27 декабр — Таниқли адабиётшунос олим ва таржимон Иброҳим Ғафуров таваллуд топган кун

   Амир Низомиддин Алишер Навоий буюк «Хамса» яратиб, Низомий, Деҳлавийни инкор қилди, деб айтсак, бу оз деганда шаккокликдай қабул қилинади. Лекин аслида у ўта фаол ва жўшқинлик билан инкор этмаса, ҳеч қачон янги йўналишдаги туркий «Хамса»ни яратолмасди.

ОДАМ ОДАМНИНГ САЙҚАЛИ
Адабиётшунос олим ва таржимон Иброҳим Ғафуров билан суҳбат
Суҳбатдош: Умид Ёқубов

Таниқли адабиётшунос олим ва таржимон Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари,1996 йилдан “Миллий тикланиш” демократик партияси раиси,“Миллий тикланиш” газетасининг бош муҳаррири лавозимларида ишлади.
Иброҳим Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) сингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У “Дарвоза”, “Ҳумо қушим”, “Қалдирғочим” цингари шеърий насрлар ёҳуд мансуралари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” (Доcтоевский), “Азизим” (Мопассан), “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз” (Э.Хемингуей), “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” (Чингиз оқ булути), “Ёнғин” (В.Распутин) cингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Иброҳим Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).

     Машҳур немис файласуфи Фридрих Нитше умр бўйи ўлмас мавзу — Инсоннинг заминдаги ўрни хусусида ўйлади ва айтди. Унинг битикларини илғаш учун эса ўқувчи муайян тайёргарликка эга бўлиши лозим. Инкорона ва исёнкорлик руҳи билан тўлиб-тошган, ҳаёт фалсафасининг ўзанларидан бири — «Зардўшт таваллоси» асарининг адабиётшунос олим Иброҳим Ғафуров томонидан таржима қилиниши адабиётда ўзига хос воқеа бўлди.  Қуйида таржимон билан суҳбатни эътиборингизга ҳавола қиламиз.

— Исаак Нютон яратган қонунлардан бирини физиклар учта сўзда жамлашади: таъсир — акс таъсир. Яъни бир жисм иккинчи жисмга урилар экан, бир-бирини қувватлантиради, ўзаро таъсирлашади. Шундан келиб чиққан ҳолда, жамият онги ва ижодкор онгини ҳам шунга муқояса қилса бўладими? Зотан, Фридрих Нитше ўз замонаси тафаккуридан анча илгарилаб кетган эди…

— Одам — одамнинг сайқали. Балиқ океан билан тирик. Одам учун ҳам жамият шундай. Жамиятда бир одам иккинчи одамнинг мисоли ойнаси. Жамият ва инсон, ижтимоий онг, унинг турлари ва ижодкор онги ўртасидаги муносабатларда худди мана шу дўлвор ва доно қоида ҳамиша истисносиз тарзда амалда бўлади.

Нитшенинг Зардўшти бир ўринда: «Ким қони билан ривоятлар ёзаркан, у ўзини шунчаки ўқишларини эмас, ёдлаб олишларини истайди», деб айтади. Нитше дастлаб Европанинг энг тушкун ва мусиқий файласуфи Шопенгауерга, унинг ғаройиб «Дунё: ирода ва тасаввур сифатида» асарига ошиқ ва мафтун бўлиб қолди. Сўнг шу мажнунона ошиқлиги даражасида туриб, уни гўёки қалбаки тангалар — сохта ғоялар ясаган ва ўйлаб чиқарган кимса каби бошдан-оёқ инкор этди. Ўзининг фаол нигилизми — рад ва инкорга — тан олмасликка асосланган фалсафасини қурди. Нитше йигирма беш ёшида буюк композитор ва донишманд Рихард Вагнер билан кўришди. Вагнер ўшанда Европанинг мусиқа ва тафаккур тимсолларидан эди. Нитшеда Вагнернинг асарларига нисбатан буюк бир муҳаббат уйғонди. Аммо кўп вақт ўтмай у Вагнернинг ғояларини шундай шиддат ва жўшқинлик билан инкор этиб, «Нитше Вагнерга қарши» деган руҳда асарлар ёздики, Европа бундай инкор ва раддиядан туғиладиган оригинал қарашлар ва ғояларга илгари сира дуч келмаган эди. Нитше фавқулодда эҳтирос ва ақлий қудрат билан Шекспир, Волтер, Платон, Вагнер, Шопенгауер, қадим юнон трагедиялари, Достоевский асарлари ичига кириб борди. Уларда баён қилинган таълимотларни ўзлаштирди. У том маънода Платон, Вагнер, Шопенгауер, Зардўшт ва ҳаттто илоҳий китобларга, ҳаворийларнинг мактубларига эврилди. Улар қобиғига киргач, Платонни — Платон, Вагнерни Вагнер бўлиб инкор этди. Мана шу инкор — буюк фаолликдаги нигилизм довулларида унинг ҳаёт ва инсон мезонлари тўғрисидаги ҳукмронлик иродаси, қайта яралиш, бошдан-оёқ қайта баҳолаш, ало одам (таржимон русча сверхчеловекни шу ибора билан ифодалайди — У.Ў.) тўғрисидаги янги қарашлари ва ғоялар системалари дунёга келди.

Ўз даврида Нитшенинг асарлари жуда кам нусхаларда чиқди. Уларни жуда оз, лекин Европанинг асил зиёлилари, фикр эгалари ўқиди. Унинг тўрт минг йиллик инсоният фалсафаси, ахлоқи, ақидалари билан ростмана жангга киришганлиги ва бу ало одам — энг олий камолотга юксалган инсонни кўриш, яратиш орзусида олиб борилган фавқулодда мубориза эканлигини ўшанда кам одамларгина тушундилар.

— Нитше одамзотни мукаммал кўришни улуғ орзу ҳисоблаганлиги асаридан англашилиб турибди. Аммо «Зардўшт таваллоси»да инсон ҳақида қизиққонлик билан ҳукм айтиш ҳоллари ҳам мавжуд: «Бир замонлар сиз маймун эдингиз ва ҳатто ҳозир ҳам аксар маймунлардан кўра кўпроқ маймундирсиз».  Инсонни улуғлаган даҳо ижодкорнинг бу сўзларини «ҳазм» қилиб бўлармикан?

— Албатта, бу ва бунга ўхшаш Нитше асарларида сочилиб ётган юзлаб, минглаб фикрларни унинг асарлари ҳамда файласуфнинг яхлит, бутун системасидан ажратиб олиб қарасангиз, ростдан ҳам «ҳазм» қилиб бўлмайдигандек туюлади. Нитше бирор ўринда «йиқилаётган кимсани итариб юбор» ёки «Кант — тентак» деган иборани қўллаган бўлса, буни матндан юлиб олиб таҳлил ва талқин этиш биринчидан жуда нотўғри, иккинчидан эса, жоҳиллик билан Нитшени бузиб кўрсатишдан бошқа нарса эмас. Гаутама Будда: «У юзингга урсалар, бунисини тутиб бер», деган ахлоқий фикрни айтган бўлса, буни яланғоч — қандай бўлса, шундай талқин қилиш — фалсафани англамаслик, билмаслик, тушунмаслик, кўп ҳолларда тушунишни истамасликдан ўзга нарса эмас.

Йиқилаётганни — йиқит. Бу ғайриинсоний фалсафа эмас. Нитшедан келиб чиқсак, бу инсон йиқилиб, йиқилиш азобини бошидан кечирсин, оқибатда чиниқсин, тажриба орттирсин ва ҳеч қачон қайта йиқилмайдиган бўлсин деганидир. Нитшенинг ало одами тобланган, чиниққан, буюк инсоний тажрибалар орттириб камолот чўққисига кўтарилган инсон. «Зардўшт таваллоси» ало одамнинг буюк риёзат йўли ҳақидаги асардир. Бошқа бир ёқдан қарасангиз, одамзот бир хил эмас. Ахир инсон жамиятларида ўзини маймун каби тутувчилар йўқми? Агар махлуқот йўсини билан айтиладиган бўлса, тўнғизлар, чумолилар, тўтилар, капалаклар, бургутлар, туялар, арслонлар, қўйлар-чи?! Инсониятнинг тўрт минг йиллик ижоди, мифологияси бундай ранг-баранг тимсоллар билан тўлиб-тошиб ётибди-ку! Нитше сиз айтган ўринда бутун инсоният ҳақида эмас, муайян маймунлик даражасидан чиқмаган, ало одам бўлишга интилмаганларни назарда тутаётир. Нитше инсонни ожиз бўлиб қолмасликка чақирганда, ирода ҳукмронлиги тўғрисидаги қарашларини кенг ёйганда ҳеч кимга ўхшамаган тоза ва улуғвор инсонпарварликни назарда тутади. Фақат бунга у кескин, шиддаткор, ўта жўшқин инкор, рад қилиш — фаол нигилизм йўлидан боради. Шундай йўлдан бориб, бунга эришишни таклиф этади.

Амир Низомиддин Алишер Навоий буюк «Хамса» яратиб, Низомий, Деҳлавийни инкор қилди, деб айтсак, бу оз деганда шаккокликдай қабул қилинади. Лекин аслида у ўта фаол ва жўшқинлик билан инкор этмаса, ҳеч қачон янги йўналишдаги туркий «Хамса»ни яратолмасди. Навоийнинг ғазалиётидаги, ахлоқ фалсафасидаги, хамсачиликдаги кашфиётлари — ҳаммаси, унинг жанговар инкор руҳига эга бўлгани учунгина туғилди. Европа устозлар қанчалар улуғ бўлмасинлар, уларни инкор қилишни тараққиётнинг маҳсулдор йўли, усули, деб билади. Шарқ эса устозларни улуғлаш ва риоя этиш йўлини тутади. Лекин ҳақиқий инкор бўлмаса — ўсиш бўлмайди. Табиат қонуни шундай. Уруғнинг замирига инкор жойлашган. Уруғ ўзини инкор қилиб куртак ёзади ва янгидан ҳосилга киради. Инкор — мангу. Адабий баҳсларда Толстойнинг Шекспирни бутунлай инкор этганлиги, Достоевский Толстойни «ҳазм» қилолмаганлиги ҳақида баҳслар бўлиб туради. Бу жуда табиий ҳол. Ҳазрат Навоий ўз «Хамса»сини яратиш жараёнларини ўта жанговар сўзлар билан тавсифлайди. Эсингиздами? Ганжавий қадим Румни олди, Хисрав тиғи забон чекиб Ҳиндустонни фатҳ этди, Жомий Ажамда навбат урди (руслар буни «набат» дейишади, Навоий эса, қарангки, «навбат урди» деб гўзал тарзда қўллайди…) ва бутун Араб мулкларида кўси шавкат чалди, Навоий бўлса черик чекмай бутун турк улусларини ўз тахти фармонига бўйсундирди, мулкларни забт этиш учун шеърий девонлар юборди. Навоийнинг нима учун «Хамса»га қўл урганлигини изоҳлаб келтираётган шиддатли, жанговар ибораларига — майдон тилига — жанг майдони тилига эътибор бераяпсизми? Мана шундай забткорлик ва унинг замирида инкор бўлмаса, албатта, улуғ инсоний ишлар рўёбга чиқмас эди.
Навоийнинг ажойиб-ғаройиб жанговарлиги, доим майдонларни чоғлаб туриши билан Нитшенинг тўрт минг йиллик фалсафага жанг очиши ўртасида фавқулодда ўхшашликлар кўзга ташланади. Ибтидоси Пифагор ва Фалесдан бошланадиган фалсафа Суқрот, Афлотун, Арасту, Форобий, Беруний, Ибн Сино тимсолида ҳеч қачон эҳтиросларга берилмас эди. Фалсафанинг тили вазминлик, холислик, жиддийлик, сокинликни танлаган эди. Тўрт минг йиллик фалсафа шундай либосни киярди. Фалсафа Нитше қиёфасига кириб, тамомила эҳтиросга чулғанди. У шиддаткор куч ва шиддаткор руҳ касб этди.

— «Суратсиз асарлар эмас, ғоясиз асарлар китобхонни ухлатиб қўяди», — деган эди ижодкорларимиздан бири. «Зардўшт таваллоси» эса ўзи озчилик ўзбек китобхонларини ухлатиб қўймоқда. Буни фақат ўрганиб қолганимиз — асар воқеалари албатта тадрижий ривожланиши лозим деган ақидага мос келмаганлиги билан изоҳлаш керакми?

— Китобхоннинг «ухлаб қолиши»нинг сабаблари кўп. Китобхоннинг ўзи асли ухлаб қолишга, уйқуга мойил бўлса уни «ухлатиб қўядиган» ёки ухлатиб қўйишга уринадиган ҳодисалар оз эмас. Одатда, зерикарли ёзилган, ўта салоҳиятсиз асарлар, маъноси эски гиламдек қоқиб ташланган, маъносизлик маънодорликка айланган, ҳатто муаллифнинг ўзи амал қилмайдиган насиҳатлар, «кавш қайтаришлар» одамни безори жон қилиб юборади. Китобхон бундай беъманиликларнинг заҳаридан ўзини сақлаш учун уйқуни афзал кўради. Мия ва руҳият бемаъниликлардан сақланиш учун шундай йўл тутади. Бу бемаъниликка қарши туришнинг энг пассив, энг ожиз ва энг талофотсиз йўлидир.

Лекин «Зардўшт таваллоси» ўзи озчилик ўзбек китобхонларини ухлатиб қўймоқда, деб айтиш қанчалик тўғри бўларкан? Буни Нитшенинг мазкур шоирона фалсафий асари китобхонларни гипноз қилмоқда, оҳанграбосига солиб аллаламоқда, деб тушуниш ҳам мумкин-ку! «Ухлатиб қўймоқда» дегани бездирмоқда, ихлосини қайтармоқда дегани эмасдир? Ахир Будда ҳикматлари, «Дҳаммапада», Конфутсий, Лао Сзе, Яссавий, Боқирғон, Нарекатсининг «Мусибатнома»си, Абу Аъло ал-Мааррий китобхонни ухлатиб қўядими? Улар ва уларнинг дохилий сўровларсиз сўзлари инсониятни коинот қаърларида тутиб турувчи ўзак эмасми? Набийлар, валийлар, ҳаворийлар, файласуфлар, алломаларнинг фикрлари гарчи суратсиз бўлса-да, мангу уйғоқ ва улар мангу инсонпарварликка чорлаб туради. Нитше ҳам шундай уйғоқлар сирасига киради. Дунёда Нитше асарлари каби фикр ва тафаккур океан мисол ҳайқириб ётган китоблар бармоқ билан санарли. Зардўшт қиёфасига кириб, Зардўшт тимсолида қайта тирилгандай бўлиб, ўз бошидан инсониятнинг туя, бургут, арслон, илон ва гўдак ҳолатларини ҳам кечириб, инсоннинг маданий тарихигача бўлган ҳолатларини ҳам бошидан ўтказиб, тарихгача бўлган ўтмиш билан ХХ аср оралиғида ҳайқириб ётган Зардўшт

— Нитше, тоғу тош саҳроларида соф ва тоза, асил ҳақиқатларни излаб нола-фарёдлар кўтарган Нитше Яссавий, Боқирғон, Ибн Сино, Навоий, Машрабга қанчалар яқин. Улар коинотда мангу ҳукмрон зулматнинг қора ўпқонларидан чиққан, инсониятга файз йўлини соғинган юлдузлар…

Навоийда биласиз:«гетинамо» деган сўз бор. Бу сўз Зардўштдан қолган. «Май ўлур гетинамою Жамшид ани ичган гадо». Жамшид кўп ҳунарларни ихтиро этган, 700 йил подшоҳлик қилган фаровон зот. Цинган сопол парчасига солинган май бутун оламни унинг сирлари билан бирга кўрсатадиган гетинамога айланиши мумкин экан. Гетинамо дегани бу ерда бутун оламни кўрсатувчи, намойиш қилувчи дегани. Жамшиддек оламгирнинг шу гетинамодан маст бўлиб гадога айланиши фавқулодда маънога эга ҳолат. Бу май сўфиёна бўлганда, унинг мастоналиги ҳам сўфиёнадир ва бу икки сўфиёналикдан яна ўз навбатида сўфиёна гетинамолик ҳосил бўлади. Европанинг сўфийси Нитше худди мана шу майдан ичган, мана шу гетинамони кўрган ва мана шундай хаёл гадосига айланган. Жамшид ва Нитшенинг шу ҳолатларини тасаввуримизга сиғдиролсак, табиийки, биз ўзи ҳали нимани ўрганибмиз? — деган савол туғилади. Зардўшт, бу — коинот. У тасаввуримизга сиғмайди. Нитше ҳам коинот. Балки, тасаввуримизга сиғмаган нарсалар бари  бизни ухлатиб қўяр. Тинимсиз ҳайқириб ётган тафаккур дунёларида биз ўзимизни қандай тутамиз? Бу зулматнинг оловли селларига юрагимиз дош берадими? Тоқатимиз етами? Дарров зерикиб қолмаймизми? Бошимиз оғриб кетаётганидан шикоят қилиб юрмаймизми?

— Иброҳим ака, нима деб ўйлайсиз, Нитше вафот этгач, «Зардўшт таваллоси»нинг таҳрирчилари бўлганмикан?

— Нитшенинг ўлимидан сўнг унинг поёнсиз қўлёзма, ёзишмаларини нашр этиш синглиси Элизабет Фёрстер-Нитшега қолди. У немис миллатчиси бўлган эрининг таъсирида Нитшенинг кўп қўлёзмаларини, талай ғояларини, қарашларини сохталаштиришга уринди. Унинг ва натсизм мафкураси таълимотчиларининг таъсирида Нитшени ирода ҳукмронлиги куйчиси, файласуфи сифатида талқин ва тақдим қилишга, Нитшени мафкура қолипига солишга кўп разил уринишлар бўлди. ХХ асрнинг 50-йилларидан кейин Нитшени, унинг асарлари ва ғояларини сохталаштиришларга бутунлай барҳам берилди. Нитшени инсон камолоти тўғрисида қайғурган даҳо файласуф ва шоир каби англаш, тушуниш, қабул қилиш туфайли у бугун, ХХИ асрнинг чинакам файласуфи ва шоири каби гавдаланмоқда. Нитшедан олтитагина ҳикмат ўқиб, бунинг мағзини чаққан одам умр бўйи унга эргашиши табиийдир.

— Нитше ало одамга бориш йўлида инсон руҳининг камолотини уч босқичда кўради: туя, арслон ва бола руҳи. Асар бутунлигича шу формулага асосланади. Яъни Зардўштнинг руҳи дастлаб туя бўлиб («Денгизимнинг қаърлари сокин; унинг тубларида тасқара махлуқларнинг яшириниб ётиши кимнинг ҳам хаёлига келибди!») ўз-ўзини енгади. Сўнгра унинг руҳида арслонга хос ҳукмдорлик ва кибр («Сиз кўтарилмоқчи бўлганингизда тепага қарайсиз. Мен эса пастга қарайман, зеро, мен кўтарилиб бўлганман») акс этади. Кейин эса руҳнинг бола мисол («Олам нақадар теран, ўй ўйлаб етмас ёрон») ҳайрати. Шундан келиб чиққанда, инсон руҳини формулага бўйсундириш мумкинми?

— Нитше «Яхшилик ва ёмонликнинг нариги ёнида» деб номланган асарида: «Одамда махлуқ ва холиқ бирлашиб кетган… одам бу — гил, маъносизлик, хаос… шу билан бирга, одам, бу — яратувчи, меъмор, илоҳий томошабин, чўқмордек шиддат…» деб ёзади. Руҳ махлуқ ва холиқни бирлаштириб туради. Худо одамни Ақл ва Руҳнинг шакли сифатида яратган. У — ҳамма нарсанинг мезони. Руҳ шаклга буйсунмайди, лекин шаклсиз яшолмайди.

— Асарда Зардўшт кўнглидаги гапларини рамзлар воситасида зикр тушиб айтади. Бургутнинг бўйнига чирмашиб олган кўйи қулоғига неларнидир шивирлаётган илон, кавш қайтараётган сигир, тинимсиз тўр тўқийдиган бий ёки «рақс қўшиғи». Ундан ташқари, мифологик образлар.  Фридрих Нитшенинг «Зардўшт таваллоси» асари ўзбек адабиётида ҳам замонни чеклаган рамзий адабиётга «йўлак» очармикан?

— Одамнинг ичида махлуқ ва холиқ доим курашиб туради. Бу кураш бир зум ҳам тўхтамайди. Махлуқ ва холиқнинг кураши, айниқса, тушда жуда рангин ҳамда ўта ибтидоий, ўта сирли шакллар касб этади. Одам мана шу курашда ўзини қайтадан яратади. Мен ўзгардим. У ўзгарди. Одамлар ўзгариб кетди. Бундай гапларни кундалик ҳаётимизда бот-бот такрорлаймиз. Бу ўзгаришлар уларнинг мазмунидан қатъи назар махлуқ ва холиқ ўртасида тўхтовсиз бораётган курашнинг натижаси. Инсон ўзини холиқ каби бунёд этоладими, ало одам даражасига кўтарила оладими? — ҳамма гап шунда. Нитше: «Мени яхши ўқишни ўрганинг!» — дейди. Нитшени яхши ўқиган киши Инсон муаммоси борасида буюк тасаввурга эга бўлади. Махлуқ ва холиқ курашида ўзига ғолиб бир йўлни танлаш қурбатини қозонади.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2006 йил 13-сонидан олинди.

ODAM ODAMNING SAYQALI
Taniqli adabiyotshunos olim va tarjimon Ibrohim G’afurov bilan suhbat
Suhbatdosh: Umid Yoqubov

Taniqli adabiyotshunos olim va tarjimon Ibrohim G’afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug’ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O’zMU) ning filologiya fakultetida o’qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o’rinbosari,1996 yildan “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi raisi,“Milliy tiklanish” gazetasining bosh muharriri lavozimlarida ishladi.
Ibrohim G’afurov “Go’zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog’” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so’z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O’ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U “Darvoza”, “Humo qushim”, “Qaldirg’ochim” singari she’riy nasrlar yohud mansuralari bilan e’tibor qozondi.
Ibrohim G’afurov jahon adabiyotining “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” (Doctoevskiy), “Azizim” (Mopassan), “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz” (E.Xeminguey), “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” (Chingiz oq buluti), “Yong’in” (V.Rasputin) cingari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Ibrohim G’ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O’zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do’stlik” ordeni sohibi (1995).

    Mashhur nemis faylasufi Fridrix Nitshe umr bo‘yi o‘lmas mavzu — Insonning zamindagi o‘rni   xususida   o‘yladi va aytdi. Uning bitiklarini ilg‘ash uchun esa o‘quvchi muayyan tayyorgarlikka ega bo‘lishi lozim. Inkorona va isyonkorlik ruhi bilan to‘lib-toshgan, hayot falsafasining o‘zanlaridan biri — «Zardo‘sht tavallosi» asarining adabiyotshunos olim Ibrohim G‘afurov tomonidan tarjima qilinishi adabiyotda o‘ziga xos voqea bo‘ldi.  Quyida tarjimon bilan suhbatni e’tiboringizga havola qilamiz.

— Isaak Nyuton yaratgan qonunlardan birini fiziklar uchta so‘zda jamlashadi: ta’sir — aks ta’sir. Ya’ni bir jism ikkinchi jismga urilar ekan, bir-birini quvvatlantiradi, o‘zaro ta’sirlashadi. Shundan kelib chiqqan holda, jamiyat ongi va ijodkor ongini ham shunga muqoyasa qilsa bo‘ladimi? Zotan, Fridrix Nitshe o‘z zamonasi tafakkuridan ancha ilgarilab ketgan edi…
— Odam — odamning sayqali. Baliq okean bilan tirik. Odam uchun ham jamiyat shunday. Jamiyatda bir odam ikkinchi odamning misoli oynasi. Jamiyat va inson, ijtimoiy ong, uning turlari va ijodkor ongi o‘rtasidagi munosabatlarda xuddi mana shu do‘lvor va dono qoida hamisha istisnosiz tarzda amalda bo‘ladi.
Nitshening Zardo‘shti bir o‘rinda: «Kim qoni bilan rivoyatlar yozarkan, u o‘zini shunchaki o‘qishlarini emas, yodlab olishlarini istaydi», deb aytadi. Nitshe dastlab Yevropaning eng tushkun va musiqiy faylasufi Shopengauerga, uning g‘aroyib «Dunyo: iroda va tasavvur sifatida» asariga oshiq va maftun bo‘lib qoldi. So‘ng shu majnunona oshiqligi darajasida turib, uni go‘yoki qalbaki tangalar — soxta g‘oyalar yasagan va o‘ylab chiqargan kimsa kabi boshdan-oyoq inkor etdi. O‘zining faol nigilizmi — rad va inkorga — tan olmaslikka asoslangan falsafasini qurdi. Nitshe yigirma besh yoshida buyuk kompozitor va donishmand Rixard Vagner bilan ko‘rishdi. Vagner o‘shanda Yevropaning musiqa va tafakkur timsollaridan edi. Nitsheda Vagnerning asarlariga nisbatan buyuk bir muhabbat uyg‘ondi. Ammo ko‘p vaqt o‘tmay u Vagnerning g‘oyalarini shunday shiddat va jo‘shqinlik bilan inkor etib, «Nitshe Vagnerga qarshi» degan ruhda asarlar yozdiki, Yevropa bunday inkor va raddiyadan tug‘iladigan original qarashlar va g‘oyalarga ilgari sira duch kelmagan edi. Nitshe favqulodda ehtiros va aqliy qudrat bilan Shekspir, Volter, Platon, Vagner, Shopengauer, qadim yunon tragediyalari, Dostoevskiy asarlari ichiga kirib bordi. Ularda bayon qilingan ta’limotlarni o‘zlashtirdi. U tom ma’noda Platon, Vagner, Shopengauer, Zardo‘sht va hattto ilohiy kitoblarga, havoriylarning maktublariga evrildi. Ular qobig‘iga kirgach, Platonni — Platon, Vagnerni Vagner bo‘lib inkor etdi. Mana shu inkor — buyuk faollikdagi nigilizm dovullarida uning hayot va inson mezonlari to‘g‘risidagi hukmronlik irodasi, qayta yaralish, boshdan-oyoq qayta baholash, alo odam (tarjimon ruscha sverxchelovekni shu ibora bilan ifodalaydi — U.O‘.) to‘g‘risidagi yangi qarashlari va g‘oyalar sistemalari dunyoga keldi.
O‘z davrida Nitshening asarlari juda kam nusxalarda chiqdi. Ularni juda oz, lekin Yevropaning asil ziyolilari, fikr egalari o‘qidi. Uning to‘rt ming yillik insoniyat falsafasi, axloqi, aqidalari bilan rostmana jangga kirishganligi va bu alo odam — eng oliy kamolotga yuksalgan insonni ko‘rish, yaratish orzusida olib borilgan favqulodda muboriza ekanligini o‘shanda kam odamlargina tushundilar.
— Nitshe odamzotni mukammal ko‘rishni ulug‘ orzu hisoblaganligi asaridan anglashilib turibdi. Ammo «Zardo‘sht tavallosi»da inson haqida qiziqqonlik bilan hukm aytish hollari ham mavjud: «Bir zamonlar siz maymun edingiz va hatto hozir ham aksar maymunlardan ko‘ra ko‘proq maymundirsiz».
Insonni ulug‘lagan daho ijodkorning bu so‘zlarini «hazm» qilib bo‘larmikan?
— Albatta, bu va bunga o‘xshash Nitshe asarlarida sochilib yotgan yuzlab, minglab fikrlarni uning asarlari hamda faylasufning yaxlit, butun sistemasidan ajratib olib qarasangiz, rostdan ham «hazm» qilib bo‘lmaydigandek tuyuladi. Nitshe biror o‘rinda «yiqilayotgan kimsani itarib yubor» yoki «Kant — tentak» degan iborani qo‘llagan bo‘lsa, buni matndan yulib olib tahlil va talqin etish birinchidan juda noto‘g‘ri, ikkinchidan esa, johillik bilan Nitsheni buzib ko‘rsatishdan boshqa narsa emas. Gautama Budda: «U yuzingga ursalar, bunisini tutib ber», degan axloqiy fikrni aytgan bo‘lsa, buni yalang‘och — qanday bo‘lsa, shunday talqin qilish — falsafani anglamaslik, bilmaslik, tushunmaslik, ko‘p hollarda tushunishni istamaslikdan o‘zga narsa emas.
Yiqilayotganni — yiqit. Bu g‘ayriinsoniy falsafa emas. Nitshedan kelib chiqsak, bu inson yiqilib, yiqilish azobini boshidan kechirsin, oqibatda chiniqsin, tajriba orttirsin va hech qachon qayta yiqilmaydigan bo‘lsin deganidir. Nitshening alo odami toblangan, chiniqqan, buyuk insoniy tajribalar orttirib kamolot cho‘qqisiga ko‘tarilgan inson. «Zardo‘sht tavallosi» alo odamning buyuk riyozat yo‘li haqidagi asardir. Boshqa bir yoqdan qarasangiz, odamzot bir xil emas. Axir inson jamiyatlarida o‘zini maymun kabi tutuvchilar yo‘qmi? Agar maxluqot yo‘sini bilan aytiladigan bo‘lsa, to‘ng‘izlar, chumolilar, to‘tilar, kapalaklar, burgutlar, tuyalar, arslonlar, qo‘ylar-chi?! Insoniyatning to‘rt ming yillik ijodi, mifologiyasi bunday rang-barang timsollar bilan to‘lib-toshib yotibdi-ku! Nitshe siz aytgan o‘rinda butun insoniyat haqida emas, muayyan maymunlik darajasidan chiqmagan, alo odam bo‘lishga intilmaganlarni nazarda tutayotir. Nitshe insonni ojiz bo‘lib qolmaslikka chaqirganda, iroda hukmronligi to‘g‘risidagi qarashlarini keng yoyganda hech kimga o‘xshamagan toza va ulug‘vor insonparvarlikni nazarda tutadi. Faqat bunga u keskin, shiddatkor, o‘ta jo‘shqin inkor, rad qilish — faol nigilizm yo‘lidan boradi. Shunday yo‘ldan borib, bunga erishishni taklif etadi. Amir Nizomiddin Alisher Navoiy buyuk «Xamsa» yaratib, Nizomiy, Dehlaviyni inkor qildi, deb aytsak, bu oz deganda shakkoklikday qabul qilinadi. Lekin aslida u o‘ta faol va jo‘shqinlik bilan inkor etmasa, hech qachon yangi yo‘nalishdagi turkiy «Xamsa»ni yaratolmasdi. Navoiyning g‘azaliyotidagi, axloq falsafasidagi, xamsachilikdagi kashfiyotlari — hammasi, uning jangovar inkor ruhiga ega bo‘lgani uchungina tug‘ildi. Yevropa ustozlar qanchalar ulug‘ bo‘lmasinlar, ularni inkor qilishni taraqqiyotning mahsuldor yo‘li, usuli, deb biladi. Sharq esa ustozlarni ulug‘lash va rioya etish yo‘lini tutadi. Lekin haqiqiy inkor bo‘lmasa — o‘sish bo‘lmaydi. Tabiat qonuni shunday. Urug‘ning zamiriga inkor joylashgan. Urug‘ o‘zini inkor qilib kurtak yozadi va yangidan hosilga kiradi. Inkor — mangu. Adabiy bahslarda Tolstoyning Shekspirni butunlay inkor etganligi, Dostoevskiy Tolstoyni «hazm» qilolmaganligi haqida bahslar bo‘lib turadi. Bu juda tabiiy hol. Hazrat Navoiy o‘z «Xamsa»sini yaratish jarayonlarini o‘ta jangovar so‘zlar bilan tavsiflaydi. Esingizdami? Ganjaviy qadim Rumni oldi, Xisrav tig‘i zabon chekib Hindustonni fath etdi, Jomiy Ajamda navbat urdi (ruslar buni «nabat» deyishadi, Navoiy esa, qarangki, «navbat urdi» deb go‘zal tarzda qo‘llaydi…) va butun Arab mulklarida ko‘si shavkat chaldi, Navoiy bo‘lsa cherik chekmay butun turk uluslarini o‘z taxti farmoniga bo‘ysundirdi, mulklarni zabt etish uchun she’riy devonlar yubordi. Navoiyning nima uchun «Xamsa»ga qo‘l urganligini izohlab keltirayotgan shiddatli, jangovar iboralariga — maydon tiliga — jang maydoni tiliga e’tibor berayapsizmi? Mana shunday zabtkorlik va uning zamirida inkor bo‘lmasa, albatta, ulug‘ insoniy ishlar ro‘yobga chiqmas edi.
Navoiyning ajoyib-g‘aroyib jangovarligi, doim maydonlarni chog‘lab turishi bilan Nitshening to‘rt ming yillik falsafaga jang ochishi o‘rtasida favqulodda o‘xshashliklar ko‘zga tashlanadi. Ibtidosi Pifagor va Falesdan boshlanadigan falsafa Suqrot, Aflotun, Arastu, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino timsolida hech qachon ehtiroslarga berilmas edi. Falsafaning tili vazminlik, xolislik, jiddiylik, sokinlikni tanlagan edi. To‘rt ming yillik falsafa shunday libosni kiyardi. Falsafa Nitshe qiyofasiga kirib, tamomila ehtirosga chulg‘andi. U shiddatkor kuch va shiddatkor ruh kasb etdi.
— «Suratsiz asarlar emas, g‘oyasiz asarlar kitobxonni uxlatib qo‘yadi», — degan edi ijodkorlarimizdan biri. «Zardo‘sht tavallosi» esa o‘zi ozchilik o‘zbek kitobxonlarini uxlatib qo‘ymoqda. Buni faqat o‘rganib qolganimiz — asar voqealari albatta tadrijiy rivojlanishi lozim degan aqidaga mos kelmaganligi bilan izohlash kerakmi?
— Kitobxonning «uxlab qolishi»ning sabablari ko‘p. Kitobxonning o‘zi asli uxlab qolishga, uyquga moyil bo‘lsa uni «uxlatib qo‘yadigan» yoki uxlatib qo‘yishga urinadigan hodisalar oz emas. Odatda, zerikarli yozilgan, o‘ta salohiyatsiz asarlar, ma’nosi eski gilamdek qoqib tashlangan, ma’nosizlik ma’nodorlikka aylangan, hatto muallifning o‘zi amal qilmaydigan nasihatlar, «kavsh qaytarishlar» odamni bezori jon qilib yuboradi. Kitobxon bunday be’maniliklarning zaharidan o‘zini saqlash uchun uyquni afzal ko‘radi. Miya va ruhiyat bema’niliklardan saqlanish uchun shunday yo‘l tutadi. Bu bema’nilikka qarshi turishning eng passiv, eng ojiz va eng talofotsiz yo‘lidir. Lekin «Zardo‘sht tavallosi» o‘zi ozchilik o‘zbek kitobxonlarini uxlatib qo‘ymoqda, deb aytish qanchalik to‘g‘ri bo‘larkan? Buni Nitshening mazkur shoirona falsafiy asari kitobxonlarni gipnoz qilmoqda, ohangrabosiga solib allalamoqda, deb tushunish ham mumkin-ku! «Uxlatib qo‘ymoqda» degani bezdirmoqda, ixlosini qaytarmoqda degani emasdir? Axir Budda hikmatlari, «Dhammapada», Konfutsiy, Lao Sze, Yassaviy, Boqirg‘on, Narekatsining «Musibatnoma»si, Abu A’lo al-Maarriy kitobxonni uxlatib qo‘yadimi? Ular va ularning doxiliy so‘rovlarsiz so‘zlari insoniyatni koinot qa’rlarida tutib turuvchi o‘zak emasmi? Nabiylar, valiylar, havoriylar, faylasuflar, allomalarning fikrlari garchi suratsiz bo‘lsa-da, mangu uyg‘oq va ular mangu insonparvarlikka chorlab turadi. Nitshe ham shunday uyg‘oqlar sirasiga kiradi. Dunyoda Nitshe asarlari kabi fikr va tafakkur okean misol hayqirib yotgan kitoblar barmoq bilan sanarli. Zardo‘sht qiyofasiga kirib, Zardo‘sht timsolida qayta tirilganday bo‘lib, o‘z boshidan insoniyatning tuya, burgut, arslon, ilon va go‘dak holatlarini ham kechirib, insonning madaniy tarixigacha bo‘lgan holatlarini ham boshidan o‘tkazib, tarixgacha bo‘lgan o‘tmish bilan XX asr oralig‘ida hayqirib yotgan Zardo‘sht — Nitshe, tog‘u tosh sahrolarida sof va toza, asil haqiqatlarni izlab nola-faryodlar ko‘targan Nitshe Yassaviy, Boqirg‘on, Ibn Sino, Navoiy, Mashrabga qanchalar yaqin. Ular koinotda mangu hukmron zulmatning qora o‘pqonlaridan chiqqan, insoniyatga fayz yo‘lini sog‘ingan yulduzlar…
Navoiyda bilasiz:«getinamo» degan so‘z bor. Bu so‘z Zardo‘shtdan qolgan. «May o‘lur getinamoyu Jamshid ani ichgan gado». Jamshid ko‘p hunarlarni ixtiro etgan, 700 yil podshohlik qilgan farovon zot. Singan sopol parchasiga solingan may butun olamni uning sirlari bilan birga ko‘rsatadigan getinamoga aylanishi mumkin ekan. Getinamo degani bu yerda butun olamni ko‘rsatuvchi, namoyish qiluvchi degani. Jamshiddek olamgirning shu getinamodan mast bo‘lib gadoga aylanishi favqulodda ma’noga ega holat. Bu may so‘fiyona bo‘lganda, uning mastonaligi ham so‘fiyonadir va bu ikki so‘fiyonalikdan yana o‘z navbatida so‘fiyona getinamolik hosil bo‘ladi. Yevropaning so‘fiysi Nitshe xuddi mana shu maydan ichgan, mana shu getinamoni ko‘rgan va mana shunday xayol gadosiga aylangan. Jamshid va Nitshening shu holatlarini tasavvurimizga sig‘dirolsak, tabiiyki, biz o‘zi hali nimani o‘rganibmiz? — degan savol tug‘iladi. Zardo‘sht, bu — koinot. U tasavvurimizga sig‘maydi. Nitshe ham koinot. Balki, tasavvurimizga sig‘magan narsalar bari bizni uxlatib qo‘yar. Tinimsiz hayqirib yotgan tafakkur dunyolarida biz o‘zimizni qanday tutamiz? Bu zulmatning olovli sellariga yuragimiz dosh beradimi? Toqatimiz yetami? Darrov zerikib qolmaymizmi? Boshimiz og‘rib ketayotganidan shikoyat qilib yurmaymizmi?
— Ibrohim aka, nima deb o‘ylaysiz, Nitshe vafot etgach, «Zardo‘sht tavallosi»ning tahrirchilari bo‘lganmikan?
— Nitshening o‘limidan so‘ng uning poyonsiz qo‘lyozma, yozishmalarini nashr etish singlisi Elizabet Fyorster-Nitshega qoldi. U nemis millatchisi bo‘lgan erining ta’sirida Nitshening ko‘p qo‘lyozmalarini, talay g‘oyalarini, qarashlarini soxtalashtirishga urindi. Uning va natsizm mafkurasi ta’limotchilarining ta’sirida Nitsheni iroda hukmronligi kuychisi, faylasufi sifatida talqin va taqdim qilishga, Nitsheni mafkura qolipiga solishga ko‘p razil urinishlar bo‘ldi. XX asrning 50-yillaridan keyin Nitsheni, uning asarlari va g‘oyalarini soxtalashtirishlarga butunlay barham berildi. Nitsheni inson kamoloti to‘g‘risida qayg‘urgan daho faylasuf va shoir kabi anglash, tushunish, qabul qilish tufayli u bugun, XXI asrning chinakam faylasufi va shoiri kabi gavdalanmoqda. Nitshedan oltitagina hikmat o‘qib, buning mag‘zini chaqqan odam umr bo‘yi unga ergashishi tabiiydir.
— Nitshe alo odamga borish yo‘lida inson ruhining kamolotini uch bosqichda ko‘radi: tuya, arslon va bola ruhi. Asar butunligicha shu formulaga asoslanadi. Ya’ni Zardo‘shtning ruhi dastlab tuya bo‘lib («Dengizimning qa’rlari sokin; uning tublarida tasqara maxluqlarning yashirinib yotishi kimning ham xayoliga kelibdi!») o‘z-o‘zini yengadi. So‘ngra uning ruhida arslonga xos hukmdorlik va kibr («Siz ko‘tarilmoqchi bo‘lganingizda tepaga qaraysiz. Men esa pastga qarayman, zero, men ko‘tarilib bo‘lganman») aks etadi. Keyin esa ruhning bola misol («Olam naqadar teran, o‘y o‘ylab yetmas yoron») hayrati. Shundan kelib chiqqanda, inson ruhini formulaga bo‘ysundirish mumkinmi?
— Nitshe «Yaxshilik va yomonlikning narigi yonida» deb nomlangan asarida: «Odamda maxluq va xoliq birlashib ketgan… odam bu — gil, ma’nosizlik, xaos… shu bilan birga, odam, bu — yaratuvchi, me’mor, ilohiy tomoshabin, cho‘qmordek shiddat…» deb yozadi. Ruh maxluq va xoliqni birlashtirib turadi. Xudo odamni Aql va Ruhning shakli sifatida yaratgan. U — hamma narsaning mezoni. Ruh shaklga buysunmaydi, lekin shaklsiz yasholmaydi.
— Asarda Zardo‘sht ko‘nglidagi gaplarini ramzlar vositasida zikr tushib aytadi. Burgutning bo‘yniga chirmashib olgan ko‘yi qulog‘iga nelarnidir shivirlayotgan ilon, kavsh qaytarayotgan sigir, tinimsiz to‘r to‘qiydigan biy yoki «raqs qo‘shig‘i». Undan tashqari, mifologik obrazlar.
Fridrix Nitshening «Zardo‘sht tavallosi» asari o‘zbek adabiyotida ham zamonni cheklagan ramziy adabiyotga «yo‘lak» ocharmikan?
— Odamning ichida maxluq va xoliq doim kurashib turadi. Bu kurash bir zum ham to‘xtamaydi. Maxluq va xoliqning kurashi, ayniqsa, tushda juda rangin hamda o‘ta ibtidoiy, o‘ta sirli shakllar kasb etadi. Odam mana shu kurashda o‘zini qaytadan yaratadi. Men o‘zgardim. U o‘zgardi. Odamlar o‘zgarib ketdi. Bunday gaplarni kundalik hayotimizda bot-bot takrorlaymiz. Bu o‘zgarishlar ularning mazmunidan qat’i nazar maxluq va xoliq o‘rtasida to‘xtovsiz borayotgan kurashning natijasi. Inson o‘zini xoliq kabi bunyod etoladimi, alo odam darajasiga ko‘tarila oladimi? — hamma gap shunda. Nitshe: «Meni yaxshi o‘qishni o‘rganing!» — deydi. Nitsheni yaxshi o‘qigan kishi Inson muammosi borasida buyuk tasavvurga ega bo‘ladi. Maxluq va xoliq kurashida o‘ziga g‘olib bir yo‘lni tanlash qurbatini qozonadi.

Umid Yoqubov suhbatlashdi.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2006 yil 13-sonidan olindi.