Жадидчилик ҳаракатининг сардафтари Маҳмудхўжа Беҳбудий таваллудининг 140 йиллигига

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) — ХХ аср ўзбек адабиёти, матбуоти, маданиятининг атоқли намояндаси. Миллий драматургия ва саҳна санъатининг шаклланиши, янгича илғор ҳамда серкўлам публицистиканинг вужудга келиши унинг номи билан боғлиқ. Беҳбудий даврнинг энг илғор ҳаракати — жадидчиликнинг Туркистондаги асосчиси ва раҳнамосидир. Ўзбек ҳаёти, миллий тафаккури тарихида ёрқин из қолдирган адибнинг асарлари, эскирмас ўгит-ғоялари доимо қадрлидир.

Маҳмудхўжа Беҳбудий
ИККИ МАҚОЛА

Таниқли драматург, публитцист, дин ва жамоат арбоби, жадидчилик ҳаракати етакчиларидан бири Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йили Самарқандда туғилган. Яссавий авлодидан. 18 ёшидан қозихонада мирзалик қилади, қози, муфти даражасига кўтарилади.
Беҳбудий ҳаж сафарида бўлган чоғида Арабистон, Миср, Туркияни кезиб чиққан (1899—1900). Саёҳат давомида янги мактаб (усули жадид) очиш фикри мустаҳкамланиб борди. Самарқанд яқинидаги Ҳалвойи қишлоғида Ажзий, Ражабаминда Абдулқодир Шакурийлар билан ҳамкорликда янги мактаб очади.
Беҳбудий Қозон ва Уфага бориб (1903-04), у ердаги янги усул мактаблари билан танишади, татар зиёлилари билан алоқани йўлга қўяди. Янги мактаблар учун дарсликлар тузишга киришади. «Рисолаи асбоби савод» («Савод чиқариш китоби», 1904), «Рисолаи жуғрофияи умроний» («Аҳоли географиясига кириш», 1905), «Мунтаҳаби жуғрофияи умумий» («Қисқача умумий география», 1906), «Китобат ул-атфол» («Болалар хати», 1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи ислом» (1909) каби китоблар чоп эттиради.
Кейинчалик (1908 йилда) Шакурийнинг Ражабаминдаги мактабини Самарқанддаги ўз ҳовлисига қўчириб келтиради. Беҳбудий 1911 йилда «Падаркуш» драмасини ёзди. Бу биринчи ўзбек драмаси эди. 3 парда 4 манзарали бу асар мазмунан содда бўлиб, ўқимаган, жоҳил ва нодон боланинг ўз отасини ўлдиргани ҳақида эди. Беҳбудий бу асар жанрини «миллий фожиа» деб атаган. Нашр қилишга чор цензураси йўл қўймайди. «Бородино жанги ва Русиянинг французлар босқинидан халос бўлишининг 100 йиллик юбилейи санасига бағишланади» деган важ билан Тифлис (Тбилиси) цензурасидан ўтказади. Драма 1913 йил босилиб чиққан, аммо саҳнага қўйиш учун яна бир йилча вақт кетади. Асар Самарқандда 1914 йил 25 январда саҳнага қўйилди. Драма халққа кучли таъсир кўрсатади. Абдулла Қодирий «Бахтсиз куёв» драмасини шунинг таъсирида ёзгани маълум. «Падаркуш» ҳам жанр, ҳам мазмунига кўра янги ўзбек адабиётини бошлаб берган асар бўлди. Драма Тошкентда 1914 йил 27 февралда Авлоний томонидан қайта саҳналаштирилади.
Беҳбудий «Самарқанд» газетасини чиқаради. Газета ўзбек ва тожик тилларида, ҳафтада 2 марта чоп этилди. 45-сони чиққач, моддий танқислик туфайли нашр тўхтади. Шу йил 20 августдан у «Ойна» журнали чиқара бошлади. Ҳафталик, суратли бу журнал асосан ўзбекча бўлиб, шеър, мақола (форсча), эълонлар (русча) ҳам бериб боридди. Журнал Кавказ, Татаристон, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркиягача тарқалди.
Беҳбудий китоб нашрини ҳам йўлга қўяди. Фитратнинг «Баёноти сайёҳи ҳинди»сини русчага таржима қилдириб бостирди (1913).
Беҳбудий 1914 йил 29 майда иккинчи марта Араб мамлакатларига саёҳатга чиқади. Саёҳати давомида Байрамали, Ашхобод, Красноводск, Кисловодск, Пятигорск, Железноводск, Ростов, Одесса шаҳарларида бўлади, 8 июнда Истанбулга келади. Ундан Аданага ўтиб, яна Истанбулга қайтади ва 20 июнда Исмоилбек Гаспринский билан учрашади. Сўнг Қуддус, Байрут, Ёфа, Халил ар-Раҳмон, Порт-Саид, Шом шаҳарларида бўлади. Саёҳат хотиралари «Ойна» журналида босилиб туради. Бу «хотиралар» ҳар жиҳатдан муҳим бўлиб, анъанавий тарих-мемуар жанрининг 20-аср бошидаги ўзига хос намунаси эди.
«Ойна» журналида миллат ва унинг ҳақ-ҳуқуқига, тарихига, тил ва адабиёт масалаларига, дунё аҳволига доир қизиқарли мақолалар, баҳслар бериб борилган. Беҳбудий миллатнинг тараққийси учун бир неча тил билишни шарт ҳисоблади. Журналнинг биринчи сонидаёқ «Икки эмас, тўрт тил лозим», деган мақола билан чиқиб, ўзбек, тожик, араб, рус ва ҳатто бирор узоқ хориж (мас, француз) тилини билиш шарт деб ҳисоблади. Айни пайтда тилнинг муҳофазаси («Ҳар миллат ўз тили ила фахр этар» —1914, № 35), ўзаро муносабатлари («Тил масаласи» — 1915, № 11,12) ҳақида муҳим ва зарур мақолалар чоп этди. Адабий танқидга катта эътибор берди. Унинг хусусиятларини белгилашга уринди. Бошқа адабий жанрлар билан тенгҳуқуқлиги масаласини кўтарди («Танқид сараламоқдир» — 1914, № 27). Миллат шаънини оёқости қилувчи фикр-қарашларга зарба бериб, Туркистон халқини ўз номи билан атамоқ лозимлигини талаб қилиб чиқди («Сарт сўзи мажҳулдур» 1915, № 22,23,25,26).
Беҳбудий матбуотимиз тарихида мақоланавис сифатида алоҳида мавқега эга. Унинг ҳозирча аниқланган мақолаларининг сони 300 га етади. Улар хилма-хил мавзуда. Илк мақолаларидаёқ коммунистик мафкурани кескин рад этган, «хаёлий», «бу тоифага қўшулмоқ биз, мусулмонлар учун ниҳоятда зарарлик» деб ёзган эди («Хайрул умури авсатуҳо» — «Ишларнинг яхшиси ўртачасидир», «Хуршид» газетаси, 1906, 6-сон). Ўзликни англашни муҳим билади. «Қабиласини(нг) исмини ва етти отасининг отини билмайдургонларни «марқуқ» дерлар», деб ёзади («Сарт сўзи мажҳулдур», «Ойна» журнали, 1914, № 23).
1917 йилнинг охири 1918 йилнинг бошларида жадидлар қурган илк демократик давлатчилик намунаси Туркистон мухториятининг тақдири ҳал бўлаётган бир пайтда ўлка халқларини бирликка чақиради.
Беҳбудий ижтимоий-сиёсий ишларга қизғин қўшилди. Аслида бу фаолият 1906 йилдан бошланган. Шу йили «Русия мусулмонлари иттифоқи»нинг Нижний Новгородда ўтказилган қурултойида қатнашган эди. Тошкентда бўлиб ўтган (1917) Туркистон мусулмонларининг қурултойида иштирок этиб, нутқ сўзлади. У мусулмонлар орасидаги ҳар қандай ихтилофга қарши чиқди. Беҳбудий шу қурултойда ўлка мусулмонлар шўросининг раиси этиб сайланди. 1917 йил 26 ноябрда Қўқонда ўлка мусулмонларининг 4-фавқулодда қурултойи иш бошлади. 27 ноябрга ўтар кечаси «Туркистон мухторияти» эълон қилинди. Унинг ғоявий асосчиларидан бири Беҳбудий эди. Мухторият шўролар томонидан ваҳшиёна бостирилди. Беҳбудий май ойининг бошларида Самарқандга қайтади. У ерда кўп тура олмай Тошкентга келади. Туркистон шўролар ҳукумати раҳбарлари билан музокара олиб боришга уринади, аммо натижа чиқмайди. 1919 йилнинг эрта баҳорида мамлакатдан чиқиб кетаётганида Шаҳрисабзда Инқилобий фавқулодда комиссия айғоқчилари кўмагида Бухоро амирлиги одамлари томонидан қўлга олинади, ҳамроҳлари Муҳаммадқул ва Мардонқул билан биргаликда Қаршида зиндонга ташланади ва қатл қилинади. Бу воқеа Самарқандда бир йилдан кейин маълум бўлади. Фитрат, Чўлпон, Айний ва бошқа шоирлар Беҳбудийга атаб марсиялар ёзганлар.
Ўзбекистонда (Ҳ. Сайид, Н. Авазов, З. Аҳророва), Тожикистонда (Р. Ходизода), Германияда (И. Балдауф; Б. Қосимов билан ҳамкорликда), АҚШда (Э. Олворт) ва бошқа мамлакатларда Беҳбудий ҳаёти ва ижоди бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилади. Тошкент шаҳрида кўча ва мактабга Беҳбудий номи қўйилган. (Бегали Қосимов)

ЖАҲОЛАТ ДАРДЛАРИДАН

Исмимизни билмаймиз! Нима учун? Бизға ўргатмабдурлар. Масалан, исмимиз Абдулсамад экан, «Абсамат», ҳатто, қишлоқларда «Апсат» дерлар. (Афу буюрулсун, адабдан хориж бўлса-да, адабға даъват этар.) Оти Ёдгор экан — «Жодигор», Лутфулло экан — «Нутфулло» аталадур. (Астағфурулло!) Ғалат атамоқ сабаби ила авом котиблар тарафидан қозихона, валаснойхона ҳужжатларинда ва ҳукумат маҳкамаларинда ҳам шул тариқа ғалат ва масхаралик ҳолатинда ёзилур. Ҳатто, шаҳарларда, дўкон ва корхоналарни тепасинда русча ва мусулмоний хат илан «Обдукодир», «Патхулла», «Санатулло» («Санъатулло»), «Обдурахмон» ва мундан ҳам ғалатроқ ёзилиб осилган лавҳалар бордур. Бу ғалатлар бонка ва хазина ва нотариус-мақоволот муҳаррирлиги доиралариғача борар. Бир замон бу ғалат исмларни тўғри ёзиб маҳкамаға берилса, маҳкамадан тўғрини ғалат деб қайтарарларки, аларни қайтариши тўғридур. Бу ғалатларни тузатмоғи ва ё дурустларни ғалат қилмоғи учун иш эгасиға, яъни исмни соҳибиға ҳафталар ва ойлар ила югурмоқ лозим келур. Муни-да қўйдук.

Шундай ғалат кета берса, йигирма — ўттуз сана сўнгра халқ янадан авомроқ бўлуб, мусулмон исмлари яна зиёдароқ бузилур. Дўкон ва корхоналар тепасиндаги унвонлар мундан зиёдароқ ғалат исмларни шомил бўлур. Энди мунга илож, исм қўйганда, исмни маъносини баён қилинмоқ ва кайфияти талаффузни ота-онаға билдурмоқ керак. Ва алар болани ўзиға ҳам билдурсунлар ва исмларни ёзганда ва чақирганда дуруст атамоқ керак. Ва ҳам «Жўрақул», «Норқул», «Тошмурод», «Болтақул»дек маъносиз исмлар ила болани аталмасун. Балки арабий, туркий, форсий маънолик исмлар ила аталсун…

Ажаби шулки, идорада ғалат ёзилиб келган исмларни тўғри ёзиб юборилса, эгалари рози бўлмайдур. Исмлари арабий экан, араб қоидаси бўйинча «алиф» — «лом» ила ёзсанг, шикоят этарлар. Оре, ул бечораларға айб йуқ. Айб жаҳолатға ва мактабсизликға ва руҳонийларни(нг) мусоҳалаларинда, диний ва миллий ишларға диққат этмаганлариндадур. Исм тўғрисинда тотор биродарларимизни хам баъзи ҳоллари ажойибдур. Масалан, «Айнулло», «Набиюлло», «Руҳулло» деган исмларға учраладурки, бу ҳам бир навъ диққатсизликдур.

«Ойна» журнали, 1914 -йил, 18-сон, 318—319-бетлар.

ТЕЁТР НАДУР?

Теётр нимадур? Жавобиға теётр ибратнамодур теётр ваъзхонадур, теётр таъзир адабидир. Теётр ойинадурки, умумий ҳолларни анда мужассам ва намоён суратда кўзликлар кўруб, кар-қулоқсизлар эшитиб, асарланур. Хулоса: теётр ваъз ва танбиҳ этгувчи ҳамда зарарлик одат, урф ва таомилни, қабиҳ ва зарарини аёнан кўрсатгувчидур. Ҳеч кимни риоя қилмасдан тўғри сўйлагувчи ва очиқ ҳақиқатни билдургувчидир. «Қул-ал-ҳаққа ва лав кона (ва) мароан» мазҳаридур.

Айни замонда яна тамошогоҳ ва ёинки кўнгул очгувчи миллий ва адабий жамъиятларни боисидур. Тараққий қилган миллатлар теётрхоналарни улуғлар учун мактаби адаб ва ибрат атайдурлар. Тараққий қилмоқни энг биринчи сабаб ва боисларидан бири теётрлардур деюрлар. Теётрларнинг яхши ва ямон одатларни сарроф ва мунаққиди дерлар. Умумий одатларни нафъи ва зараридан пайдо бўлатургон натижаларни теётрхонада айнан кўрсатурларки, ҳар ким мундан таъсирланиб, ямон одатларни тарк этиб, яхшиликни зиёда ишламоқға сабаб бўлур.

Ҳар замонни бир усули эҳтисоби бордур. Бу замонда теётрхоналар ҳам ямон ва зарарлик одатларни эҳтисоб ва танқид қилиб ямонлигини, қабиҳини халойиқға кўрсатиб ваъз ва насиҳат этгувчи бир жойдур. Теётрхона саҳналаринда қўюлатургон асарлар фожеа, яъни қайғулик, мазҳака, яъни кулгу, драма, яъни ҳангомалик бир воқеа ва ҳодисани тасвир этиб, халойиқға кўрсатилур. Ул воқеадаги ямонлик ва яхшиликни пайдо бўлгани ва сабабини ҳар ким кўруб, англаб, ибрат олур ва ямонликдан қочиб, яхшиликға ҳаракат қилмоқға, теётрда кўрсатилгон воқеалар сабаб бўлур.

Ҳикоят ва ёинки насиҳат китобларинда баъзи бир ҳодисани баён қилингандурки, ўқуб, асарланиб, лаззат олинадур. Аммо теётрға махсус бир ҳодиса ва ё воқеа ва ҳикоятни феълан қилиб кўрсатиладурки, мунинг таъсири эшиткандан зиёдадур. (Шунидан кай буд монанди дийдан — эшитмоқ қачон кўрмоқ кабидур.) Яна теётрда саводсиз одам кўзи ила кўруб, кўзсиз одам эшитиб, кар мушоҳада этиб, ибрат ва лаззат олар.

Хулоса: теётр бир навъ мактаб ҳукминдадур. Тараққий қилган халқлар ўртасинда теётр у қадар тараққий эткандурки, ҳар кун бир янги асар тасниф бўлуб, саҳнада қўюлур. Асарни ёзган муҳаррирға минг сўм ва ўн минг сўмлаб ҳадя бериб, асарини мушаххислар сотиб олиб, саҳнада қўюб фоида қиладурлар. Баъзи бир теётр асарлари эски бўлмай ва халойиқни кўнглиға урмай, бир шаҳарда йигирма — ўттиз, ҳатто, юзинчи дафъа қўюлганлари бордур. Театрға қўюлгон асарни ортуқча ва ё оз ерларини ва етишмаганларини маишати миллиядан хориж нуқталарини муҳаррирлар, жаридалар ила танқид этадурлар. Халойиға маъқул бўлуб ва ё бўлмағани ила теётр муҳарририни хурсанд ва ё ғамлик бўлур. Муҳаррирни асари яхши чиқса, ҳар ким они табрик этар ва шуҳрати зиёда бўлур. Ва бул бошқа муҳаррирларни ҳаракатға келишиб, яхши асарлар ёзмоқлариға боис бўлур. Теётр учун муҳаррирни не қадар чуқур ўйлагувчи зариф ва назокатлиги лозим бўлса, мушаххис (ҳодисани кўрсатгучи)ларни ҳам тавоно ва муқаллид ва ҳар нимарсани ўзидек қилиб кўрсатгучи, нуктадон бўлиши лозим бўлиб, бул алоҳида бир санъатдурки, овруполилар мунга ҳам алоҳида мактаб ижод қилгандурлар.

Сўзни қисқаси, теётр хоналари масхарабозхона бўлмай, балки ибратхонадур. Ва анда мушаххис бўлатургонлар «ўюнчи ва масхарабоз» бўлмай, балки мушаххис ва муаллими ахлоқдурлар. Тараққий қилган халойиқ орасинда мушаххислар ҳам кибор ва муҳтарам синфлар қаториндадур. Хусусан, ўз киссаси нафъиға мушаххислик қилмай, балки мактаб ва ўз миллати нафъиға мушаххислик қилганларни қадри ду боло зиёдадур.

Бизни Туркистон ва Бухорода миллий теётрдан асар йўқ эди. Муҳаррири ожиз «Падаркуш»ни ёздики, ўтган феврал ойинда Самаранд, Хўқанд, Бухоро ва Тошканд ва Каттақўрғон шаҳарларинда миллат нафъи учун кўнгуллилар саҳнада қўюб, тўрт-беш минг сўмни тўрт-беш кечада жамлаб, мактаблар фоидасиға бердилар. Мана энди муҳтарам Самарқандий кўнгулли мушаххислар ғайрат қилиб, яна «Падаркуш»ни Самарқандда еттинчи мойда саҳнаға қўюб, ҳосилини мактабларға сарф учун бердилар. Муҳтарам ҳамшаҳарларимиздан рижо этармизки, келиб кўргонлари гунаҳ бўлгон жойини кўрсатсалар. Инчунун, асарни танқид этиб, бузуқ ерини матбуот ила баён этсалар, токи боиси ислоҳ бўлинса. Аммо бу кунғача муҳтарам аҳли қалам «Падаркуш»ни бузуқ ерини кўрсатмай, балки «кулдургучи ва ҳам йиғлатгучи носиҳ ва нофеъ асардур» ҳолинда табрик ва тақризлар ила ёздиларки, биз аларға ташаккур айтармиз. Асаримизни қабиҳини ёзгон кишиға зиёдароқ ташаккур этмоқға мадюнмиз, чунки боис ислоҳдур.

«Мутакаллимро тоайб нагиранд — суханаш ислоҳ напазирад» («Сўз сўйлагувчини айб этмагунча, сўзи тузалмайдур»). Баъзи бир аҳли ватаннинг теётр асари ёзмоқға машғулликлари эшитилурки, асарлариға чаҳорчашм ила мунтазирмиз. Ёзилган асарларни кўнгулли дасталари сотиб олиб бостурсалар, фоида ҳам қиладурлар. Чунки бир кишиға ҳам асар ёзиб, ҳам бостуруб ва ҳамда саҳнада қўйдурмоқ мушкулдур. Дасталар сотиб ола берсалар, асар-да кўпаюр. Туркистонда ойинда бир асар таҳрир бўлинса-да, кўблик қилмайдур.

«Ойна» журнали, 1914 йил, 29-сон, 550-553-бетлар.

ИЗОҲЛАР

1 Тақрир-баён.
2 Дорулқазо-суд маҳкамаси, қозихона.
3 Эҳмол-қийинчилик, машаққат.
4 «Маснавий» — Жалолиддин Румийнииг машҳур асари.
5 Маҳмуд Абдул Боқий (1526—1600) —усмонли шоир, «Сумбул қасидаси» муаллифи.
6 Сомий (1850—1904 — «£омусул аълом» асари муаллифи.
7 Абдулҳақ Ҳомид (1852—1937) — машҳур турк шоири.
8 Акрамбек — Рижоизода Акрам (1847—1914) — «Ғарбчи» жадидчи шоир.
9 Санойи (Иброҳим Шиносий бўлса керак) (1826—1874) «— машҳур турк масалнавис шоири.
10 Нобий (Юсуф Нобий) (1640—1712) — усмонли шоирларидан.
11 Муаллим Ножий (1850— 1893)—-«шарқчи» шоир.
12 Сарроф-пул алмаштирувчи
13 Эҳтисоби-ҳисоб-китоб, таҳлил

Taniqli dramaturg, publittsist, din va jamoat arbobi, jadidchilik harakati yetakchilaridan biri Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yili Samarqandda tug’ilgan. Yassaviy avlodidan. 18 yoshidan qozixonada mirzalik qiladi, qozi, mufti darajasiga ko’tariladi.Behbudiy haj safarida bo’lgan chog’ida Arabiston, Misr, Turkiyani kezib chiqqan (1899—1900). Sayohat davomida yangi maktab (usuli jadid) ochish fikri mustahkamlanib bordi. Samarqand yaqinidagi Halvoyi qishlog’ida Ajziy, Rajabaminda Abdulqodir Shakuriylar bilan hamkorlikda yangi maktab ochadi.Behbudiy Qozon va Ufaga borib (1903-04), u yerdagi yangi usul maktablari bilan tanishadi, tatar ziyolilari bilan aloqani yo’lga qo’yadi. Yangi maktablar uchun darsliklar tuzishga kirishadi. «Risolai asbobi savod» («Savod chiqarish kitobi», 1904), «Risolai jug’rofiyai umroniy» («Aholi geografiyasiga kirish», 1905),
«Muntahabi jug’rofiyai umumiy» («Qisqacha umumiy geografiya», 1906), «Kitobat ul-atfol» («Bolalar xati», 1908), «Amaliyoti islom» (1908), «Tarixi islom»
(1909) kabi kitoblar chop ettiradi.Keyinchalik (1908 yilda) Shakuriyning Rajabamindagi maktabini Samarqanddagi o’z hovlisiga qo’chirib keltiradi. Behbudiy 1911 yilda «Padarkush» dramasini yozdi. Bu birinchi o’zbek dramasi edi. 3 parda 4 manzarali bu asar mazmunan sodda bo’lib, o’qimagan, johil va nodon bolaning o’z otasini o’ldirgani haqida edi. Behbudiy bu asar janrini «milliy fojia» deb atagan. Nashr qilishga chor senzurasi yo’l qo’ymaydi. «Borodino jangi va Rusiyaning frantsuzlar bosqinidan xalos
bo’lishining 100 yillik yubileyi sanasiga bag’ishlanadi» degan vaj bilan Tiflis (Tbilisi) senzurasidan o’tkazadi. Drama 1913 yil bosilib chiqqan, ammo sahnaga qo’yish uchun yana bir yilcha vaqt ketadi. Asar Samarqandda 1914 yil 25 yanvarda sahnaga qo’yildi. Drama xalqqa kuchli ta’sir ko’rsatadi. Abdulla Qodiriy «Baxtsiz kuyov» dramasini shuning ta’sirida yozgani ma’lum. «Padarkush» ham janr, ham mazmuniga ko’ra yangi o’zbek adabiyotini boshlab bergan asar bo’ldi. Drama Toshkentda 1914 yil 27 fevralda Avloniy tomonidan qayta sahnalashtiriladi.
Behbudiy «Samarqand» gazetasini chiqaradi. Gazeta o’zbek va tojik tillarida, haftada 2 marta chop etildi. 45-soni chiqqach, moddiy tanqislik tufayli nashr to’xtadi. Shu yil 20 avgustdan u «Oyna» jurnali chiqara boshladi. Haftalik, suratli bu jurnal asosan o’zbekcha bo’lib, she’r, maqola (forscha), e’lonlar (ruscha) ham berib boriddi. Jurnal Kavkaz, Tatariston, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Turkiyagacha tarqaldi.Behbudiy kitob nashrini ham yo’lga qo’yadi. Fitratning «Bayonoti sayyohi hindi»sini ruschaga tarjima qildirib bostirdi (1913).Behbudiy 1914 yil 29 mayda ikkinchi marta Arab mamlakatlariga sayohatga chiqadi. Sayohati davomida Bayramali, Ashxobod, Krasnovodsk, Kislovodsk, Pyatigorsk, Jeleznovodsk, Rostov, Odessa shaharlarida bo’ladi, 8 iyunda Istanbulga keladi. Undan Adanaga o’tib, yana Istanbulga qaytadi va 20 iyunda Ismoilbek Gasprinskiy
bilan uchrashadi. So’ng Quddus, Bayrut, Yofa, Xalil ar-Rahmon, Port-Said, Shom shaharlarida bo’ladi. Sayohat xotiralari «Oyna» jurnalida bosilib turadi. Bu «xotiralar» har jihatdan muhim bo’lib, an’anaviy tarix-memuar janrining 20-asr boshidagi o’ziga xos namunasi edi.
«Oyna» jurnalida millat va uning haq-huquqiga, tarixiga, til va adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. Behbudiy millatning taraqqiysi uchun bir necha til bilishni shart hisobladi. Jurnalning birinchi sonidayoq «Ikki emas, to’rt til lozim», degan maqola bilan chiqib, o’zbek, tojik, arab, rus va hatto biror uzoq xorij (mas, frantsuz) tilini bilish shart deb hisobladi. Ayni paytda tilning muhofazasi («Har millat o’z tili ila faxr etar» —1914, № 35), o’zaro munosabatlari («Til masalasi» — 1915, № 11,12) haqida muhim va zarur maqolalar chop etdi. Adabiy tanqidga katta e’tibor berdi. Uning xususiyatlarini belgilashga urindi. Boshqa adabiy janrlar bilan tenghuquqligi masalasini ko’tardi («Tanqid saralamoqdir» — 1914, № 27). Millat sha’nini oyoqosti qiluvchi fikr-qarashlarga zarba berib, Turkiston xalqini o’z nomi bilan atamoq lozimligini talab qilib chiqdi («Sart so’zi majhuldur» 1915, № 22,23,25,26).
Behbudiy matbuotimiz tarixida maqolanavis sifatida alohida mavqega ega. Uning hozircha aniqlangan maqolalarining soni 300 ga yetadi. Ular xilma-xil mavzuda. Ilk maqolalaridayoq kommunistik mafkurani keskin rad etgan, «xayoliy», «bu toifaga qo’shulmoq biz, musulmonlar uchun nihoyatda zararlik» deb yozgan edi («Xayrul umuri avsatuho» — «Ishlarning yaxshisi o’rtachasidir», «Xurshid» gazetasi, 1906, 6-son). O’zlikni anglashni muhim biladi. «Qabilasini(ng) ismini va yetti otasining otini bilmaydurgonlarni «marquq» derlar», deb yozadi («Sart so’zi majhuldur», «Oyna» jurnali, 1914, № 23).1917 yilning oxiri 1918 yilning boshlarida jadidlar qurgan ilk demokratik davlatchilik namunasi Turkiston muxtoriyatining taqdiri hal bo’layotgan bir paytda o’lka xalqlarini birlikka chaqiradi.Behbudiy ijtimoiy-siyosiy ishlarga qizg’in qo’shildi. Aslida bu faoliyat 1906 yildan boshlangan. Shu yili «Rusiya musulmonlari ittifoqi»ning Nijniy Novgorodda o’tkazilgan qurultoyida qatnashgan edi. Toshkentda bo’lib o’tgan (1917) Turkiston musulmonlarining qurultoyida ishtirok etib, nutq so’zladi. U musulmonlar orasidagi har qanday ixtilofga qarshi chiqdi. Behbudiy shu qurultoyda o’lka musulmonlar sho’rosining raisi etib saylandi. 1917 yil 26 noyabrda Qo’qonda o’lka musulmonlarining 4-favqulodda qurultoyi ish boshladi. 27 noyabrga o’tar kechasi «Turkiston muxtoriyati» e’lon qilindi. Uning g’oyaviy asoschilaridan biri Behbudiy edi. Muxtoriyat sho’rolar tomonidan vahshiyona bostirildi. Behbudiy may oyining boshlarida Samarqandga qaytadi. U yerda ko’p tura olmay Toshkentga keladi. Turkiston sho’rolar hukumati rahbarlari bilan muzokara olib borishga urinadi, ammo natija chiqmaydi. 1919 yilning erta bahorida mamlakatdan chiqib ketayotganida Shahrisabzda Inqilobiy favqulodda komissiya ayg’oqchilari ko’magida Buxoro amirligi odamlari tomonidan qo’lga olinadi, hamrohlari Muhammadqul va Mardonqul bilan birgalikda Qarshida zindonga tashlanadi va qatl qilinadi. Bu voqea Samarqandda bir yildan keyin ma’lum bo’ladi.
Fitrat, Cho’lpon, Ayniy va boshqa shoirlar Behbudiyga atab marsiyalar yozganlar.
O’zbekistonda (H. Sayid, N. Avazov, Z. Ahrorova), Tojikistonda (R. Xodizoda), Germaniyada (I. Baldauf; B. Qosimov bilan hamkorlikda), AQShda (E. Olvort) va boshqa mamlakatlarda Behbudiy hayoti va ijodi bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Toshkent shahrida ko’cha va maktabga Behbudiy nomi qo’yilgan. (Begali Qosimov)

Mahmudxo’ja Behbudiy
UCH MAQOLA

JAHOLAT DARDLARIDAN

Ismimizni bilmaymiz! Nima uchun? Bizg’a o’rgatmabdurlar. Masalan, ismimiz Abdulsamad ekan, «Absamat», hatto, qishloqlarda «Apsat» derlar. (Afu buyurulsun, adabdan xorij bo’lsa-da, adabg’a da’vat etar.) Oti Yodgor ekan — «Jodigor», Lutfullo ekan — «Nutfullo» ataladur. (Astag’furullo!) G’alat atamoq sababi ila avom kotiblar tarafidan qozixona, valasnoyxona hujjatlarinda va hukumat mahkamalarinda ham shul tariqa g’alat va masxaralik holatinda yozilur. Hatto, shaharlarda, do’kon va korxonalarni tepasinda ruscha va musulmoniy xat ilan «Obdukodir», «Patxulla», «Sanatullo» («San’atullo»), «Obduraxmon» va mundan ham g’alatroq yozilib osilgan lavhalar bordur. Bu g’alatlar bonka va xazina va notarius-maqovolot muharrirligi doiralarig’acha borar. Bir zamon bu g’alat ismlarni to’g’ri yozib mahkamag’a berilsa, mahkamadan to’g’rini g’alat deb qaytararlarki, alarni qaytarishi to’g’ridur. Bu g’alatlarni tuzatmog’i va yo durustlarni g’alat qilmog’i uchun ish egasig’a, ya’ni ismni sohibig’a haftalar va oylar ila yugurmoq lozim kelur. Muni-da qo’yduk.

Shunday g’alat keta bersa, yigirma — o’ttuz sana so’ngra xalq yanadan avomroq bo’lub, musulmon ismlari yana ziyodaroq buzilur. Do’kon va korxonalar tepasindagi unvonlar mundan ziyodaroq g’alat ismlarni shomil bo’lur. Endi munga iloj, ism qo’yganda, ismni ma’nosini bayon qilinmoq va kayfiyati talaffuzni ota-onag’a bildurmoq kerak. Va alar bolani o’zig’a ham bildursunlar va ismlarni yozganda va chaqirganda durust atamoq kerak. Va ham «Jo’raqul», «Norqul», «Toshmurod», «Boltaqul»dek ma’nosiz ismlar ila bolani atalmasun. Balki arabiy, turkiy, forsiy ma’nolik ismlar ila atalsun…

Ajabi shulki, idorada g’alat yozilib kelgan ismlarni to’g’ri yozib yuborilsa, egalari rozi bo’lmaydur. Ismlari arabiy ekan, arab qoidasi bo’yincha «alif» — «lom» ila yozsang, shikoyat etarlar. Ore, ul bechoralarg’a ayb yuq. Ayb jaholatg’a va maktabsizlikg’a va ruhoniylarni(ng) musohalalarinda, diniy va milliy ishlarg’a diqqat etmaganlarindadur. Ism to’g’risinda totor birodarlarimizni xam ba’zi hollari ajoyibdur. Masalan, «Aynullo», «Nabiyullo», «Ruhullo» degan ismlarg’a uchraladurki, bu ham bir nav’ diqqatsizlikdur.

«Oyna» jurnali, 1914 -yil, 18-son, 318—319-betlar.

TEYOTR NADUR?

Teyotr nimadur? JavobiG’a teyotr ibratnamodur teyotr va’zxonadur, teyotr ta’zir adabidir. Teyotr oyinadurki, umumiy hollarni anda mujassam va namoyon suratda ko’zliklar ko’rub, kar-quloqsizlar eshitib, asarlanur. Xulosa: teyotr va’z va tanbih etguvchi hamda zararlik odat, urf va taomilni, qabih va zararini ayonan ko’rsatguvchidur. Hech kimni rioya qilmasdan to’g’ri so’ylaguvchi va ochiq haqiqatni bildurguvchidir. «Qul-al-haqqa va lav kona (va) maroan» mazharidur.

Ayni zamonda yana tamoshogoh va yoinki ko’ngul ochguvchi milliy va adabiy jam’iyatlarni boisidur. Taraqqiy qilgan millatlar teyotrxonalarni ulug’lar uchun maktabi adab va ibrat ataydurlar. Taraqqiy qilmoqni eng birinchi sabab va boislaridan biri teyotrlardur deyurlar. Teyotrlarning yaxshi va yamon odatlarni sarrof va munaqqidi derlar. Umumiy odatlarni naf’i va zararidan paydo bo’laturgon natijalarni teyotrxonada aynan ko’rsaturlarki, har kim mundan ta’sirlanib, yamon odatlarni tark etib, yaxshilikni ziyoda ishlamoqg’a sabab bo’lur.

Har zamonni bir usuli ehtisobi bordur. Bu zamonda teyotrxonalar ham yamon va zararlik odatlarni ehtisob va tanqid qilib yamonligini, qabihini xaloyiqg’a ko’rsatib va’z va nasihat etguvchi bir joydur. Teyotrxona sahnalarinda qo’yulaturgon asarlar fojea, ya’ni qayg’ulik, mazhaka, ya’ni kulgu, drama, ya’ni hangomalik bir voqea va hodisani tasvir etib, xaloyiqg’a ko’rsatilur. Ul voqeadagi yamonlik va yaxshilikni paydo bo’lgani va sababini har kim ko’rub, anglab, ibrat olur va yamonlikdan qochib, yaxshilikg’a harakat qilmoqg’a, teyotrda ko’rsatilgon voqealar sabab bo’lur.

Hikoyat va yoinki nasihat kitoblarinda ba’zi bir hodisani bayon qilingandurki, o’qub, asarlanib, lazzat olinadur. Ammo teyotrg’a maxsus bir hodisa va yo voqea va hikoyatni fe’lan qilib ko’rsatiladurki, muning ta’siri eshitkandan ziyodadur. (Shunidan kay bud monandi diydan — eshitmoq qachon ko’rmoq kabidur.) Yana teyotrda savodsiz odam ko’zi ila ko’rub, ko’zsiz odam eshitib, kar mushohada etib, ibrat va lazzat olar.

Xulosa: teyotr bir nav’ maktab hukmindadur. Taraqqiy qilgan xalqlar o’rtasinda teyotr u qadar taraqqiy etkandurki, har kun bir yangi asar tasnif bo’lub, sahnada qo’yulur. Asarni yozgan muharrirg’a ming so’m va o’n ming so’mlab hadya berib, asarini mushaxxislar sotib olib, sahnada qo’yub foida qiladurlar. Ba’zi bir teyotr asarlari eski bo’lmay va xaloyiqni ko’nglig’a urmay, bir shaharda yigirma — o’ttiz, hatto, yuzinchi daf’a qo’yulganlari bordur. Teatrg’a qo’yulgon asarni ortuqcha va yo oz yerlarini va yetishmaganlarini maishati milliyadan xorij nuqtalarini muharrirlar, jaridalar ila tanqid etadurlar. Xaloyig’a ma’qul bo’lub va yo bo’lmag’ani ila teyotr muharririni xursand va yo g’amlik bo’lur. Muharrirni asari yaxshi chiqsa, har kim oni tabrik etar va shuhrati ziyoda bo’lur. Va bul boshqa muharrirlarni harakatg’a kelishib, yaxshi asarlar yozmoqlarig’a bois bo’lur. Teyotr uchun muharrirni ne qadar chuqur o’ylaguvchi zarif va nazokatligi lozim bo’lsa, mushaxxis (hodisani ko’rsatguchi)larni ham tavono va muqallid va har nimarsani o’zidek qilib ko’rsatguchi, nuktadon bo’lishi lozim bo’lib, bul alohida bir san’atdurki, ovrupolilar munga ham alohida maktab ijod qilgandurlar.

So’zni qisqasi, teyotr xonalari masxarabozxona bo’lmay, balki ibratxonadur. Va anda mushaxxis bo’laturgonlar «o’yunchi va masxaraboz» bo’lmay, balki mushaxxis va muallimi axloqdurlar. Taraqqiy qilgan xaloyiq orasinda mushaxxislar ham kibor va muhtaram sinflar qatorindadur. Xususan, o’z kissasi naf’ig’a mushaxxislik qilmay, balki maktab va o’z millati naf’ig’a mushaxxislik qilganlarni qadri du bolo ziyodadur.

Bizni Turkiston va Buxoroda milliy teyotrdan asar yo’q edi. Muharriri ojiz «Padarkush»ni yozdiki, o’tgan fevral oyinda Samarand, Xo’qand, Buxoro va Toshkand va Kattaqo’rg’on shaharlarinda millat naf’i uchun ko’ngullilar sahnada qo’yub, to’rt-besh ming so’mni to’rt-besh kechada jamlab, maktablar foidasig’a berdilar. Mana endi muhtaram Samarqandiy ko’ngulli mushaxxislar g’ayrat qilib, yana «Padarkush»ni Samarqandda yettinchi moyda sahnag’a qo’yub, hosilini maktablarg’a sarf uchun berdilar. Muhtaram hamshaharlarimizdan rijo etarmizki, kelib ko’rgonlari gunah bo’lgon joyini ko’rsatsalar. Inchunun, asarni tanqid etib, buzuq yerini matbuot ila bayon etsalar, toki boisi isloh bo’linsa. Ammo bu kung’acha muhtaram ahli qalam «Padarkush»ni buzuq yerini ko’rsatmay, balki «kuldurguchi va ham yig’latguchi nosih va nofe’ asardur» holinda tabrik va taqrizlar ila yozdilarki, biz alarg’a tashakkur aytarmiz. Asarimizni qabihini yozgon kishig’a ziyodaroq tashakkur etmoqg’a madyunmiz, chunki bois islohdur.

«Mutakallimro toayb nagirand — suxanash isloh napazirad» («So’z so’ylaguvchini ayb etmaguncha, so’zi tuzalmaydur»). Ba’zi bir ahli vatanning teyotr asari yozmoqg’a mashg’ulliklari eshitilurki, asarlarig’a chahorchashm ila muntazirmiz. Yozilgan asarlarni ko’ngulli dastalari sotib olib bostursalar, foida ham qiladurlar. Chunki bir kishig’a ham asar yozib, ham bosturub va hamda sahnada qo’ydurmoq mushkuldur. Dastalar sotib ola bersalar, asar-da ko’payur. Turkistonda oyinda bir asar tahrir bo’linsa-da, ko’blik qilmaydur.

«Oyna» jurnali, 1914 yil, 29-son, 550-553-betlar.

IZOHLAR

1 Taqrir-bayon.
2 Dorulqazo-sud mahkamasi, qozixona.
3 Ehmol-qiyinchilik, mashaqqat.
4 «Masnaviy» — Jaloliddin Rumiyniig mashhur asari.
5 Mahmud Abdul Boqiy (1526—1600) —usmonli shoir, «Sumbul qasidasi» muallifi.
6 Somiy (1850—1904 — «?omusul a’lom» asari muallifi.
7 Abdulhaq Homid (1852—1937) — mashhur turk shoiri.
8 Akrambek — Rijoizoda Akram (1847—1914) — «G’arbchi» jadidchi shoir.
9 Sanoyi (Ibrohim Shinosiy bo’lsa kerak) (1826—1874) «— mashhur turk masalnavis shoiri.
10 Nobiy (Yusuf Nobiy) (1640—1712) — usmonli shoirlaridan.
11 Muallim Nojiy (1850— 1893)—-«sharqchi» shoir.
12 Sarrof-pul almashtiruvchi
13 Ehtisobi-hisob-kitob, tahlil