganga o’xshardilar. Ular o’zlarini o’zlari tinglayotgan kabi edilar.
Kamdan-kam hollarda ro’y beradigan noyob bir hodisa…
Izdihom ilhomi…
Bunday so’zni eshitganmisiz?
Bunday so’z, tushuncha yo’q-ku deysizmi?
Izdihom ilhomi…
Yuzlab, minglab odamlar bir joyga jam bo’lganda va yana yuzlab, minglab odamlar tashqarida intiq, intizor kutganda, shu buyuk izdihom jam bo’lib ichlaridan kelayotgan sadoga quloq tutayotganda, shunday ilhom paydo bo’ladi. Bir emas, yuz emas, minglab odamlarda zuhur etadi, ularni o’z to’lqinlari-la chulg’ab oladi.
Izdihom ilhomi…
Men ham shu ilhom to’lqiniga tushdim. Yonimda xayolga g’arq bo’lib turgan sherigim kutilmaganda pichirlaydi:
— Tushga o’xshaydi. Men tush ko’rayotganga o’xshayman…
Cho’lpon bog’i…
Yuz yilda ilk bor tilimizni totli qildi bu so’z.
Va men odamlar chehralaridagi o’zgarishning nimaligini anglaganday bo’ldim. Odamlarning chehralari bu yangi bog’da ravshan tortgan, ravshanlik kasb etgan edi. To’ng’igan azim daraxtlarning sarbaland shoxlaridan Cho’lpon so’zlari yangrar edi. Yangi ekilayotgan nihollarning yashil yaproqlaridan va hayotbaxsh tuproq bag’riga olayotgan ularning navqiron tomirlaridan Cho’lpon so’zlari otilar edi. Kabutarlar Cho’lpon satrlarini yod aytib to’da-to’da uchib o’tar edilar. Bugun Andijonning zavodlari, ulkan peshtoqlari, darvozalari, ko’chalarning devorlarida Cho’lpon so’zlari oltin yombilari kabi yaraqlar edi. Uning so’zlari tirilib, qalblarda dengiz to’lqinlari kabi guvillar, shivirlar, hayot qirg’oqlariga urilar edi.
Cho’lpon nigohi behad bir teranlik bilan o’z elini qamrab olar va nigohining insoniy sehriga chulg’ardi. Nigoh tirilgan, so’zlar tirilgan, fusunkor musiqa va fusunkor ohanglar endi abadiyatga tirilgan edi. Cho’lpon o’sgan, uning qadamlarni tekkan juda ko’hna gilamni ko’rdim. Cho’lpon shu gilam ustida tetapoya bo’lgan, dumalab-dumalab ilk totli so’zlarni aytgan.
Men ham xuddi shunday gilamda gandiraklab-gandiraklab oyoq bosganman. Bu gilam hamon bor va hamon cho’g’day ranglarini yo’qotmagan. Men o’zimga bolalikdan tanish gilamni ko’rib lol qoldim. Va xuddi bolalikda qilganim kabi uning gullarini naqshlarini barmoqlarim bilan siladim, siypadim. Bir zumda qo’llarim Cho’lpon oyoqlari izlarining haroratini tuydilar. Odamning harorati uning ruhi kabi hech qachon o’lmas ekan. Ey o’lmas ruh, xalqing qalbini kunday ravshan qil!
Sening oftobing hamisha yo’llarni yoritguvchi oftobdir! Sening ilhomingdan shu misra tug’ildi: Xalqim – mangu bahorim, Yurtim – so’nmas madorim…
