29 январ — Атоқли рус адиби Антон Чехов таваллуд топган кун.

     Бу воқиа уруш тугаб, мен курсни тамомлаганимдан сал кейин, 187… йилнинг ёз ойларида бўлган эди. Мен Кавказга кетаётиб, йўлда денгиз бўйига жойлашган Н… шаҳарида беш кун яшадим.

Антон Павлович Чехов
ЧИРОҚЛАР
Сами Абдуқаҳҳор таржимаси

Буюк рус ёзувчиси Антон Павлович Чехов Таганрог шаҳрида дўкондор оиласида туғилиб ўсди. Чехов гимназияни тамомлагач, Москва университетининг тиббиёт факультетига ўқишга киради, тирикчилик учун ҳажвий ҳикоялар ёзади. Ёзувчи ўқишни тамомлаб, уезд врачи бўлиб ишлаётган даврда машҳурлик пағонасига кўтарилди. 1890 йиллари Чехов Россиядаги энг кўп мутоала қилинаётган ёзувчига айланди. У ҳар бир одамга тушунарли бўлган оддий тилда ижод қилди. Чеховнинг энг машҳур асарлари орасидан « № 6 палата», «Анна», «Кучук етаклаган аёл» ҳикоялари ва «Чайка», «Ваня амаки», «Уч опа-сингил» пьесалари ўрин олган. Буюк ёзувчи 1904 йил оламдан ўтди ва Москванинг Новодевичье қабристонига дафн этилди.

Ташқарида итнинг вовуллагани эшитилди. Мен билан инженер Ананев ва унинг ёрдамчиси студент фон Штенберг ит кимга вовуллаётганини кўриш учун баракдан ташқарига чиқдик. Мен меҳмон бўлганимдан баракдан чиқмаслигим ҳам мумкин эди. Иқрор бўлайки, ичилган винодан бошим айланиб тургани учун ташқари чиқиб, соф ҳавода нафас олишни орзу қилиб турардим.

— Ҳеч ким йўқ-ку… — деди Ананев, биз ташқарига чиққанда. — Нега бекорга вовуллайсан Азорка? Аҳмоқ!

Теварак-атрофда ҳеч кимса кўринмайди. Хонаки қора ит—аҳмоқ Азорка бекорга вовуллагани учун узур сўрагандай чўчиброқ ёнимизга келди-да, думини ликиллатди. Инженер энгашиб, унинг икки кулоғи орасини силади.

— Ҳай жонивор, нега бекорга вовуллайсан? — деди Ананев, болаларга ва итларга хушфеъл одам гапиргандай. — Хўш, ёмон туш кўрдингми? Доктор, кўринг-а, — деб, у менга мурожаат қилди. — Бу жуда асабий жонивор. Ёлғизликка тоқат қилолмайди, ҳамиша ёмон тушлар кўради, босинқираб, кўзларига ҳар нима кўринаверади. Бақириб берсанг, жазаваси тутади-ю, ўзини йўқотиб қўяди.

— Ҳа, жуда нозик ит… — деди студент, унинг сўзини маъқуллаб.

Азорка ўзи тўғрисида гап бораётганини сезиб, тумшуғини юқори кўтариб, ғиншиди, гўё: «Ҳа, баъзида қаттиқ азобланаман, лекин сизлар, марҳамат қилиб, мени кечиринглар!» деди.

Август ойи, тун серюлдуз бўлса ҳам хийла қоронғи. Умримда бугунгидай фавқулодда вазиятга тушмаганимдан серюлдуз тун ҳам сокин, кўнгилсиз ва аслидагидан қоронғироқ бўлиб кўринди. Мен эндигина қурилаётган темир йўл линиясида эдим. Тайёр бўлай деб қолган темир йўл кўтармалари, қум уюмлари, тупроқ ва шағаллар, бараклар, чуқурлар, ҳар жой-ҳар жойда ётган замбил ғалтаклар, ишчилар яшаётган ертўлалар тепасидаги тупроқлар — қоп-қора тун ўз бўёғига бўяган ана шу барча нарсалар аралаш-қуралаш бўлиб, ер устида қадимий тартибсиз бир манзара ҳосил қилган эди. Бу барча буюмлар кўз олдимда шу қадар бетартиб ястаниб ётардики, кавлаб ташланган, ҳеч нимага ўхшамаган, бадбуруш ерда одамларнинг ва тик симёғочнинг қорасини кўриш ғалати туйиларди; ҳар иккиси ҳам манзарани бузиб турар, осмондан тушганга ўхшарди. Жимлик, фақат симёғоч устида аллақандай ғингиллаш эшитилар эди.

Биз кўтарма тепасига чиқиб, пастга қарадик. Биздан тахминан эллик сажин нарида, тун қўйнида чуқурлар, баланд-пастлик ва тепалар яхлит нарсадек қорайиб кўринган ерда хира чироқ милтилларди. Ундан нарида иккинчиси, кейин учинчиси кўринди. У чироқлардан юз қадамча нарида ёнма-ён турган икки қизил кўз — эҳтимол, бирор баракнинг деразаси йилтирайди. Маржондек тизилиб кетган чироқлар тобора ғуж бўлиб, узоқлашиб, хиралашиб шу кўйи уфққача бориб туташиб, ярим доира ясайди-да, чапга қайрилиб кетади ва узоқда, қоронғилик қўйнида кўздан ғойиб бўлади. Чироқлар қимирламасди. Тун сукутида ва телеграф симларининг ғингиллашида қандайдир умумийлик борлиги сезилиб турарди. Ана шу кўтарма остига аллақандай муҳим сир кўмиб юборилгану, бу сирдан фақат чироқлар, тун ва телеграф симларигина хабардорга ўхшайди…

— Эҳ, қандай роҳати жон-а! — деб чуқур нафас олди Ананев. — Бу ерларнинг кенглиги ва гўзаллигидан кўз узгинг келмайди! Манави кўтармани кўринг! Бу кўтарма эмас, Монбланнинг ўзгинаси! Унинг баҳоси бир қанча миллион…

Чироқлар ва баҳоси бир қанча миллионли кўтармадан завқланган, винодан кайфи чоғ, ва нозик ҳисларга берилган инженер, студент фон Штенберг елкасига қоқаркан, ҳазиллашган оҳангда сўзида давом этди:

— Хўш, Михайло Михайлич, нега ўйлаб қолдингиз? Ўз қўлинг билан бунёд қилган нарсага қараш завқли эканми? Ўтган йили, худди мана шу биз турган ер қуп-қуруқ чўл эди, инсон оёғи тегмаганди. Мана энди кўрасизки, ҳаёт, тсивилизатсия кириб келди! Худо ҳақи, булар қандай яхши! Сиз билан биз темир йўл қураётибмиз, биздан кейин, айтайлик юз ёки икки юз йил ўтгач, яхши одамлар фабрикалар, мактаблар, касалхоналар қурадилар — қарабсизки, бу ерлар яшнаб кетибди! А?

Студент қўлларини чўнтагига тиққанича кўзини чироқлардан узмай, қимирламай турарди. У, инженернинг гапига қулоқ солмас, ниманидир ўйларди. Шу топда у, баъзан кишида бўладиган вазиятни бошидан кечирар — на гапиргиси, на эшитгиси, келарди. Узоқ жим турганидан кейин, мен томон ўгирилиб, секингина:

— Шу охири кўринмас чироқлар нимага ўхшайди? — деб сўради. — Улар менда, минг йиллар илгари яшаб, аллақачон қирилиб кетган, қандайдир амалекитянлар ёки филистимлянлар лагерлари сингари ўтмиш хотирасини уйғотди. Назаримда, аллақандай қадимий халқ шу ерга манзил қуриб, жойлашган-да, тонг отишини кутмоқда, тонг отиши билан у Саул ёки Довуд билан жангга киради. Тасаввуримнинг тўла бўлиши учун ёлғиз карнайлар овози-ю, соқчиларнинг бир-бирлари билан аллақандай эфиопия тилида гаплашишларигина етмайди.

— Ҳа, шундай… — деб унинг фикрига қўшилди инженер.

Шу лаҳзада гўё жўрттага темир йўл бўйлаб шамол эсди ва қурол-аслаҳа жаранглашига ўхшаган овоз келди. Ўртага жимлик чўкди. Инженер ва студентнинг ҳозир нима тўғрида ўйлаётганини билмайман, аммо аллақачон ўлиб кетганлар кўз олдимда кўриниб, соқчилар ҳам нотаниш тилда гаплашаётганга ўхшаб кетди. Тасаввурим чодирлар, ғалати одамлар ва уларнинг кийимлари, қурол-аслаҳаларини дарров кўз олдимга келтирди…

— Шундай, — деб ғўлдиради хаёл суриб турган студент. — Бир вақтлари, мана шу дунёда филистимлянлар ва амалекитянлар яшаган, урушлар қилган, ҳаётда маълум рол ўйнаган эди, мана энди улардан нишон ҳам қолмади. Биз ҳам шундай бўламиз. Ҳозир темир йўл қураётирмиз, мана шу ерда туриб, фалсафа сотаётирмиз, орадан икки мингча йил ўтгач, бу тепаликдан, оғир меҳнатдан кейин ухлаб ётган барча кишилардан асар ҳам қолмайди. Аслида бу даҳшат!

— Яхшиси, сиз бу фикрларни ташланг… — деди инженер жиддий ва ўгит бергандай.
— Нима учун?

— Шунинг учун… Бу фикрлар ҳаётни бошлаш эмас, уни тугатиш керак деган бўлади. Бундай фикрларни айтишга сиз ҳали ёшлик қиласиз.
— Нимага ахир? — деди студент яна.

— Ҳаётнинг чириклиги ва арзимаслиги, унинг маъносизлиги, ўлимнинг муқаррарлиги, нариги дунё ва бошқа тўғридаги гаплар, чироғим, қариган чоғингда, узоқ ички туйғуларни бошингдан кечирганингдагина яхши ва табиий, чинакам ақлий бойлик бўлади; мустақил ҳаётга эндигина қадам қўйиб келаётган ёш йигитнинг ақл-идроки учун бу нарса бахтсизликдан ўзга нарса эмас! Ҳа, бахтсизликнинг худди ўзи! — деди Ананев ва қўл силтади. — Менимча, сиздек ёш йигитнинг бундай фикрлар билан яшаганидан кўра бошсиз юргани афзал! Барон, мен бу сўзларини сизга жиддий равишда айтяпман. Бу ҳақда кўпдан бери сиз билан гаплашмоқчи бўлиб юргандим, чунки, танишган вақтимдаёқ сизнинг ана шу лаънати фикрларга иштиёқингиз борлигини сезган эдим!

— Худоё тавба, нега энди лаънати бўлади? — деди жилмайиб студент. Унинг юзидан ҳам, сўз оҳангидан ҳам инженер бошлаган бахс ўзини мутлақо қизиқтирмаётгани, фақат одоб юзасидан, инженер сўзи ерда қолмасин деб жавоб қилаётгани кўриниб турарди.

Уйқум келиб, кўзим юмилиб борарди. Мен, ҳозир қайтиб кирамиз-у, бир-биримизга хайрли кеч тилаб, дарҳол ётамиз деб ўйлаган эдим, лекин, менинг бу истагим тезда амалга ошмади. Баракка қайтиб киргач инженер бўш шишаларни йиғиштириб, кроват остига қўйдида, каттакон сават яшчикдан яна икки шиша олди. Шишаларни очиб, доимий иш жойига келиб ўтирди. У, ичишни, гаплашишни ва ишлашни кўзда тутганга ўхшарди. Инженер стаканидан вино ҳўплаб қўйиб, қалам билан аллақандай чертёжларга белги қўяркан, студентнинг ножўя фикрлар билан боши банд эканини исботлашни давом этдирди. Студент унинг ёнида аллақандай ҳисоботни кўздан кечириб, индамай ўтирарди. Унинг менга ўхшаб на гапиргиси, на эшитгиси келарди. Ўзим эса ишлаётганларга халақит бермаслик учун ва ҳар онда ётишимни таклиф қилишларини кутиб, бир четда, столдан анча нарида, инженернинг қийшиқ оёқ сафар кроватида зерикиб ўтирардим. Соат ўн иккидан ошган эди.

Қиладиган ишим бўлмаганидан янги танишларимни кузатиб ўтирдим. Ананевни ҳам, студентни ҳам илгари кўрмаган эдим. Улар билан шу кечаси танишган эдим. Мен, ўзим меҳмон бўлиб турган помешчик уйига ярмаркадан кечқурун отда қайтиб келаётиб, қоронғида адашиб, бошқа йўлга тушиб кетибман. Темир йўл ёқасида адашиб юрарканман, қоронғи тобора қуюқлашиб бораётганини кўриб, пиёданинг ҳам, отлиқнинг ҳам йўлини тўсувчи «оёқяланглар»дан ваҳима олиб, йўл босишга юрагим дов бермай, дуч келган бараклардан бирининг эшигини қоқдим. Мени Ананев ва студент хушнуд кутиб олди. Мутлақо бир-бирини танимаган ва тасодифан учрашиб қолган одамлар ўртасида бўлгани каби биз ҳам тез орада танишиб олдик, аввал биргалашиб чой ичдик, кейин вино ичишга ўтганда бир-бирини узоқ йиллардан бери билган одамдек апоқ-чапоқ бўлиб кетдик. Орадан бир соат ўтар ўтмас мен уларнинг кимлиги, бу узоқ чўлга пойтахтдан нега келиб қолганларини билдим. Улар ҳам менинг кимлигим, фикрларим ва нима юмуш билан юрганимни билиб олишди.

Инженер Ананев, Николай Анастасевич, тўладан келган, кенг елкали, ташқи қиёфасидан Отелло сингари «кексалик водисига тушиб бораётган», ҳатто керагидан кўра семизроқ одам эди. Совчилар тили билан айтганда унинг «илиг-илтиги тўлган», яъни ёш ҳам эмас, қари ҳам, яхши ейишни, ичишни, ўтмишни мақташни севадиган, юрганда сал нафаси қисилиб, уйқусида қаттиқ хуррак отадиган пайти эди. Кишилар билан муомалада эса штаб офицер лавозимига эришиб, энди семира бошлаган оқкўнгил одамлар сингари салмоқли ва мулойим гаплашарди. Соч соқолига ҳали оқ ораламаганига қарамай, ўзи ҳам сезмай, ёшларни мурувват билан беихтиёр «азизим» деб аташга ўрганиб кетганди. Шу туфайли уларнинг фикрини мулойимлик билан тергаб қўйишга ўзини ҳақли деб биларди. Унинг ҳаракати, овози оҳиста ва бир маромда, ўзининг катта ҳаёт йўлига чиқиб олганини, қўлидан иш келишини ва нони бутун бўлиб қолганини, ҳар нарсага ўз нуқтаи назари билан қарай олишини яхши билган одамдек ишонч билан гапирарди… Офтобда қорайган, катта бурунли юзи ва томирлари бўртиб чиққан бўйни гўё сизга: «Мен тўқ ва соғломман, ўзимдан мамнунман, вақти келиб, сиз ёшлар ҳам тўқ, соғлом ва ўзингиздан мамнун бўласиз…» деб турарди. Унинг устида қийиқ ёқа чит кўйлак, кенг суруп чолворини улкан этиклари қўнжига тиқиб олганди. Баъзи майда-чуйдаларга қараб, жумладан жун ипдан тўқилган рангдор белбоғчаси, кўйлагига ёқа тутилгани ва тирсагидаги ямоқгача қараб, унинг уйланганини ва хотини яхши кўришини фаҳмладим.

Йўл ишлари институтининг студенти, Михаил Михайлович, барон фон Штенберг ёш бўлиб, йигирма уч-йигирма тўртларга кирган эди. Ёлғиз малла сочлари билан сийрак соқолигина, юз бичимининг сал бесўнақай ва кўримсизлиги унинг остзей баронлари авлодидан келиб чиққанини эслатиб туради, бошқа жиҳатлари — исми, эътиқоди, фикри, ўзини тутиши, юзи ва қилиқлари русга ўхшарди. У ҳам Ананев сингари кенг чит кўйлак кийган, оёғида катта этик. Сал букчайган, сочларини кўпдан бери текислатмаган, офтобда қорайган бу йигит студентга ҳам, баронга ҳам ўхшамас, кўпроқ оддий рус мастери ёрдамчисига ўхшарди. Ўзи кам гап, кам ҳаракат, винони истар-истамас ичади, ҳисоботни беэътибор текширар ва ҳамиша алланимани ўйлаётганга ўхшарди. Унинг ҳам ҳаракати ва гапириши оҳиста ва бир маромда бўлиб, лекин ундаги оҳиста ҳаракат инженерникига бутунлай ўхшамасди. Офтобда қорайган, ўйчан ва жилмайиб турадиган юзлари, салгина ўқрайиб қаровчи кўзлари ва бутун вужуди ҳафсаласизлигини ва ғайратсизлигини кўрсатиб турарди… унинг қарашидан, чироқ ёняптими, ёнмаяптими, вино ширинми, бемазами, текширган ҳисоби тўғрими, нотўғри — унга барибирга ўхшарди… Мен унинг очиқ ва хотиржам чеҳрасига қараб: «Ҳозирча мен маълум иш қўлдан келишдан ҳам, нони бутун бўлишдан ҳам, ўз нуқтаи назарига эга бўлишдан бирон яхши нарсани кўрмадим. Буларнинг ҳаммаси бўлмағур гаплар. Илгари Петербургда эдим, ҳозир баракда ўтирибман, кузда яна Петербургга қайтиб кетаман. Кейин баҳорда яна бу ёққа келаман… Булардан нима фойда, билмайман, буни ҳеч ким ҳам билмайди… Шундай бўлгач, бу ҳақда гапиришдан ҳеч қандай фойда йўқ…» деган ифодани ўқидим.

Инженернинг сўзларини у қизиқмай, гапга тушиб кетган оқкўнгил ўқитувчининг сўзини юқори синфдаги кадетларга ўхшаб бепарво эшитади. Менга инженернинг айтганлари барон учун янгилик эмас, гапиришга эринмаганида унинг ўзи янги ва маънилироқ фикрлар айта оладигандек туйилди. Ананев ҳамон қўймасди: у, энди оқ кўнгиллик билан, ҳазиллашган оҳангда эмас, жиддий равишда, ҳатто ўзининг одатдаги оҳиста сўзлашига зид бўлган қизғинлик билан тушунтирарди. Менимча у, умумий тарзда муҳокама юритишга қизиқадиган, ҳатто уни севадиган кўринади. Лекин, талқин қилмайди, бунга ўрганган ҳам эмас. Бу нарса унинг ҳар бир сўзидан сезилиб туради. Шунинг учун мен унинг нима демоқчи бўлганига дарҳол тушунолмадим.

— Бу фикрларни бутун вужудим билан ёмон кўраман! — деди у.— Ёшлигимда мен ҳам шу дардга учраган эдим, ҳозир ҳам балки ундан бутунлай халос бўлмагандирман. Балки лақиллаб, баланд дорга осилгандирман, иш қилиб улар менга фақат ёмонлик келтирди. Бу маълум гап! Ҳаётнинг беҳудалиги, маънисизлиги, биз яшаб турган дунёнинг чириганлиги, «ҳаётнинг пучлиги» тўғрисидаги Сулаймон замонидан қолган фикрлар инсон тафаккурининг ҳозиргача энг олий ва сўнгги босқичини ташкил қилиб келди ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Мутаффакир шу босқичга етдими, бўлди — шу ерда тўхтайди! Ундан нари ўтолмайди! Шу ерда мў‘тадил мия ўз фаолиятини якунлайди, бу табиий бир нарса. Бизнинг бахтсизлигимиз фикрлашни худди шу чеккадан бошлашимизда. Одатда мў‘тадил одамлар тамом қилган жойдан биз бошлаймиз. Биз биринчи қадамданоқ, мия мустақил ишлай бошлашиданоқ дарҳол энг олий ва сўнгги босқичга чиқиб оламиз-да, қуйи босқичлар борлигини билгимиз ҳам келмайди.

— Бунинг нимаси ёмон? — деб сўради студент.

— Ахир тушунсангизчи, бу бузуқлик-ку! — деб қичқирди Ананев ғазаб билан унга тикилиб. — Агар биз пастки босқичларни босиб ўтмай туриб, юқорига чиқиб олиш йўлини топган бўлсак, у тақдирда, турли бўёқлар, овозлар ва фикрлар билан тўла ҳаёт деб аталган узун зинанинг бизга қиммати қолмайди. Сизнинг шу ёшдаёқ бундай фикр юритишингиз беҳуда ва аҳамиятсиз эканини мустақил ва онгли ҳаётингизда ҳар бир қадамда тушунишингиз мумкин. Масалан, сиз, ҳозир Дарвин ёки Шекспир китобини ўқигани ўтирдингиз дейлик. Бир саҳифани ўқиб бўлмай туриб, сизнинг узоқ ҳаётингиз ҳам, Шекспир ҳам, Дарвин ҳам кўзингизга беҳуда, бўлмағур бўлиб кўринади. Чунки, сиз ўзингизни вафот қилишингизни, Шекспир билан Дарвинлар ҳам аллақачон ўлиб кетганини биласиз, уларнинг фикрлари на ўзларини, на ерни, на сизни ўлимдан сақлаб қололмайди, демак, ҳаёт маъносиз ва беҳуда экан, у тақдирда барча билимлар, шеърият ва олий фикрлар кераксиз овунчоқ — катталар ўйинчиғи бўлиб қолади. Шундай қилиб сиз иккинчи саҳифага ўтмаёқ ўқишни йиғиштириб қўясиз. Энди бошқа бир мисолни олайлик, ақлли одам деб олдингизга кишилар келиб, жумладан, уруш керакми, ахлоққа тўғри келадими деб, сўради. Бу даҳшатли саволга елкангизни қисиб, бу ҳақдаги мавҳум умумий гаплардан бирини айтган бўлардингиз, чунки, бундай фикрда бўлган сиз учун, юз минглаб кишилар мажбуран ўлдириладими ёки улар ўз ажали билан ўладими — барибир: у ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам натижа бир — улар тупроққа айланади ва унутилади. Биз сиз билан бирга темир йўл қураётирмиз. Энди, шундай бир савол туғилади, биз қураётган йўл барибир икки минг йилдан кейин тупроққа айланса, ҳозир бош қотиришимизнинг, янгилик ўйлаб топишимизнинг, шаблондан қочишимизнинг, ишчиларни аяшимизнинг, ўғирлик қилиш ё қилмаслигимизнинг нима кераги бор? Ҳоказо ва ҳоказолар… Энди ўзингиз ҳам рози бўлинг, агар шундай бемаза фикр юритсак на фанда, на санъатда, ва на ана шу фикрлашнинг ўзида ҳеч қандай прогресснинг бўлиши мумкин эмас. Биз ўзимизни халқдан ҳам, Шекспирдан ҳам ақлли деб ўйлаймиз, аслида эса бизнинг фикрлаш фаолиятимиз, пастки босқичга тушишга истагимиз йўқлигидан, баландга чиқишга юқори босқичнинг бўлмаганидан беҳуда бўлиб қолади. Миямиз бир жойида тўхтаб, бир ердан жилмай қолади… Мен ана шу фикрларнинг оғир юки остида олти йилга яқин адашиб юрдим, худо урсинки, ана шу вақт ичида биронта бамаъни китоб ўқимадим, ақлим бир пақирлик ошмади, ахлоқ маромим ҳатто бир ҳарф ҳам бойимади. Бундан ортиқ бахтсизлик бўладими? Яна ўзимизнинг мана шундай заҳарланганимиз устига, атрофимизни ўраган кишилар ҳаётини ҳам заҳарлаймиз. Ўзимизнинг ана шу тушкунлигимиз билан ҳаётдан воз кечсак, ғорларда умр ўтказсак ёки ўлишга шошилсак майли эди-я, биз бунинг тескарисини қилиб, умумий қонунга итоат қилган ҳолда, яшаймиз, ҳис қиламиз, хотинларни севамиз, болаларни тарбия қиламиз, йўллар қурамиз!

— Бизнинг фикрларимиздан бировга фойда ҳам, зиён ҳам йўқ-да… — деди студент, истар-истамас.

— Йўқ, сиз ахир, қўйсангиз-чи. Сиз ҳали ҳаётнинг а-чиқ-чучугини тотганингиз йўқ, отахоним, менинг ёшимга етинг, ана ўшанда биласиз! Бизнинг фикрлашимиз сиз ўйлагандек зарарсиз эмас. Амалий ҳаётда, кишилар билан тўқнашганда улар бизни даҳшатли воқиаларга ва бемаза ҳолларга дуч келтиради. Мен шундай воқиаларни бошдан кечирганман, мен уни душманимга ҳам раво кўрмайман.

— Масалан? — деб сўрадим.
— Масалан? — деб саволимни такрорлади инженер; у, ўйлаб олди, илжайди кейин яна сўзлаб кетди: — Масалан, мана шундай бир воқиани олайлик.

Аниқроғи воқиа эмас, боши ва кети бўлган бутун бир саргузашт! Ажойиб сабоқ бўлган эди! Эҳ, шундай сабоқки!

У, бизга ва ўзига вино қуйди, ўз тегишини ичгач, кенг кўкрагини кафти билан силади ва кўпроқ менга қараб ҳикоясини бошлади:
— Бу воқиа уруш тугаб, мен курсни тамомлаганимдан сал кейин, 187… йилнинг ёз ойларида бўлган эди. Мен Кавказга кетаётиб, йўлда денгиз бўйига жойлашган Н… шаҳарида беш кун яшадим. Ўзим ана шу шаҳарда туғилиб, ўсганман, шу туфайли, пойтахтдан келган кишига ҳар қанақангги Чухлома ёки Каширадаги сингари Н. шаҳарида яшаш ҳам зерикарли ва кўнгилсиз бўлишига қарамай, менинг кўзимга у одатдан ташқари кўнгилли, роҳатбахш, илиқ ва кўркам бўлиб кўринди. Бир вақтлари ўзим ўқиган гимназия ёнидан ўтарканман қалбимни ғамгин кайфият қоплаб олди, таниш шаҳарнинг истироҳат боғида ҳам ғамгин ҳолда сайр қилиб юрдим, кўпдан бери кўрмаган, аммо ўзим билган кишиларни ғамгинлик билан яқиндан кўришга тиришдим… Ҳаммаси мана шундай ғамгин суратда бўлди…

Ҳа, дарвоқе, бир куни кечқурун Карантин деб аталувчи жойга бордим. Бир вақтлари вабо касали тарқалган маҳалда бу ер чиндан ҳам карантин бўлган эди, ҳозир эса бу чорбоғчилар яшайдиган миёнагина, сийрак дарахтзор. Унга шаҳардан чиққан тўрт чақиримли яхши, юмшоқ йўл билан келинади. Йўлда кетаётиб, чап қўлда кўм-кўк денгизни, ўнг қўлда чегараси йўқ, кўримсиз чўлни томоша қилиб бордим; нафас олиш енгил, кўз қараб тўймайди. Дарахтзор шундайгина денгиз ёқасида. Мен извозчига жавоб бериб юбориб, таниш дарвозадан тўғри ичкари кириб бордим ва биринчи навбатда ёшликдан севган жойим — кичкинагина ғиштин шийпончага қараб бордим. Ана шу қўпол устунли қадимий мозор ёдгорлиги билан Собакевич дағаллигини ўзида мужассамлантирган юмалоқ шийпонча назаримда бутун шаҳарда энг илҳомбахш бурчакдан бири эди. У, денгиз бўйида, тик қирғоққа жойлашган бўлиб, ундан денгиз яхлит кўриниб туради.

Мен скамейкага ўтириб, панжарадан энгашиб, пастга қарадим. Шийпончадан тикка қирғоқ бўйлаб ёлғиз оёқ йўл кетган, у, тупроқ тепа ва ёввойи ўтлар ёнидан ўтиб, денгизга бориб туташган, худди ана шу ерда, қум билан қопланган паст қирғоқда нозик шилдираб, оҳиста чайқалганча тўлқин ўйнайди. Денгиз ҳозир ҳам, бундан етти йил илгари, мен гимназияни тамомлаб, пойтахтга кетган палладаги сингари улуғвор, чексиз ва беилтифот боқади; узоқда бир тўп тутун кўринди — пароход ўтиб бормоқда эди, ана шу бир жойдан жилмай ғира-шира кўринувчи тутун ва сув юзида ора-сира кўзга чалиниб қолувчи мартишка*лардан бўлак ҳеч нима денгиз билан осмоннинг бир хил манзарасини безамайди. Шийпончадан ўнг томонга ҳам, чап томонга ҳам — ҳар икки томонга эгри-бугри тупроқли соҳил чўзилиб кетган…

Ўзингизга ҳам маълумки, ғамгин киши денгиз ёки баҳайбат манзарани ёлғиз ўзи кўраркан, унинг ғамгинлиги устига ўзининг бекорга яшаб, беном-нишонсиз ўлиб кетиш ҳисси қўшилади-да, у, беихтиёр қўлига қалам олиб, дуч келган ерга исмини ёзиб қўйишга ошиқади. Шунинг учун ҳам мен ўтирган шийпончага ўхшаган барча кўздан нари, пасқам бурчакларга ҳамма вақт исмлар қалам билан ёзилган ёки қаламтараш билан ўйилган бўлади. Ҳозир ҳам ёдимда: панжаранинг у ёқ бу ёғига қараб «Х. Қ. (яъни хотира қолдирдим) Иван Королков. 16 май 1876 йил» деган сўзларни ўқидим. Худди ана шу Королков ёнига аллақандай маҳаллий хаёлпараст ўз исмини ёзиб: «Қуруқ тўлқинли қирғоқда у, турар буюк ўйларга тўлиқ» деб қўшиб қўйибди. Бу ёзув бўш, чочиқ, худди ҳўл шоҳидек майин эди. Аллақандай Кросс деган биттаси, чамаси ўлардай нотавон ва бефаросат одам бўлса керак, ўзининг пастаринлигини жуда яхши ҳис этиб, қаламтарашда отини бир вершокли чуқур ҳарфлар билан ёзиб чиқибди. Мен ҳам беихтиёр чўнтагимдан қаламимни олиб, устунлардан бирига исмимни ёзиб қўйдим. Ҳа, буни айтилаётган воқиага даҳли йўқ… Кечирасиз, мен қисқагина қилиб сўзлаб беришни билмайман.

Мен ғамгин ва бироз зериккан эдим. Зерикиш, жимлик ва тўлқинларнинг шувирлаши мени ҳозиргина сиз билан гаплашган фикрларга олиб келди. У маҳалда, етмишинчи йилларнинг охирида бу нарса халойиқ ўртасида тарқалганди. Саксонинчи йилларнинг бошига келиб, аста-секин адабиётга, фан ва сиёсатга ҳам ўтди. У маҳалда мен энди йигирма олти ёшга киргандим, лекин мен ҳаётнинг беҳуда ва бемаънилигини, ҳамма нарса алдаш ва хомхаёлдан иборат эканини, Сахалин оролида каторгада яшовчилар ҳаёти билан Нитстсада ўтказилган умрнинг фарқи йўқлигини, Кант мияси билан пашша мияси ўртасида ҳеч қандай тафовут йўқлигини, бу оламда ҳеч ким ҳақ ва айбдор эмаслигини — ҳаммаси бекорчи сафсаталигини, шунинг учун уларни улоқтириб ташлаш кераклигини яхши билиб олгандим! Ўзимнинг яшамоқда эканим билан гўё мени яшашга мажбур қилаётган аллақандай номаълум кучга илтифот кўрсатаётганга ўхшардим: гўё мана, кўриб қўй, ҳой куч, яшаяпман, лекин мен ўз ҳаётимни бир пақирга ҳам олмайман деярдим! Мен фақат маълум бир йўналишда, лекин турли тусда фикр юритардим, бу жиҳатдан ўз ишини яхши билган, атиги биргина картошкадан юз хил мазали овқат пиширадиган пазанда ошпазга ўхшардим. Очиқ гап, мен бир томонлама, ҳатто маълум даражада тор доирада фикр юритардим. Лекин ўзимга, фикрлаш доирамнинг боши ҳам, охири ҳам йўқдек, фикрим гўё денгиздек кенг бўлиб кўринарди. Энди, ўзимдан қиёс қилиб айтсам, ҳозир биз сўзлаётган фикр юритиш ҳам аслида гиёҳ сингари, яъни томоки ёки морфий каби ўзига тортади, киши унга одатланиб, тусаб туради. Шу туфайли ёлғиз қолган ҳар бир минутда ва ҳар бир қулай фурсатда киши ҳаётнинг бемаънилиги ва нариги дунё тўғрисидаги фикрларга берилиб, шу билан лаззатланади. Мен шийпончада ўтирган пайтимда, узун бурунли грек болалари сиполик билан хиёбонда сайр қилиб юришарди. Мен ана шу қулай фурсатдан фойдаланиб, болалардан кўз олмай:  «Хўш, манави болалар нега туғилди-ю, нега яшамоқдалар? Уларнинг яшашида бирон маъно борми? Ўзлари ҳам нима учун эканини билмай катта бўлишади, ҳеч керак бўлмаган ҳолда, мана шу узоқ бурчакда яшашади-да, ўлиб кетишади…» деган фикрни кўнглимдан ўтказдим.

Очиғини айтсам, болаларнинг мана шундай сиполик билан юришлари, ўзларининг кичкина бўлмағур ҳаётларини қиммат кўриб, дунёда нима учун яшаёгганларини гўё яхши билгандай бир-бирлари билан жиддий равишда гаплашаётганлари алам қилди… Хиёбоннинг нариги бошида, узоқдан уч аёлнинг қораси кўрингани ҳали ҳам эсимда. Аллақандай ойимқизлар — бири пуштиранг кўйлакли, иккитаси оқ кўйлакли — алланимани гаплашиб, кулиб, қўлтиқлашган ҳолда ёнма-ён келишарди. Уларни кузатиб турарканман, ўзимча:  «Зерикиб қолмаслик учун биронта хотин билан бу ерда икки кунгина дон олишсак ёмон бўлмас эди!» деб ўйладим.

Худди шу лаҳза Петербургдаги ойимча олдида бундан уч ҳафта илгари сўнгги марта бўлганим эсимга келди, шу туфайли бирон аёл билан сал вақтта бўлса қам танишиш хўп маъқул гап бўлишини кўнглимга тугдим. Ўртадаги, оқ кўйлакли ойимқиз дугоналарига нисбатан ёшроқ ва гўзалроқ эди, ўзини тутишига, кулишига қараганда гимназиянинг юқори синфида ўқиса керак. Кўнглимга келган ана шу ножўя ўйни яширмай, унинг кўкрагига қарадим-да: «Музика чалишни, ўзини тутишни ўрганади, аллақандай, худо ўзинг кечир, грекка эрга тегади, бир хилда аҳмоқона ҳаёт кечиради. Ҳеч қандай кераги бўлмаган ҳолда, нималигини ўзи ҳам билмай, бирталай болаларни туғиб беради, кейин ўлиб кетади. Ҳаёт қандай бемаъни нарса-я!» деб унинг тўғрисида ўйладим.

Умуман, шуни айтайки, мен ўзимнинг энг олижаноб фикрларимни ҳар қандай арзимаган ва содда нарсалар билан уйғунлаб, қўшиб юборишга уста эдим. Нариги дунё ҳақидаги фикрларим хотин-қизларнинг кўкраги ва оёқларига ихлос билан қарашимга халақит бермасди. Бизнинг ҳурматли баронга ҳам, унинг баландпарвоз фикрлари ҳар шанба куни Вуколовка қишлоғига бориб донжуанлик қилиб келишга сира халал бермайди. Виждонан айтганда, эсимни танибманки, хотинларга нисбатан муносабатим ғоят таҳқирли эди. Ҳозир гимназист қизни эслаб, ўша маҳалдаги фикрларим учун, уялганимдан қизариб кетдим, у маҳалда ҳеч бир уялмас эдим.

Ўзим олижаноб бир оиланинг боласи, христианман, олий маълумотим бор. Табиатан ёвуз ва тентак бўлмаган мендек одам, хотинлар билан немислар атагандек блутгелд усулида тўлаганимда ёки гимназист қизларга ҳақорат назари билан тикилганимда ҳеч қандай виждон азоби сезмасдим… Ҳамма бало шундаки, ёшликнинг ўз ҳуқуқлари бор, бизнинг фикр юритишимиз эса, бу ҳуқуқлар яхшими ё жирканчми эканига ҳеч бир қарши эмас. Кимки, ҳаётнинг бемаънилигини ва ўлим муқаррар эканини билса, ундай одам табиат билан бўладиган курашга, гуноҳ тўғрисидаги тушунчага бутунлай бепарво қарайди: курашсанг ҳам, курашмасанг ҳам, бари бир ўласан ва чириб кетасан дейди… Иккинчидан, афандилар, менинг, бизнинг фикрлашимиз ҳатто ёш йигитларни ҳам ўй сурадиган қилиб қўяди. Кўп ҳолларда бизнинг мулоҳазаларимиз юракдан устун келади. Бевосита ҳис-туйғулар, илҳомланишлар майда таҳлиллар билан кўмиб ташланади. Қаэрдаки ўй суриш бўлса, у ерда бепарволик мавжуддир. Бепарво одамлар эса — яширишга сира ҳожат йўқ — софлик, иффатни билмайдилар. Бу фазилатлар фақат самимий, оқкўнгил ва муҳаббатга лаёқатли одамлардагина бўлади. Учинчидан, бизнинг фикр юритишимиз, хаётнинг маъносини инкор этиш билан, ҳар бир шахснинг ҳам маъносини инкор этади. Равшанки, агар мен қандайдир Наталя Степановнани шахс сифатида инкор этарканман, бу ҳолда у ҳақоратландими ё йўқми, менинг учун бари бир. Бугун унга блутгелд усулида ҳақ тўлаб, инсонлик фазилатини ҳақоратлаган бўлсам, эртага уни бутунлай унутиб юборишим ҳеч гап эмас.

Шундай қилиб, шийпончада ўтириб, қизларни кузатардим. Хиёбонда бош яланг, елкасига оқ жун рўмол ташлаб олган, малла сочли яна бир аёл кўринди. У, сайр қилиб юрди-да, сўнг шийпонга чиқди. Панжарани ушлаб, бепарволик билан пастга, кейин узоқ денгиз сатҳига қаради. Ўзи шийпончада турган бўлса-да, гўё ўтирганимни кўрмагандек, мутлақо менга эътибор бермади. Мен унинг оёғидан-бошига разм солиб чиқдим (одатда эркаклар хотинларнинг бошидан-оёғига қарайдилар). У ёш, йигирма бешдан ошмаган, ёқимтой, қадди-қомати келишган, кўринишидан эрга яқинда текканга ўхшарди, барно бир хотин эди. Устида уйда кийиладиган либос, умуман Н… шаҳаридаги барча зиёли аёллар сингари модага яраша кийинган эди.

«Қани энди шу рози бўлса… — деб ўйладим мен аёлнинг келишган хипча белига, қўлларига тикилиб, — чакки эмас экан… Ўзи бирон ҳаким-табиб ёки гимназия ўқитувчисининг хотини бўлса керак…»

У билан танишмоқ, ёки туристлар ишқивоз бўлган кичик бир ошиқ-машуқлик саргузаштига уни тортмоқ осон гап эмас, эҳтимол, бутунлай мумкин ҳам эмасдир. Унинг юзларига қараб, фикрим тўғри эканлигини фаҳмладим. У, атрофга шундай қарардики, гўё денгиз ҳам, узоқдаги тутун ҳам, осмон ҳам аллақачон унинг меъдасига теккан эди; афтидан у жуда чарчаган, зериккан ва аллақандай кўнгилсиз фикрни ўйларди, шуниси ғалати эдики, унда ҳатто нотаниш эркак ҳузурида ҳар қандай аёлда юз берадиган ясама бефарқлик ёки тараддудланиш ҳам пайдо бўлмади.

У, зерикканлиги кўриниб турган бир нигоҳ билан мен томон кўз ташлади-да, скамейкага ўтирди ва нима ҳақдадир яна ўйлай бошлади. Унинг ана шу қарашидан билдимки, ҳозир хотиннинг мен билан бир чақалик ҳам иши йўқ, ҳатто менинг пойтахтли эканим ҳам уни қизиқтирмади. Лекин, шунга ҳарамай у билан гаплашишга жазм қилиб:

— Хоним, узур, бир савол сўрашга рухсат этсангиз, бу ердан шаҳарга линейка** соат нечаларда жўнайди, шуни айтолмайсизми? — деб сўрадим.
— Соат ўн, ўн бирларда жўнаса керак…

Мен миннатдорлик билдирдим. У менга бир-икки қараб олди-да, бирдан бепарво юзида қизиқиш белгиси кўринди. Кейин унда аллақандай таажжуб, ҳайронлик ифодаси пайдо бўлди… Мен дарҳол ўзимни ҳеч нима билмаганга солиб, бепарво қиёфага кирдим ва донлашяпти, деб ўйладим! Алланима уни қаттиқ чақиб олгандай, у ирғиб ўрнидан туриб кетди ва мулойимгина жилмайиб, мени кўздан кечираркан, ботинқирамай:

— Менга қаранг, гоҳо одам янглишади, сиз Ананев эмасмисиз? — деб сўради.
— Ҳа, Ананевман… — деб жавоб бердим.
— Мени танидингизми? Йўқми?

Мен хижолат тортиб, унга синчиклаб қарадим. Кўз олдингизга келтиринг, уни юзи-кўзидан, ё қадди-қоматидан эмас, ёқимли, ҳорғин жилмайишидан танидим. У, Наталя Степановна, бу ердагилар айтгандай, Кисочка эди. Ҳа, бундан етти-саккиз йил олдин, гимназияда ўқиб юрган йилларимда, мен оҳ, десам ўпкам кўринадиган даражада севиб қолган қиз шу эди. Бу аллақачон бўлган юрак сирлари эди… Мен Кисочкани жажжигина, ўн беш-ўн олти ёшли гимназия ўқувчиси эканини биламан, у маҳалда Кисочка гимназия ўқувчилари таъбига жуда ёқадиган, табиатнинг ўзи гўё атайлаб Афлотин муҳаббати учун яратгандай бир нозанин эди. Қандай малоҳатли қиз эди-я! Оппоққина, момиқдай енгил ва нозик, назаримда пуфласа, пардек осмонга учиб кетадиганга ўхшарди. Юзи ҳамиша ёқимтой, ҳайрат ифодаси кезар, қўллари кичкина, узун майин сочлари хипча белга тушиб турарди, — қисқаси ой нуридек мусаффо, нозик бир жонон эди, гимназист кўзи билан қараганда таърифи йўқ бир гўзал эди… Мен эсимни йўқотиш даражасида уни севиб қолгандим! Тунлари ухламай, унга атаб шеърлар ёзардим… Шундай ҳам бўлардики, у шаҳар истироҳат боғида кечаси скамейкада ўтирар, биз гимназия ўқувчилари унинг олдида уймалашиб, иззат-икром билан қарардик… Бизнинг оҳ-воҳларимизга, хушомадларимизга кечки салқиндан жунжиб, кўзларини юмар ва беозор, ёқимтойгина жилмайиш билан жавоб қиларди. Шу маҳалда у жажжигина, ёқимтой мушук боласига ўхшаб кетарди; уни ҳар биримиз эркалатгимиз, бошини силагимиз келарди. Унга Кисочка деб мушук номи қўйилиши ҳам шундан эди.

Биз бир-биримизни кўрмаган мана шу етти-саккиз йил ичида Кисочка жуда ўзгача бўлиб кетибди. У, анча тўлишган, энди аввалгидек юмшоқ ва серюнг мушук боласига ўхшамас эди. Юзи ўзгармаган ва сўлмаган, сал туси ўзгариб, жиддий тусга кирганди. Сочи калтароқ, бўйи узунроқ, елкалари аввалгидан деярли икки баравар кенг бўлган эди: энг муҳими, унинг ёшига борган ҳар қандай аёлда бўладиган каби, юзида оналик ва тобелик ифодаси ёрқин сезиларди. Аввал албатта, мен унинг юзида бундай ифодани кўрмаган эдим… Қисқаси, илгариги биз Афлотинча муҳаббат қўйган нозик паридан, аввалгидек ёқимтой жилмайишини ҳисобга олмаганда, ҳеч вақо қолмаганди…

Биз гаплаша бошладик. Менинг инженер эканимни эшитиб Кисочка ниҳоятда хурсанд бўлди.

— Қандай яхши-я! — деди у, қувонч билан менинг кўзларимга боқиб, — Оҳ, қандай яхши-я! Ҳамманглар ҳам жуда азамат чиқдинглар-да! Сиз билан бирга битирганларнинг биронтаси ҳам муваффақиялсизликка учрагани йўқ, ҳаммангиз яхши одамлар бўлиб етишдинглар: бири инженер, бири доктор, яна бири ўқитувчи, тўртинчиси ҳозир Петербургда атоқли артист дейишади… Ҳаммангиз ана шундай азаматсизлар! Оҳ, қандай яхши-я!

Кисочканинг кўзларида самимий қувонч ва хайрихоҳлик алангаланди. У, менга меҳрибонлик билан, укасига боққан опадек, ўз ўқувчисини кўриб қолган ўқитувчидек завқ билан қаради. Мен бўлсам унинг ёқимли юзига қараб: «Шу бугун у билан бирга бўлсам ёмон бўлмас эди!» деб ўйладим.

— Наталя Степановна, эсингиздами, — деб сўрадим, — бир сафар боғда, даста гулга мактуб қўшиб сизга берганим? Сиз, хатни ўқиб, ҳайрон бўлиб қолгандингиз…

— Йўқ, бу нарса эсимдан чиқибди, — деди мийиғида кулиб у. — Лекин, бир марта мени деб Флоренсни дуэлга чақирмоқчи бўлганингиз эсимда…
— Ростдан-а, буни қаранг, менинг эсимда йўқ…
— Ҳа, бўлган нарса, ўтиб кетди… — деб Кисочка уҳ тортди. — Бир вақтлар ҳаммангиз менга сиғинардингиз, энди мен сизларга сиғинаман…

Кейинги гаплардан шу нарса маълум бўлдики, Кисочка гимназияда ўқишни тамом қилгач, орадан икки йилча ўтиб, шу ерлик бир кишига, банкдами, суғурта жамиятидами, аллақаэрда ишлайдиган, айни маҳалда ғалла савдоси билан машғул ярим рус, ярим грек эрга тегибди. У аллақанақа Популакими ё Скарандопуломи, шунга ўхшаган ғалати фамилияли одам экан… Қурғурнинг оти хотирамдан кўтарилибди… Кисочка ўзи тўғрисида оз ва истар-истамас гапирди. Гапсўз асосан менинг тўғримда бўлди. У, институт, ўртоқларим, Петербург, келажак режаларим тўғрисида сўради. Мен нима тўғрида гапирсам ҳам у қувонар, жонланиб кетар ва: «Оҳ, қандай яхши-я!» — деб такрорларди.

Биз денгиз соҳилига тушдик, қумда сайр қилиб юриб, денгиздан кечки нам ҳаво эсганда шийпонгача қайтиб келдик. Гап ҳамон менинг тўғримда ва ўтмиш тўғрисида бўлди. Биз уйларда чироқ ўчгунча сайр қилиб юрдик.

— Бизникига юринг, чой ичамиз, — деб таклиф қилди, Кисочка. — Самовар аллақачон қайнатилиб, дастурхон ёзилган бўлса керак… Мен уйда ёлғизман, — деди у, ям-яшил акатсиялар орасидан ўзининг шинамгина уйи кўзга кўринган пайтда. — Эрим ҳамиша шаҳарда бўлади, фақат тунда уйга келади, шунда ҳам ҳар куни келмайди, бирам зерикаманки, ўлар бўлсам ўлиб бўлдим.

Мен унинг кетидан борарканман суқланиб елкасига қарардим. Унинг эрга текканлиги менга маъқул тушди. Кичкинагина ишқий саргузашт учун ойимқизлардан кўра жувонлар дуруст. Яна, уйда эри йўқлигини айтмайсизми. Лекин, шу ондаёқ орамизда бундай саргузаштнинг бўлмаслигига кўзим етди…

Биз уйга кирдик. Кисочканинг хоналари чоғроқ ва шифтлари пастроқ, қишлоққа хос мебеллар билан (руслар шаҳардан четдаги уйига қўпол, оғир, ранги ўчган, ташлай деса кўзи қиймайдиган мебеллар қўяди) жиҳозланган эди, лекин, баъзи майда-чуйдаларга қараб, уларнинг қашшоқ эмаслигини, бир йилда беш-олти минг харжлаб кун кўришларини тушуниш осон эди. Эсимда турибди, Кисочка ошхона деб атаган уйи ўртасига негадир олти оёқли юмалоқ стол қўйилган эди, унда самовар ва пиёлалар, бир четида саҳифалари очиқ китоб, қалам ва дафтар ётарди. Мен кўз ташлаб, Малинин ва Бурениннинг ҳисоб масалалари китоби эканини билдим. Китобнинг «шерикат қоидалари» саҳифаси очиқ турган эди.

— Сиз кимни ўқитяпсиз? — деб сўрадим Кисточкадан.
— Ҳеч кимни… — деб жавоб берди у. — Ўзим, шунчаки… зерикканимдан ва қиладиган ишим бўлмаганидан, эскиларни хотирлаб, масалалар ечиб ўтираман.

— Болаларингиз борми?

— Бир ўғил кўрган эдим, бир ҳафта умр кўриб ўлди. Чой ичгани ўтирдик. Кисочка завқ билан менга қарар, инженер бўлиб чиққанимдан, муваффақиятларимдан беҳад қувонганини айтарди. У, қанча очилиб гапирмасин, самимий равишда қанча кулмасин, бу уйдан қуруқ чиқиб кетишимга ишончим комил бўла борди. У маҳалда хотинлар билан бундай саргузаштларни ўрнига қўйишга уста эдим, иш чиқадими, йўқми менда бунга қандай имконлар борлигини дарҳол билиб олар эдим. Агар сиз, бирон лақма хотинни, ёки худди ўзингизга ўхшаб саргузашт ва енгил-элпи қувонч изловчи аёлни, ё бўлмаса сизга бутунлай ёт бўлган бемаъни хотинни қўлга туширмоқчи бўлсангиз, ҳеч шубҳасиз, иш чиқишига ишонаверинг. Борди-ю, ақлли-ҳушли, ўзи жиддий, юзлари ҳорғинлик билан хайрихоҳликни ифода этса, сиз билан ўтирганига чин қалбидан хурсанд бўлса, энг муҳими — сизни ҳурмат қилса, бундай аёлга овора бўлмай, индамай қайтиб кетаверишингиз мумкин. Бундай кезда иш чиқариш учун бир кун камлик қилади, бунга узоқроқ фурсат лозим.
Чироқ ёруғида Кисочка кундуз кундагидан кўра яна ҳам хушрўй кўринди. У тобора менга ёқиб бормоқда эди. Афтидан ўзим ҳам унга ёқиб бораётган эдим. Вазиятнинг ўзи ҳам ишқий саргузашт учун қулай эди-да: уйда эр йўқ, малайлар кўринмайди, атроф жимлик… Бирон иш чиқишига ишонмаганим ҳолда уни гапга солишга жазм қилдим. Аввало, Кисочка билан расмий равишда гаплашишга ўтмоқ керак эди, унинг самимий-жиддий ўтиришини, ўйноқироқ ҳолатга кўчирмоқ зарур…

— Наталя Степановна, энди бошқа тўғриларда гаплашсак бўларди, — деб сўз бошладим. — Бирон қизиқарли гап топайлик. Аввало, қадимий хотирамиз ҳурмати, сизни яна Кисочка деб аташга рухсат этинг.

У, рози бўлди.

— Кисочка, марҳамат қилиб айтинг, — деб давом этдим, — бу ердаги барча гўзалларнинг нима шўри қуриди. Нима гап ўзи? Илгари уларнинг бари одоб-ахлоқли, яхши фазилатли одамлар эди, энди бўлса, ким тўғрисида сўрамай, шундай нарсаларни айтишадики, эшитиб юрагим орқамга тортиб кетди… Бир ойимқиз офицер билан қочиб кетибди, иккинчиси ўзи қочиб, бир гимназистни эргаштириб кетибди, учинчи хоним бўлса эрини ташлаб, бир артист билан жўнаб қопти, яна бири эридан чиқиб, офицер билан топишибди, ҳоказо ва ҳоказо… Бу ерда шунақа юқумли касал тарқалганми дейман! Шундай бўлаверса, шаҳарингизда тез орада биронта ойимқиз, биронта тузук жувон қолмаса керак!

Мен бу сўзларни тилёғламалик билан разил бир оҳангда айтдим. Агар, Кисочка сўзимни эшитиб жилмайса, мен: «Эй, Кисочка, сиз ҳам ҳазир бўлинг, бирон офитсёр ё актёр тағин сизни ҳам ўғирлаб кетмасин!» демоқчи эдим. У тақдирда Кисочка кўзини ерга тикиб: «Менга ўхшаган нотовонни ўғирлаш кимга ҳам керак? Мендан кўра ёш ва чиройлилар кўп-ку…» деб жавоб қиларди. Мен унга: «Бўлмағур гапни қўйсангизчи, Кисочка, аввало ўзим сизни ўғирлаб кетардим!» дердим. Шу тақлид гап чувала бориб, охири, ошиғим олчи турарди. Бироқ, Кисочка менга жавобан жилмаймади, аксинча, юзларига жиддий тус кириб, уҳ тортди.

— Ана шу эшитганларингизнинг ҳаммаси тўғри…— деди у. — Актёр билан қочиб кетган қиз менинг холаваччам Соня бўлади. Бу яхши гап эмас, албатта. Ҳар бир одам тақдирга тан бериши керак. Лекин мен уларни қораламоқчи эмасман… Баъзан вазият кишидан устун келади!

— Бу-ку тўғри-я, Кисочка, лекин қандай вазият юқумли касал тарзида бўлиши мумкин?

— Бу маълум ва равшан… — деди қошларини чимириб Кисочка. — Бу ерда зиёли қиз ва жувонлар ўзларини қаэрга қўйишни билмайдилар. Курсга ўқишга кетишга, ўқитувчилик қилишга, умуман, эркаклар сингари ғоя ва мақсад билан яшашга ҳар бир аёл ҳам қодир эмас. Бўлмаса эрга тегиш керак, дерсиз… Хўш, қани кимга тегайлик? Сиз — ўғил болалар гимназияда ўқишни тамом қилгач, ўз туғилган шаҳарингизга қайтиб келмаслик учун университетга кирасиз, пойтахтнинг ўзида уйланасиз, бу ердаги қизлар эса қолиб кета беради!.. Хўш, шундай бўлгач, уларни кимга тег дейсиз энди? Ўқимишли, виждонли яхши эркаклар бўлмаганидан кейин қизларимиз дуч келган, арақ ичадиган, клубларда жанжал кўтарадиган, қаэрдаги даллол ва келгиндиларга тегишга мажбур бўладилар-да, бекорга умрларини хазон қиладилар… Шундан кейин ҳаёт нима бўларди дейсиз? Ўзингиз яхши тушунасизки, тарбия кўрган, ўқимишли хотин бемаза бир одам билан ҳаёт кечираётиб, зиёли одамни: офицерми ё актёр, докторми ёхуд аллакимни кўради-да, уни севиб қолади; шундан сўнг ҳаёт дўзахга айланиб, эрини ташлаб қочади. Уларни айблаб бўлмайди!

— Кисочка, ундай бўлса эрга тегиб нима қилишади?—деб сўрадим.

— Албатта, — деди Кисочка чуқур нафас олиб, — ахир ҳар қанақа қиз ҳам бирон эркакнинг бўлишини афзал кўради-да… Умуман, Николай Анастасевич, бу ерда яшаш осон эмас, ғоят қийин! Қиз ўтирсанг жонинг қийноқда, эрга тегсанг ундан бадтар… Мана ҳамма Сонянинг қочиб кетганини масхара қилади. Яна артист билан-а дейишади, агар улар Соня қалбини билсалар, бу тақлид кулишмаган бўларди…

Ташқаридан яна Азорканинг вовуллагани эшитилди. У, аллакимга ғазаб билан вовуллаб, кейин ғамгин ғиншиб олди ва бутун гавдаси билан ўзини барагимиз деворига урди… Ананевнинг юзи ачинишдан бужмайди, у, ҳикоясини бўлиб, ташқари чиқиб кетди. Икки минутча унинг эшик орқасида итни овутаётгани эшитилиб турди. У зўр бериб: «Зап яхши ит-да! Вой бечорагина-эй!» дерди.

— Николай Анастасичимиз суҳбатни яхши кўради, — деди фон Штенберг илжайиб ва бироз жим қолгач. — Яхши одам! — деб қўйди.

Инженер баракка қайтиб келиб, стаканларимизга яна вино қуйди, кейин илжайиб, кўкракларини силаркан, сўзини қолган жойидан давом этдирди:
— Шундай қилиб, менинг ҳужумим бекор кетди. Илож йўқ, ўзимнинг бузуқ ниятимни бошқа бир қулайроқ пайтга қолдириб, мағлубиятга кўникишга, бор-э деб, қўл силтаб қўя қолишга мажбур бўлдим. Кисочканинг товуши, кечки мусаффо ҳаво ҳамда жимлик менга таъсир қилиб, ўзим аста-секин дилбар бир кайфиятга келдим. Эсимда бор, мен ланг очиқ дераза тагидаги креслода дарахтларга ва қорайиб кетган осмонга қараб ўтирардим. Акатсия билан орғувон дарахтлари бундан саккиз йил илгаригидай бир хилда кўринарди; ўша ёшлик йилларимдаги сингари ҳозир ҳам аллақаэрда, узоқда фортепяно ғингиллар, ўша вақтдаги каби хиёбоннинг у бошидан бу бошига кишилар сайр қилиб юрар, лекин бу сайр қилиб юрганлар бошқа одамлар эди. Энди бу хиёбонларда мен, ўртоқларим, ёки севганим эмас, бизга таниш бўлмаган аллақандай гимназистлар ва нотаниш қизлар сайр қилиб юрарди. Қалбим ғамгин ҳисларга тўлди. Кисочкадан таниш-билишларимни сўрардим, ундан беш марта «ўлган» деган жавоб олдим, бундан ғамгинлигим ошиб, кўнглим вафот этган яхши одамлар азасида ўтиргандек бузилиб кетди. Дераза тагида ўтириб, сайр этиб юрган кишиларни томоша қиларканман, фортепяно ғингиллашига қулоқ соларканман, умримда биринчи марта, бир авлод иккинчи авлодни алмашишга қанчалик эҳтирос билан шошилиб кетаётганини ва одамзод ҳаётида етти-саккиз йил деган нарса машъум аҳамиятга эга эканини ўз кўзим билан кўрдим!

Кисочка столга сантурин деган бир шиша вино келтириб қўйди. Мен ичдим, кайфим ошиб, узоқ вайсадим. Кисочка сўзимга қулоқ солиб, аввалгидай ўзимга ва ақлимга қойил қолар, завқ билан менга қараб ўтирарди. Вақт ўтиб бормоқда эди. Осмон шундай қоронғи бўлиб кетдики, акатсия билан арғувон дарахтларининг қораси бир-бирига қўшилиб кетди, хиёбонда сайр қилиб юрганлар кўринмай қолди, фортепянонинг овози ўчди, ёлғиз денгизнинг бир меъёрдаги шувуллаши эшитиларди.

Ёшларнинг ҳаммаси бир хил. Ёш йигитни эркалатиб, силаб-сийпасангиз, вино берсангиз, яхши ва келишган йигитсан деб мақтасангиз бўлди, ҳамма нарсани унутиб, оғзини очиб ўтира беради, кетиш кераклигини унутиб, ҳадеб гапира беради… Мезбоннинг уйқуси келиб кўзлари юмилиб кетаётган бўлса ҳам, ҳамон жағи тинмай гап сотаверади. Мен ҳам худди шундай бўлдим. Бир сафар беҳосдан соатга кўзим тушганда вақт ўн ярим бўлганди. Хайрлашмоқчи бўлиб турган эдим:
— Кетар жафосига ичинг, — деди Кисочка.

Мен кетар жафосига яна ичдим, кейин узундан-узоқ гапга тушиб кетдим, кетишим кераклигини ҳам унутиб, яна ўтирдим. Шу палла эркакларнинг овози, қадам товуши ва шпорлар жиринглаши эшитилди. Аллақандай одамлар дераза тагидан ўтиб, эшик ёнида тўхташди.

— Эрим келганга ўхшайди… — деди Кисочка ташқаридан келаётган овозларга қулоқ солиб.

Эшик шиқ этди, овозлар энди даҳлиздан кела бошлади, мен ошхонага кирадиган эшик ёнидан ўтган икки кишининг қорасини кўрдим: бири семиздан келган, қорамағиз юзли, похол шляпали қирғий бурун бир одам, иккинчиси оқ кител кийган ёш офицер эди. Улар эшик ёнидан ўтатуриб, мен ва Кисочкага бёпарво кўз ташлаб қўйишди, менга уларнинг ҳар иккови ҳам ғирт мастга ўхшаб кўринди.

— Демак, у сенга ёлғон гапирган, сен лаққа ишонгансан! —деган овоз эшитилди, орадан бир минут ўтмай, ғўлдираб. — Биринчидан, бу нарса катта клубда эмас, кичигида бўлган эди.

— Юпитер, жаҳлинг чиқяпти, демак ҳақли эмассан… — деди иккинчиси, йўталаётгани кулиб, эҳтимол буниси офицернинг овози бўлса. — Менга қара, бугун уйингда ётиб қолсам майлими? Очиғини айтавер: сенга бемалолми?

— Бу қанақа савол?! Ётиб қолишинг майлигина эмас, шарт! Нима ичасан: пивоми, ё виноми?

Улар биздан икки хона нарида ўтириб, баланд овозда гаплашарди, на Кисочка, на унинг меҳмонига қизиқишмасди. Кисочкада эрининг келиши билан сезиларли ўзгариш юз берди. У, аввалига қизарди, кейин юзида чўчиш ва ўзини гуноҳкордек сезиш акс этди. Умуман вужудини аллақандай хавотирлик қоплади, менга у эрини кўрсатгани уялаётгандай, шунинг учун тезроқ кетишимни кутаётгандай туйилди.

Мен хайрлашдим. Кисочка эшиккача кузатиб чиқди. Унинг хайрлашаётгандаги ёқимтой ва ғамгинлик билан жилмайиши, эркалик ва итоаткорлик билан боқиши ҳали ҳам ёдимда. У қўл бериб хайрлашаркан:

— Эҳтимол, энди ҳеч бир кўришмасмиз… — деди, — илоҳи ишингиз ўнгидан келсин. Келганингиз учун раҳмат!

Ортиқ бир оғиз гапирмади ва бирон марта уҳ тортмади. Мен билан хайрлашаётганда қўлида шам бор эди; ёруғ доирача худди унинг ҳасратли жилмайишини қувиб юргандай юзида, бўйнида ўйнарди; мен бир замонлар кўрганда мушук боласидек силагинг келадиган Кисочкани хаёлимдан ўтказиб, кўз олдимда турган Кисочкага синчиклаб қарадим. Негадир хотирамга унинг: «Ҳар бир одам тақдирга тан бериши керак» деган сўзи келди. Шундан кейин кўнглим жуда ўзгариб кетди. Мендек бахтиёр ва бепарво одам олдида ғоят меҳрибон, софдил, аммо кўп азоб-уқубат чеккан жувон турганини бутун вужудим билан сездим.

Мен таъзим қилиб, дарвоза томон юрдим. Аллақачон қоронғи тушган, Жанубда июл ойларида кеч жуда эрта тушиб, бир нафасда ҳаммаёқ қоронғи бўлиб кетади. Соат ўнга бориб шундай қоронғи бўладики, киши кўз олдидагини ҳам кўрмайди. Мен туртиниб-суртиниб юриб, дарвозагача йигирматача гугурт чақдим.

Дарвозадан чиқдим-у:
— Извозчик! — деб қичқирдим, менга бирон овоз эшитилмади… Мен яна: — Извозчик! — деб қичқирдим.
— Эй, ленейка!

Извош ҳам, линейка ҳам йўқ эди. Атрофим мозордай жимжит. Қулоғимга фақат денгизнинг шувиллаши, бояги сантурин виносидан юрагимнинг уриши эшитилади. Бошимни кўтариб осмонга қарадим — биронта юлдуз кўринмайди. Қоронғи ва осмонни булут қоплаган бўлса керак. Мен негадир елкамни қисдим, телбадек тиржайиб, ботинмай, яна «Извозчик!» деб бақирдим.

— Ошч! — деган акс садо эшитилди.

Тўрт чақирим дала йўлини қоронғида ўтиш — кўнгилга хуш ёқмайдиган нарса, албатта. Пиёда йўлга тушишдан олдин мен узоқ ўйладим, тағин извош чақирдим, шундан кейин елкамни қисиб, аниқ бир қарорга келмай истар-истамас дарахтзорга келдим. Дарахтзор ичи зимистон. У ер бу ерда, дарахтлар орасидан чорбоғчиларнинг деразаларидан ғира-шира ёруғ кўзга чалиниб қолади. Қадамим товушидан ва гугурт чақиб, шийпонча йўлини ёритишимдан чўчиб кетган қарға дарахтдан-дарахтга учиб ўтар ва зўр бериб баргларни шитирлатарди. Менинг ҳам жаҳлим чиқар, ҳам хижолат тортардим. Бу ҳолатимни сезгандай қарға мени масхара қилиб, қағ-қағ деярди! Пиёда қайтиб кетиш алам қилар ва Кисочка уйида худди ёш боладек вайсаганимдан хижолат тортар эдим.

Охири шийпонгача етиб бордим, қўлим билан скамейкани пайпаслаб топиб, ўтирдим. Пастда, қоронғилик қўйнида денгиз оҳиста ва шахдам шувилларди. Мен кўр одамдай денгизни ҳам, осмонни ҳам, ҳатто ўзим ўтирган шийпончани ҳам кўрмай, бутун дунё фақат маст калламга келган фикрлар ва пастда аллақаэрда бир хилда шувиллаётган кўринмас кучдан иборатга ўхшаб туйиларди. Кейин мудроқ босди, шувиллаётган денгиз эмас, менинг фикрларимга ўхшаб кетди. Бутун дунё эса ёлғиз мендан иборатдек сезилди. Шундай қилиб, бутун дунёни ўзимда мужассамлантириб извошчиларни, шаҳарни, Кисочкани унутдим ва ўзим севган туйғуларга берилдим. Бу даҳшатли ёлғизлик туйғуси бўлиб, қоп-қоронғи, шаклсиз бутун оламда мендан бўлак тирик жон йўққа ўхшарди. Бу туйғу, ўз текисликлари, ўрмонлари ва қорлари сингари фикрлаши ҳам, ҳис-туйғулари ҳам чексиз ва бепоён бўлган рус кишиларига хос ғурурли, иблисона бир туйғу эди. Агар мен рассом бўлганимда, бошини қўллари орасига олиб, оёқларини остига букиб, қимирламай ўтирган ва ана шу туйғуларга берилган рус кишисининг юзидаги ифодани тасвирлардим… Мана шу туйғулар билан бир қаторда ҳаётнинг бемаънилиги, ўлим ва нариги дунё ҳақидаги фикрлар… Бу фикрлар аслида бир чақага ҳам қиммат, аммо, юз ифодаси ниҳоятда чиройли чиқса керак…

Ўрнимдан қўзғолмай, мудраб ўтирарканман, ўзимни илиқ ва хотиржам сездим; денгизнинг секин, бир меъёрда шувиллаши орасидан бир ҳодиса содир бўлгандай бнрин-кетин эшитилган овозлар хаёлимни бўлди… Кимдир хиёбондан жадал келарди. Бу одам шийпонга етганда тўхтади-да, ёш қиздек энтикиб, йиғлоқ бир оҳангда:
— Эй парвардигор, бу азоб-уқубат қачон тугайди? Тангрим! — деб нола қилди.

Овози ва йиғисига қараганда қиз ўн-ўн икки ёшларга кирганга ўхшарди. У, тараддуд ичида шийпончага кириб ўтирди-да, сўник овозда ғўлдирай бошлади. Унинг ибодат қилаётганини ҳам, шикоят қилаёгганинн ҳам билиб бўлмасди…

— Ё раббим! —деди у йиғи аралаш чўзиб. — Ахир бунга чидаб бўладими! Пичоқ суякка бориб тақалди-ку! Мен шу маҳалгача сабр-тоқат қилиб келдим, индамадим, тушунгин, аҳир, менинг ҳам яшагим келади. Вой худойим-эй!

Ҳаммаси шу тақлид гаплар… Мен қизни кўргим ва у билан гаплашгим келди. Уни чўчитиб юбормаслик учун аввал қаттиқ уҳ тортдим, кейин йўталдим ва оҳиста гугурт чақдим… равшан нур қоронғиликда чақнаб, йиғлаётган одам юзини ёритди. У Кисочка эди…

— Манави антиқани қаранг! — деб уҳ тортди фон Штенберг. — Қоронғи кеча, денгиз шувиллайди, изтироб чекаётган хотин, оламда ёлғизлик туйғусини тортаётглн ўзлари… аллама бало-ку! Сиз айтган манзарага ханжар кўтарган черкасгина етмайди, холос.

— Мен сизга эртак эмас, бўлган воқиани гапириб беряпман.
— Бўлган бўлса нима қипти… Бунинг энди сира аҳамияти йўқ, кўпдан маълум…

— Таҳқир билан қарамай, охирини эшитинг! —деди Ананев, жаҳл билан унга қўл силтаб. — Халақит бермасангиз-чи! Мен буларни сизга эмас, докторга сўзлаб беряпман… Хўш, — деди у менга мурожаат қилиб, сўзида давом этаркан, ҳисоблари устига энгашиб турган студентга кўз қирини ташлаб олди. Студент инженерни калака қилганидан мамнунга ўхшарди. — Хўш, шу десангиз, Кисочка мени кўриб шийпончада ўтиришимни аввалдан билгандай таажжубланмади, чўчиб, кетмади. У, энтикиб нафас олар, безгаги хуруж қилган одамдай бутун вужуди титрарди, юзлари кўз ёшларидан ҳўл бўлиб кетганди. Мен устма-уст гугурт чақиб, оқил, итоаткор ва ҳорғин чеҳра ўрнида ҳозирча ўзим тушунолмаган ғалати бир юзни кўрдим. Сўзлари ва кўз ёшлари азоб-ўқубатними, безовталикними ё ғам-ғуссаними акс этдирадими, билиб бўлмасди… Иқрор бўлишим керакки, унинг бу нотайин кўринишидан, у менга мастдай ҳам туйилган бўлса керак.

— Ортиқ тоқат қила олмайман… — деди Кисочка ғўлдираб, йиғлаётган қиз каби. —Жонимдан тўйиб кетдим. Николай Анастасич! Кечиринг мени, Николай Анастасич… Бундай яшашга тоқат қолмади… Шаҳарга, ойимнинг олдига кетаман… Мени кузатиб қўйинг… Худо хайрингизни берсин, ўтинаман, кузатиб қўйинг… Худо хайр берсин!

Олдимда биров йиғлаб турса мен на гапира олардим, на жим ўтира олардим. Ўзимни йўқотиб қўйдим ва алланима деб ғулдираб, тасалли берган бўлдим.

— Йўқ, йўқ, мен ойимникига кетаман! — деди Кисочка, қатъий равишда, ўрнидан тураркан, қалтираган қўллари билан қўлимдан ушлади (унинг қўли ва енги кўз ёшидан ҳўл бўлиб кетганди). — Кечирасиз Николай Анастасич, кетаман… Бошқа илож қолмади, ўлиб бўлдим…

— Кисочка, кўряпсиз-ку, биронта извош йўқ! — дедим. — Нимада кетасиз шаҳарга?
— Ҳечқиси йўқ, мен пиёда ҳам кета бераман… Унча узоқ эмас. Ортиқ чидолмайман…

Мен хижолат тортган бўлсам-да, ҳаяжонга тушмадим. Кисочканинг кўз ёшлари, қалтираши ва юзидаги нотайин кўриниш менга франтсуз ёки малорусларнинг арзимас қайғу учун пудлаб кўз ёши тўкиладиган сийқа мелодрамалари сингари асоссиз бўлиб кўринди. Мен тушунмасдим, буни ўзим ҳам яхши билиб турардим, шу туфайли жимгина ўтиришим лозим эди, лекин мен негадир, эҳтимол индамай ўтириш лақмалик нишонаси бўлмасин дебми, унинг онаси олдига кетмай уйида тинчгина ўтиришини маслаҳат қилдим. Йиғлаганлар ўз кўз ёшларини биров кўриб қолишини севмайдилар. Мен бўлсам устма-уст гугурт ёқиб, то қути тамом бўлгунча чақиб ўтирдим. Ана шу мурувватсиз чарағонликнинг менга нима кераги бор эди, ҳалиям билмайман. Умуман, бепарво одамлар кўпинча қўпол ва ҳатто аҳмоқ бўладилар.

Охири, Кисочка мени қўлтиқлаб олди, биз шийпончадан чиқиб кетдик. Дарвозадан чиққач, ўнг қўлга қайрилиб, юмшоқ тўпроқ йўлдан аста-секин кетдик. Тун қоронғи; кўзим секин-аста қоронғиликка ўргангач йўлнинг икки ёқасидаги кекса, лекин ингичка эман ва арғувон дарахтлари қорасини кўра бошладим. Тез орада ўнг қўлда, у ер бу ерини ўпқонлар ва майда-чуйда жарликлар қоплаган нотекис саҳн ғира-шира кўзга ташланди. Жарликлар бўйида худди пусиб ўтирган одамдек пастак буталар турарди. Юрагимни ваҳима босиб кетди. Мен шубҳаланиб қирғоқ томон кўз қиримни ташладим, денгиз шувиллаши, далаларнинг сукунати юрагимга ғулғула солди. Кисочка индамай борар, у ҳамон қалтирар, ярим чақиримча йўл босмай юришдан мадори қуриб, халлослаб қолди. Мен ҳам индамай кетмоқда эдим.

Карантиндан бир чақиримча нарида бир вақтлари буғ билан ишланган, мўрилари жуда ҳам баланд, тўрт қаватли ташланди тегирмон биноси бор. У соҳилда ягона бино бўлиб, кундузи денгиздан ҳам, далалардан ҳам кўриниб туради. Бино ташланди ва унда ҳеч ким яшамаслиги, ҳар қанақа овозларга акс садо бериши, ўтган-кетганларнинг овози ва қадам товуши бино ичидан барала эшитилиб туришидан кўзга жуда сирли ҳамда ваҳимали кўринади. Мана шу қоп-коронғи кеча қўйнида эридан қочиб кетаётган хотинни қўлтиқлаб, ўйиб олинган кўздек юзлаб қора деразалари тикилиб турган, ҳар бир қадамимнинг садосини такрорлаётган бино олдида турган мени тасаввур этинг. Бундай кезда, эси жойида бўлган ёш йигит романтизмга берилиб кетарди, мен бўлсам қоп-қора деразаларга қараб, ўзимча: «буларнинг ҳаммаси даҳшатли, лекин бир кун келиб шу бинодан, Кисочкадан, унинг ғам-андуҳларидан, мен ва менинг барча фикр-ўйларимдан ному нишон қолмайди… Барчаси бўлмағур, беҳуда нарсалар…» деб ўйладим.

Биз тегирмон ёнига етганимизда Кисочка тўсатдан тўхтади, қўлини оҳиста бўшатиб олиб, аввалгидай ёш қиз овози билан эмас, ўзининг расмана озози билан:

— Николай Анастасич, буларнинг ҳаммаси сизга жуда ғалати кўринаётгандир, — деди, — лекин, мен жуда бахтсизман! Қандай бахти қора эканимни тасаввур ҳам қилолмайсиз! Тасаввур қилиб ҳам бўлмайди! Сизга уни гапириб ўтирмайман, чунки гапириб ҳам бўлмайди. Шундай ҳаёт, шунақангги ҳаёт…
Кисочка гапини тугатолмади, тишларини ғижирлатиб, шундай инградики, гўё оғриқдан бақириб юбормаслик учун кучининг борича ўзини тийиб турганга ўхшади…

— Шунақангги ҳаёт! — деб такрорлади у қўрқув билан ва чўзиб. Бу овозда жанублиларга, хохолларга хос бўлган, айниқса хотинларнинг ҳаяжонли сўзлашига қўшиқ руҳини берадиган оҳанг янграб эшитилди. — Шунақангги турмуш! Вой худойим-эй, бу қандай гап, а? Эй, парвардигор!

У, гўё ўз ҳаётининг сирини ечмоқчи бўлгандай ҳайрат билан елкасини қисди, бошини чайқаб, қўлини-қўлига урди. Худди ашула айтаётгандай сўзлар, ҳаракати эса жозибали ҳамда чиройли эди; шу топда у менга таниш бир отоқли украин актрисасини эслатди.

— Оҳ худо, мен худди зиндонда ётганга ўхшайман! — деди у, сўзида давом этиб ва бармоқларини қисиллатиб. — Қани энди, ақалли бир нафасгина одамларга ўхшаб шод-хуррам яшасам! Э, худо! Қандай маломатли кунларга қолди бу бошим! Ёт одам олдида худди аллақанақангги саёқ хотинлардек ярим кечаси эримни ташлаб қочиб кетяпман. Шундан кейин нимага умид боғлаб бўлади?

Мен унинг ҳаракати ва овозини завқ билан кузата туриб, Кисочкани эри билан ёмон туришидан хурсанд бўлаётганимни бирдан пайқаб қолдим. Кўнглимдан дарҳол: «У билан бир кеча бирга бўлишга нима етсин!» деган фикр ўтди. Бу шафқатсиз фикр кўнглимга қаттиқ жойлашиб олиб, йўл бўйи менга тинчлик бермади. Тобора мени кўпроқ васвасага солиб, юрагимни қитиқлаб борди…

Тегирмондан бир ярим чақиримча ўтилгач, шаҳарга бориш учун мозор ёнида чапга қайилиш керак. Ана шу қайилишда, мозор муйишида ғиштин шамол тегирмон бор, унинг ёнидаги кичик уйда тегирмончи яшайди. Биз тегирмон ва унинг эгаси уйидан ўтиб кетдик, кейин чапга қайрилиб, мозор дарвозасига етдик. Шу ерда Кисочка тўхтади.

— Николай Анастасич, мен қайтиб кетаман! — деди у, — сиз кета беринг, худо йўлингизни берсин, уйимга ўзим қайтиб кетаман. Мен қўрқмайман.
— Ия, топган гапингизни қаранг-а! — дедим чўчиб, — онангизникига борадиган бўлсангиз боринг-да…

— Мен бекор қизишиб, тезлик қилибман… жанжал арзимаган нарсадан чиқди. Сизнинг сўзларингиз ўтмишни ёдимга туширди. Шундан кейин кўнглимга турли ўйлар келди… Юрагим сиқилиб турганди. Эрим офицер ўртоғи олдида менга ножўя гап қилди, мен чидаб туролмадим… Шаҳарда, ойимнинг олдида нима бор? Шундай қилсам бахтли бўлармидим? Қизиғида қайтганим яхши… Йўқ, келинг… юра беринг! — деди Кисочка ва жилмайиб қўйди. — Бўлар иш бўлди!

Мен мозор дарвозасидаги: «Шундай соат келадики, барча қабрда ётганлар Исонинг овозини эшитадилар» деб ёзиб қўйилган лавҳани эсладим, мен, қачондир эртами, ё кеч, бир кун келиб ўзим ҳам, Кисочка ҳам, унинг эри, оқ кителли офицер ҳам, ҳаммамиз анави қорайиб кўринаётган дарахтлар остидаги панжаранинг нарёғида ётажагимизни яхши билардим. Шу билан бирга ёнимда бахти қора, ҳақоратланган одам кетаётганини ҳам билардим, булар менга равшан эди, лекин Кисочка қайтиб кетади-ю мен унга айтмоқчи бўлган гапларимни айтолмай қоламан деган малол келадиган ва кўнгилсиз хавотирлик дилимга ҳаяжон солди. Калламда ҳеч қачон ўша тундагидек олий фикрлар ўзимнинг пасткаш ниятларим билан қўшилиб, бу даражада аралашиб кетмаганди… Қандай даҳшат!

Мозор яқинида извош топдик. Кисочканинг онаси истиқомат қиладиган Болшая кўчасига етганимизда извошдан тушиб, йўлкадан кетдик. Кисочка ҳамон жим кетарди, мен эса унга қараган сари жаҳлим чиқиб: «Нега индамайсан, ахир? Гапирсангчи, айни фурсат-ку!» деб ўзимни-ўзим койирдим. Мен яшаётган меҳмонхонадан йигирма қадам беридаги фонар тагига етганимизда Кисочка тўхтаб, йиғлаб юборди.

— Николай Анастасич! — деди у йиғи ва кулги аралаш. Кейин ёш тўла кўзларини жовдиратиб, менга тикилди. — Ана шу қилган яхшилигингизни бир умр унутмайман… Қандай яхши одамсиз! Сизларнинг ҳаммангиз ана шундай азаматсизлар! Оқ кўнгил, ҳимматли, донишманд, муруватли… Оҳ қандай яхши-я!
У менга ҳамма жиҳатдан илғор ва етук маданиятли одам деб қарарди; унинг кўз ёшларидан ҳўл бўлиб кетган юзида, менга нисбатан туғилган завқ ва меҳр билан бир қаторда, менга ўхшаган одамларни жуда кам кўриши ва шундай одамлардан бирини хотини бўлишдек бахтни худо унга раво кўрмаганидан афсусланиш бор эди. «Оҳ, қандай яхши-я!» деб яна ғўлдиради у. Юзидаги гўдаклик севинчи, кўз ёшлари, мулойим жилмайиши, рўмоли остидан чиқиб турган майин сочлари, бепарволик билан бошига ташлаб олган ана шу рўмолининг ўзи менга фонар ёруғида кўрганингда мушукдек силаб-сийпагинг келадиган илгариги Кисочкани эслатди…

Мен чидаб туролмай унинг сочларини, елкасини, қўлларини силадим…

— Кисочка, айт ахир, нима истайсан? — деб ғўлдирадим. — Истасанг сен билан дунёнинг нариги бурчига боришга розиман! Мен сени ана шу зиндондан олиб кетаман, бахтли бўласан, Сени севаман… Бирга кетайлик, жонгинам! Хўпми? Яхшими?

Кисочканинг юзида таажжуб пайдо бўлди. У, фонар остидан бир қадам чекиниб, кўзларини катта очиб менга тикилди. Мен эса унинг қўлини маҳкам ушлаб юзини,, елкасини, бўйнини ўпдим, қасам ичиб, турли-туман ваъдалар бердим. Ишқ-муҳаббатда қасам ичиш жисмоний бир заруриятдир. Бусиз иш битмайди. Баъзан шундай бўладики, ёлғон гапираётганингни ўзинг хам билиб турасан, ваъда бериш керак эмас, лекин, бари бир қасам ичиб, ваъда берасан. Ҳайратда қолган Кисочка ҳамон орқага тисарилар ва кўзини бақрайтириб менга қарарди.

— Йўқ, йўқ! Керак эмас! — деб шивирлади у қўли билан мени ўзидан четлатиб.

Мен уни маҳкам қучоқлаб олдим. Тўсатдан у асабийлашиб, ҳўнграб йиғлаб юборди, унинг юзи шийпончада гугурт чиққанимдаги сингари нотайин ва аллақандай бепарво тусга кирди. Мен унинг сўзлашига халақит бериб, розилигини олмай, меҳмонхонага судраб кирдим… У, худди тошдай қотиб қолган, юрмасди, шунга қарамай мен уни қўлтиғидан ушлаб, деярлик кўтариб олиб кетдим… Эсимда, биз зинапоядан чиқаётганимизда аллақандай қизил гардиш фуражкали одам таажжуб билан менга қаради-да, Кисочкага салом берди…

Ананев қизариб кетди ва сўздан тўхтади. У, жимгина стол ёнидан ўтди, зарда билан бўйнини қашиди, кейин ўзининг баданига югурган совуқдан жунжиб, курак ўртасини ва елкасини қисди. Унга ўтмишни хотирлаш оғир, ўзи билан ўзи олишмоқда эди…

— Яхши эмас! — деди у стакандаги винони ичай деб туриб, бош силкиб. — Айтишларига қараганда, студент медикларга ҳар сафар хотин-қизлар касалликлари тўғрисида кириш лектсияси ўқиш ва бемор аёлни ечинтириб, у ёқ бу ёғини ушлаб кўришдан олдин уларга ҳар бирининг онаси, синглиси ва қаллиғи борлигини эслашни маслаҳат беришаркан… Бу гап ёлғиз медикларга эмас, ҳаётда бирон сабаб билан хотинларга дуч келадиган барча кишиларга алоқадор ва айтилиши лозим. Мана ҳозир, хотиним ва қизим бор, мана энди бу маслаҳатнинг қанчалик ўринли эканини тушундим! Айтгандай, бу ёғини эшитинглар… Кисочка менинг севгилим бўлганидан кейин, бунга бошқача назар билан қаради. Аввало, мени ихтирос билан чуқур севди. Мен учун қисқа муддатли кўнгил очиш унинг хаётида катта ўзгариш ясади. Эсимдаки, у ақлдан озган одамга ўхшаб қолганди. Ҳаётида биринчи марта бахтли бўлиб, яшариб кетди, юзларида завқ ва қувонч ўйнаб, бахтиёрликдан ўзини қўйгани жой топмай гоҳ кулар, гоҳ йиғларди, эртага биз қандай қилиб Кавказга жўнашимиз, у ердан кузда Петербургга боришимиз, сўнг қанақа ҳаёт кечиришимиз тўғрисида орзу-умидларини тинмай очиқ гапирарди…

— Эрим тўғрисида асло ташвиш тортма, — деб менга тасалли берди, — у менга талоқ хатимни беришга мажбур. Чунки Костовичнинг катта қизи билан учрашиб туришини бутун шаҳар билади. Мен ундан ажраламан, иккимиз никоҳдан ўтамиз.

Хотинлар севиб қолса, мушукка ўхшаб, қишига жуда тез илашиб, кўникиб кетади. Кисочка менинг хонамда атиги бир ярим соат бўлди-ю, лекин худди ўз уйида ўтиргандек, менинг буюмларимни ўз буюмидек билиб, тергай бошлади. Буюмларимни чемоданга жойлади, қимматбаҳо палтомни қозиққа илмай латтадек стулга ташлаб қўйганим учун койиди ва ҳоказолар.

Мен унга қараб, сўзларини эшитиб ўтирарканман, ўзимнинг чарчаганим ва бу ишдан пушаймон бўлаётганимни сездим. Оқкўнгил, номусли, жафо тортган аёллинг уч-тўрт соат ичида дуч келган одам қучоғига отилиб, ўйнаш бўлгани менинг ғашимга тегмоқда эди. Кўрдингизми, мендай инсофли одамга бу нарса ёқмай қолди. Кейин, Кисочка каби енгилтак аёлларнинг ҳаётни ҳаддан зиёд севишлари, ҳатто бекорчи гап бўлган — ўзларининг эркакларга муҳаббатларини олий бахт, азоб-уқубат ва ҳаётни ўзгартувчи нарса даражасига кўтаришлари менда ёмон таъсир қолдирди… Бунинг устига, муродим ҳосил бўлгач, бу аёл билан яқинлашиб телбалик қилганим ва энди беихтиёр уни алдашим кераклигидан ўзим пушаймон бўлмоқда эдим… Ҳа, дарвоқи, шуни ҳам айтиб ўтайки, ўзимнинг хийла интизомсизлигимга қарамай, ёлғон гапиришни ўлардай ёмон кўрардим.

Ҳозир ҳам эсимда, Кисочка бошини тиззамга қўйиб ўтирарди. Муҳаббатдан ёниб турган кўзларини менга тикиб:
— Коля, мени севасанми? — деб сўрарди. — Жуда ҳам севасанми? А жуда ҳам-а?

Шундай деб, у қувнаб кулди… Бу нарса менинг кўзимга туйғуга ортиқ берилиш, кўнгилни айнатувчи нодонлик бўлиб кўринди. Лекин ўзим, шу пайтда аввало ҳамма нарсадан «чуқур фикр» излаш кайфиятида эдим.

— Кисочка, онанг уйига кетсанг бўларди, — дедим. — Бир бало бўлиб, йўқлигинг билиниб қолса, қариндош-уруғларинг бутун шаҳарни кезиб, излаб юришмасин тағин. Ойинг олдига эрталаб кириб борсанг, яхши бўлмайди…

Кисочка сўзимни маъқуллади. Хайрлашаётиб, у билан эртага кундузи шаҳар истироҳат боғида учрашадиган, индинига Пятигорскка бирга жўнаб кетадиган бўлиб, аҳдлашдик. Уни кўчагача кузатиб чиқдим. Йўлда самимий ва меҳрибонлик билан эркалатганим ҳали ҳам хотирамда. Шундай дақиқалар ҳам бўлдики, ҳеч шубҳасиз менга ишонаётгани учун унга раҳмим келди, ҳатто, ўзим билан Петербургга олиб кетмоқни хаёл қилдим. Лекин, чемоданимда атиги олти юз сўм борлиги, кузда эса ундан ажралиш ҳозиргидан кўра янада қийинроқ бўлишини эслаб, дарҳол раҳм-шафқатимни йиғиштириб қўйдим.
Биз Кисочканинг онаси яшайдиган уй олдига келдик. Мен қўнғироқни босдим. Эшик орқасидан оёқ товуши эшитилганда Кисочканинг юзида дарҳол жиддий қиёфа пайдо бўлиб, осмонга қаради ва мени шошилиб ёш боладек қайта-қайта чўқинтирди, шундан кейин қўлимни маҳкам ушлаб, лабларига босди.
— Эртагача хайр! — деди у ва уйга кириб кетди.

Мен кўчанинг нариги бетига ўтиб, йўлкадан туриб, рўпарамдаги уйни кўздан кечирдим. Аввал деразалар қоп-қоронғи эди, тўсатдан бир деразада ёқилган шамнинг хира кўкиш нури кўринди; у катталаниб, ўзидан шуъла таратди. Ана шу нур билан бирга аллақандай соялар хона бўйлаб юра бошлади.
«Кутишмаган экан!» деб кўнглимдан ўтказдим.

Ўз номеримга қайтиб келиб, ечиндим, сантурин виносидан ичиб, бозордан кундуз куни сотиб олган донадор икра билан закуска қилдим. Шошилмай ўрнимга ётдим-да, туристлар сингари хотиржам ва қаттиқ уйқуга кетдим.

Эрталаб ўрнимдан турганимда бошим оғрир, кайфим бузуқ, негадир кўнглим ғаш эди.

— Нима гап ўзи? — деб сўрадим ўзим ўзимдан, нимадан ташвишланаётганимни билмоқ учун. — Мени нима безовта қиляпти? Кисочка келиб қолса жўнаб кетишимга халақит бериши ва унга ёлғон гапириб, минг товланишим кераклиги мени безовта қилаётган экан. Мен тезгина кийиндим-да, буюмларимни чемоданга жойлаб, уни кечқурун соат еттига вокзалга етказиб беришларини буюриб, меҳмонхонадан чиқиб кетдим. Кун бўйи бир таниш доктор ўртоғим уйида ўтирдим, кеч киргач, шаҳардан жўнаб кетдим. Мана, ўзингиз кўриб турибсизки, менииг фикрим ғоят пасткашлик билан, хиёнаткорона равишда шаҳардан қочиб қолишга халақит бермади.

Таниш доктор ўртоғим уйида ўтирганимда ҳам, вокзалга чиқиб кетаётганимда ҳам хавотирликдан ўзимни қўйгани жой топмадим. Ўзимча Кисочка билан учрашишдан, бирон жанжал чиқишидан кўрқаётганга ўхшардим. Вокзалда атайлаб иккинчи қўнғироқ урилгунча ҳожатхонада ўтирдим. Ўз вагоним томон кетаётганда қалбимни шундай оғир туйғулар қамраб олдики, гўё бошимдан оёғимгача ўғирланган буюмлар билан ўралгандек эдим. Зўр ваҳима ва сабрсизлик билан учинчи қўнғироқ чалинишини кутдим!

Ниҳоят қувончли, жонимга ора кирувчи учинчи қўнғироқ урилди, поэзд йўлга тушди; қамоқхона билан казарма ҳам орқада қолиб кетди, кенг дала бошланди, аммо, мени ҳайрон қилган нарса шу бўлдики, юрагимнинг безовталиги ҳамон босилмаган эди. Ўзимни ҳали ҳам зўр бериб қочишга тиришаётган ўғридай ҳис қилмоқда эдим. Бу қанақаси а? Ўзимни босиб олиш ва кўнгилдаги чигилни ёзиш учун, вагон деразасидан ташқарига қарадим. Поэзд соҳил ёқалаб борарди. Денгиз сатҳи ойнадай силлиқ, кечки шафақнинг олтинсимон нозик шуъласи ёйилган феруза осмон денгизда жилваланиб, осойишта акс этиб турарди. Денгизнинг у ер бу ерида балиқчиларнинг сол ва қайиқлари кўзга қорайиб кўринарди. Баланд соҳилга жойлашган худди қутичадай бежирим ва ғуборсиз шаҳар устини аста-секин кеч қоронғилиги қоплай бошлаган эди. Унинг олтин бошли черковларида, деразалари ва кўкатларида ботаётган қўёшнинг нури акс этиб, эритилаётган олтиндай яллуғланар ва сўнарди… Далалардан таралаётган хушбўй ис денгиздан эсаётган ёқимли нам ҳаво билан қўшилиб кетмоқда.

Поэзд учиб борарди. Йўловчилар ва кондукторларнинг кулгилари тинмайди, ҳамма шод-хуррам, ўзини енгил сезарди, ёлғиз менинг ғалати безовталигим борган сари зўраярди… Мен шаҳарни босаётган нурсиз қоронғиликка қарадим, назаримда, ана шу қоронғилик ичидаги черков ҳамда уйлар ёнида, юзида бирон ифода бўлмаган, бепарво қаровчи хотин зир югуриб мени қидириб юрганга ўхшади. У ёш қиздек ёки украин актрисаси сингари чўзиб: «Ё раббим, ё раббим!» деб инграрди. Кеча хайрлашаётиб, унинг жиддий юз ва ташвиш тўла кўзларини катта очиб, худди ўз ўғлидек мени чўқинтирганини эсладим, шу заҳоти, кеча у ўпган ўз қўлларимга беихтиёр қарадим.

Қўлимни қашиб туриб: «Нима бало, яхши кўриб қолдимми?» деб ўзимдан-ўзим сўрадим.

Фақат кечаси бўлиб, йўловчилар уйқуга кетиб, мен ўз виждоним билан ёлғиз қолганимдагина илгариги ғалати туйғумни фаҳмлаб қолдим. Ҳозиргина ёритилган вагонда, кўз олдимда Кисочка образи турарди, худди ана шу фурсатда мен одам ўлдириш даражасида ёвузлик қилганимни англадим. Виждон азоби қийнамоқда эди. Ана шу азоб-уқубатли ҳисларни босмоқ учун буларнинг ҳаммаси беҳуда, бўлмағур нарса, бари бир мен ҳам, Кисочка ҳам ўлиб, чириб кетамиз, унинг қайғу-аламлари эса ўлим олдида ҳеч гап эмас ва ҳоказо ва ҳоказо, деб ўзимга тасалли беришга тиришдим… Қисқаси, озод ирода йўқ, демак шундай бўлгач мен ҳам айбдор эмасман; лекин мана шу далилларнинг ўзи менинг ғашимга тегарди ва улар бўлак ўй-мулоҳазаларим ичида ғалати бир тезликда йўқолиб кетарди. Кисочка ўпган қўлимдан қўмсаш ҳисси сездим… Гоҳ жойимга бориб ётар, гоҳ ўрнимдан туриб стантсияларда арақ ичар, ўзимни межбур қилиб бутерброд ердим, кейин ҳаётнинг бир чақалик қиммати йўқ деб, ўзимни ишонтиришга тушдим, аммо бундан ҳеч нима чиқмади. Менинг миям ғалати нарсалар, очиғи, кулгили нарсалар билан тўлиб тошганди. Сира бир-бирига ўхшамаган фикрлар тартибсиз равишда қалашиб, бири иккинчисига халақит бериб, чувалашиб кетарди, мен мутафаккир эса, бошимни қуйи эгиб, кўзимни ердан олмай ҳеч балога тушунмаганимча, ана шу сон-саноқсиз фикрлардан керакли ва кераксизини ажратолмай карахт ўтирардим. Маълум бўлдики, мен, мутафаккир шу маҳалгача ҳатто фикрлаш техникасини ҳам билмас эканман, худди соатни тузата олмаганим сингари миямни ҳам ўзимга бўйсундиролмас эканман. Умрим бино бўлиб биринчи марта жиддий тарзда фикр юргизмоқда эдим, бу нарса менга жуда қизиқ туйилди, ўзимча: «Мен жинни бўламан, шекилли!» деб ўйладим. Кимнинг мияси ҳамиша ишламай, фақат қийин пайтдагина ишласа, ундай одамнинг кўнглидан кўпинча жинни бўлиб қолиш фикри ўтади.

Ана шу ўйлар билан бир кечаю бир кундуз қийналдим. Иккинчи кеча ҳам худди шу тарзда ўтди, мен фикр юритиш нақадар кам кўмак берганини сезиб, кўзим мошдай очилди. Шу билан ўзимнинг кимлигимни яхши билиб олдим. Фикрларим бир чақага қимматлигини, Кисочка билан учрашувимизга қадар ҳали фикр юрита олмаганимни, жиддий фикр юритиш нималиги ҳақида ҳатто тушунчага ҳам эга эмаслигимни англадим; шунча азоб-уқубат чекканимдан кейингина менда эътиқод ҳам, аниқ бир маънавий маслак ҳам, юрак ҳам, идрок ҳам йўқлигини билдим. Мендаги барча ақлий ва маънавий бойлик фақат маҳсус билимдан, бўлак-бўлак ва кераксиз хотиралардан, бировларнинг фикрларидан иборат экан, руҳий ҳолатим эса, худди якун билган алифбе даражасида паст ва оддий тарзда экан… Ёлғон гапирмаслигим, ўғирлик қилмаслигим, бировни ўлдирмаслигим, ҳаммага равшан бўлган ножўя ишларга берилмаслигимга сабаб менда бирон маслак ёхуд эътиқоднинг борлигидан эмас, — улар менда йўқ эди, — асосан, ўзим барчаси бўлмаган нарса деб ҳисоблаган, оёқ-қўлимни маҳкам боғлаб, сезмаганим ҳолда менинг ҳаётимни бошқариб келган, қон ва танамга синпиб кетган энагамнинг эртаклари билан кирган ҳаммабоп хулосалар экан…

Мен ўзимнинг мутафаккир ҳам эмас, файласуф ҳам эмас, юлдузни бенарвон урадиган эпчил одам эканимни тушундим. Худо менга соғлом, бақувват истеъдод куртаги бўлган рус миясини берган эди. Мана энди, йигирма олти ёшли, ҳали оқ-қорани танимаган, турғунликдан бегона, бирон бойлик орттирмаган, аммо, инженерлик касбининг енгил-элпи чанги билан қопланган мияни тасаввур этинг; у ёш бўлганидан жисмоний ишга ўч, уни қидиради. Лекин, у, ҳаётнинг бемаънилиги ва нариги дунё тўғрисидаги жуда чиройли, жарангдор фикрларга тасодифан дуч келади-да, ана шу фикрларни хасислик билан ўзига эмиб олиб, бутун борлигини унга бағишлайди, шу билан худди мушук билан сичқон ўртасидаги сингари улар ўртасида турли ўйин бошланади. Мия ҳали на эрудитсияга, на бирон маълум тартибга эга, лекин бу ҳеч нарса эмас. У, ўзига берилган табиий куч воситаси билан мустақил ўсиб-унгандек улкан фикрларни ҳам уддалаб кетади, орадан бир ой ўтмай кўрибсизки, ана шу мия эгаси биргина картошкадан юз хил маззали овқат тайёрлаб, ўзини мутафаккир деб хаёл қилади…

Бизнинг авлодимиз ана шу эпчилликни, жиддий фикр ўйинини фанга, адабиётга, сиёсатга, иш қилиб, қайси кўчага киришга эринмаган бўлса, ҳаммасига олиб кирди, бу билан унинг бепарволиги, маъюслиги, бир ёқламалиги ҳам кириб келди, яна менимча, халқда шу маҳалгача кўрилмаган, жиддий фикрга ғалати муносабатни юзага келтирди.

Ана шу бахтсизлик орқасида мен ўзимнинг нуқсонларимни ва нодон эканлигимни билиб олдим, булардан хулоса чиқардим. Тўғри фикр юритишим, ўз билишимча, ишни алифбедан бошлаганимдан, яъни виждоним буйруғи билан Н шаҳарига қайтиб боришга мажбур бўлганимда бошланди. Мен фалсафа сотиб, донишмандлик қилиб ўтирмай, Кисочка олдида худди ёш боладек ялиниб-ёлвориб, товба қилдим ва бирга ўтириб йиғладим…
Ананев қисқа қилиб Кисочка билан бўлган сўнгги учрашувини сўзлаб берди-да, кейин жим қолди. Инженер ҳикоясини тамом қилгач:

— Шундай… — деди студент гердайиб, — оламда шунақа гаплар ҳам бор!

Унинг юзи ҳануз бепарволигини акс этдирар, Ананевнинг ҳикояси унга зиғирча таъсир қилмаганга ўхшарди. Бир пасгина дам олган инженер, ўзининг олдинги фикрларини шарҳлай бошлаганда студент асабийлик билан юзини буриштириб, ўрнидан турди ва стол ёнидан ўз кровати томон кетди. Жойини ҳозирлаб, ечина бошлади.

— Ҳозир ўзингизча бирон кишини бирон нарсага ишонтирган одамга ўхшайсиз! — деди жаҳл билан у.

— Бирон кишини деб такрор сўради инженер, — азизим, ахир мен бунга даъвогар эмасман-ку? Сизга худо ёр бўлсин! Сизни ишонтириб бўладими! Бундай ишончга фақат ўз шахсий тажрибангиз орқали ҳамда азоб-уқубат чекиб эришасиз!..

— Гапингиздаги мантиқ ҳам жуда ғалати — деди студент тунги ич кўйлагини кияркан, минғирлаб. — Ўзингиз севмайдиган ана шу фикрлар ёшларга ҳалокат-ку, сизга ўхшаган кексалар учун, гапингизга қараганда, нормал ҳол эмиш! Гўё гап сочнинг оқи устида бораётгандек… Кексаларга бу имтиёз қаёқдан берилди? Нимага асосланган у? Ана шу фикрлар заҳар бўлса — ҳамма учун баравар бўлиши лозим эди.

— Э, йўқ, азизим, ундай деманг! — деди инженер муғомбирлик билан кўз қисиб. — Асло ундай деманг! Биринчидан, кексалар эпчил эмаслар. Улардаги умидсизлик ташқаридан, тасодифан келган нарса бўлмай, мияларида туғилади, улар ҳар қанақа Гегел ва Кантларни ёдлаб, хўп азоб-уқубат чекиб, бир талай хато қилиб, бир сўз билан айтганда, бутун зинани пастдан юқори босқичига босиб ўтиб, бунга эришадилар. Уларнинг умидсизлиги шахсий тажриба ҳамда пухта фалсафий заминга эга бўлади. Иккинчидан, кекса мутафаккирларда умидсизлик сиз билан мендаги сингари олди-қочди эмас, оламшумул азоб, жафо чекиш деган гап. Бу христианликка бориб тақалади, чунки у кишига муҳаббат ва киши ҳақидаги фикрлардан келиб чиқади, шу туфайли эпчил одамлардаги умидсизликка ҳеч бир ўхшамайди. Сиз, ҳаёт ўз сир-асрорини шахсан сиздан яширгани учун унга нафрат билан қарайсиз, фақат ўз ўлимингиздан кўрқасиз, холос, чин мутафаккир эса, ҳақиқат барча одамлардан яширин бўлгани учун қайғиради ва одамлар деб ғам чекади. Жумладан: шу ердан сал нарида Иван Александрович деган давлат ўрмонининг қоровули яшайди. Ажойиб чол ўзи. Бир вақтлари аллақаэрда ўқитувчи бўлган, алланималар ёзган, ким бўлиб ўтганини ким билади, хуллас, ўзи хўп донишманд, фалсафани сув қилиб ичиб юборган одам. Кўп ўқиган, ҳозир ҳам қўлидан китоб тушмайди. Шу яқинда нима ҳам бўлиб биз у билан Грузовская участкасида учрашиб қолдик… ўша кунларда у ерда шпала ва темир йўл изи ётқизилган эди. Иш айтарли мураккаб эмас, лекин бу касбдан хабари йўқ Иван Александровичга из ётқизиш аллақандай фокусга ўхшаб кўринарди. Тажрибакор мастер шпалани ўрнатиб, унга темир йўл изи ётқизиши учун атиги бир минут керак. Ишчиларнинг кайфлари чоғ бўлганидан улар чиндан ҳам жадал ва моҳирлик билан ишламоқда эдилар. Айниқса бир аблаҳ болға билан михнинг қалпоқчасига шундай мўлжаллаб урардики, бир зарбнинг ўзидаёқ шпалага михни жойлаб қўярди, болға дастасининг ўзи сал кам бир саржин, мих эса бир фут узунликда эди. Иван Александрович ишчиларга узоқ тикилиб турди, кўнгли юмшаб кетиб, кўзларига ёш тўлди, у мен томон қараб: «Эҳ, аттанг, мана шу ажойиб кишиларнинг ҳаммаси бекорга ўлиб кетади!..» деди. Бундай умидсизликнинг маъносига мен тушунаман…

— Бу гапларингиз ҳеч нимани исботлаб, ечиб бермайди, — деди студент чойшаб ёпинаркан. — Бу нарса ховончада сув янчиш билан баравар гап! Ҳеч ким ҳеч нарсани билмайди, кейин сўз билан бирон нарсани исботлаб бериш ҳам мумкин эмас.

У, чойшаб тагидан бошини кўтарди ва асабийлик билан юзини буриштириб, шошилиб:
— Кишиларнинг сўзига ва мантиққа ишонмоқ, унга муҳим нарса деб қарамоқ учун одам ҳаддан ташқари содда ва гўл бўлмоғи керак, — деди. — Оғизда истаган нарсани исботлаб бериш ва уни рад этиш мумкин. Одамлар тез орада тил техникасини мислсиз даражада такомиллаштириш билан икки карра иккини етти деб математик жиҳатдан тўғри исботлаб беришга эришадилар. Мен бировнинг гапини эшитишни, китоб ўқишни яхши кўраман, лекин ишонч масаласига келганда, мени кечиринг, ишонмоққа ожизман, буни истамайман ҳам. Мен фақат худога ишонаман, сизга бўлса, осмон узилиб ерга тушгунча гапирсангиз ҳам, Кисочкалардан яна беш юзтасини шайдо қилсангиз ҳам ишонмайман, фақат ақлдан озганимдагина ишонишим мумкин… Яхши ётиб туринглар!

Студент бошига чойшабини ёпиб олди, ўзининг эшитишни ҳам, гапиришни ҳам истамаётганлигини билдириш учун девор томонга ўгирилди. Шу билан баҳс тамом бўлди.

Ётишдан олдин инженер билан мен баракдан ташқарига чиқдик ва яна чироқларни томоша қилдик.
— Сизни беҳуда сафсаталаримиз билан тоззаям зериктириб юбордик, шекилли! — деди Ананев осмонга қараб, ҳомиза тортаркан. — Шундай, отахоним, нима қил дейсиз! Бемаза зеркишдан юрагинг сиқилиб вино ичасан-у, фалсафа сотиб, кўнгил овутасан… Вой худойим, анави кўтармани кўринг! — деди у завқланиб, биз темир йўл кўтармаси ёнига келганда. — Қаранг, кўтарма эмас, нақ Арарат тоғининг ўзгинаси-я!

Бироз жим қолгач, яна давом этди:
— Мана шу чироқлар баронга амалекитянларни эслатибди, менга улар кишиларнинг фикрларига ўхшайди… Биласизми, ҳар бир одамнинг фикри ана шу тақлид тарқоқ ва тартибсиз бўлади. У, ҳеч нимани ечиб бермайди, қоронғиликни ёритмайди, номаълум ҳолича аллақанақа мақсад томон бир ёқлама интилади, кейин, аллақаэрда — узоқ кексаликка бориб ғойиб бўлади… Дарвоқи, фалсафа сотишни бас қилайлик! Алламаҳал бўлиб қолди…

Биз баракка қайтиб кирдик. Инженер мени ўзининг кроватига ётишимни илтимос қилди.
— Ҳеч сўзсиз хўп денг! — деб қистарди икки қўлини кўксига қўйганича. — Ўтинаман! Менинг тўғримда асло ташвиш қилмасинлар. Тўғри келган жойда ётиб кета бераман, энг муҳими, мен ҳали-вери ётмоқчи эмасман… Илтимосимни қайтарманг!

Мен рози бўлиб, ечина бошладим. Инженер иш жойига ўтириб, яна чертёжларни кўздан кечиришга киришди.
— Отахоним, бизга ўхшаган бечораларга уйқу қаёқда дейсиз, — деди шивирлаб. Мен аллақачон ўринга ётиб, кўзимни юмиб олгандим. — Кимнинг хотини ва икки боласи бўлса унинг ухлашга вақти бўлмайди. Уларни боқиши, кийинтириши ва келажагини ғамлаб бериши керак. Иккита болам бор: бири ўғил, бири қиз… Ўғилчам тушкурнинг башараси хўп келишган-да… ўзи ҳали олти ёшга тўлгани йўғу истеъдоди, мен сизга айтсам, жуда ўткир, зеҳни баланд… Қаэрдадир суратлари ҳам бор… Эҳ болажонларим, жонажонларим!

У қоғозларни титиб, суратни топиб олди-да, уни кўра бошлади. Мен ухлаб қолдим.

Азорканинг вовуллашидан ва аллақандай шанғиллаган озоздан уйғониб кетдим. Ички кўйлакли, сочлари тўзиган яланг оёқ фон Штенберг остонада туриб, биров билан қаттиқ гаплашарди. Тонг отиб келмоқда ади… Кўкиш тонг қоронғуси баракнинг эшиги, тирқишлар ва деразалардан ўзини ичкари уриб, мен ётган кроватни, Ананевни, қоғозлар тўла стол устини хирагина ёритмоқда эди. Полга тўшалган бурка устида, гўштдор, серюнг кўкракларини кериб, чарм ёстиққа бош қўйиб инженер ухлаб ётарди. Ананев шундай қаттиқ хуррак отардики, ҳар кеча у билан бирга ётувчи студентга чин қалбимдан ачиндим.

— Нима сабабдан биз уни қабул қиларканмиз? — деб қичқирарди фон Штенберг. — Бунинг бизга дахли йўқ! Инженер Чалисов олдига олиб бор! Қозонларни ким бериб юборди?
— Никитин… — деб жавоб қилди йўғон овоз.

— Гап шу, уни тўғри Чалисовга олиб бориб бер… Бизга бунинг тегишли жойи йўқ. Нега бақрайиб турибсан? Жўна!

— Жаноби олийлари, биз у кишининг олдиларига бориб келдик! — деди йўғон овоз яна. — Кеча кун бўйи юриб бутун темир йўл бўйлаб у кишини изладик, баракларига кирсак, у кишини Димковский участкасига кетганлар, деб айтишди. Барака топинг, бир яхшилик қилинг, олиб қолинг уни! Қачонгача олиб юрамиз? Олиб юраверишимизнинг охири кўринмайди…

— Нима гап ўзи? — деди хириллаб Ананев уйқудан уйғониб, бошини кўтариб қараркан.
— Никитиндан қозон олиб келишипти, — деди студент, — бизга қабул қилиб олинглар деб тиқилинч қилишяпти. Олиб бизга нима зарур келипти?

— Ҳайдаб юборинг!
— Илоҳи барака топинг, жаноби олийлари, шу нарсани бир ёғлиқ қилиб беринг! Отларимизга икки кундан бери ем берганимиз йўқ, ҳойноҳой хўжайинимизнинг жаҳли чиқиб ўтиргандир. Қайтариб олиб кетиб бўладими? Қозонларни темир йўл буюрган экан. демак, қабул қилиб олиши керак…

— Гапга тушунсанг-чи ахир, қовоқбош, бу бизнинг ишимиз эмас! Чалисовнинг олдига бор, деб айтяпман-ку!
— Тағин нима гап? Ким ўзи? — Яна хириллаб сўради Ананев. — Эй башараси қурсин! — деб койинганича ўрнидан туриб, эшик ёнига келди. — Нима гап?

Мен ҳам кийиниб, орадан икки минут ўтмай, баракдан ташқарига чиқдим. Ананев билан студент, уларнинг ҳар иккиси ҳам ички кўйлакда, ялангоёқ, олдиларида турган бошяланг, қамчин ушлаган ва уларнинг нима деяётганларига тушунмаётган мужикка алланимани қизишиб, сабрсизлик билан тушунтирардилар. Ҳар иккисининг ҳам юзида кундалик оддий ташвиш акс этарди.

— Қозонни нима қиламан? — деб бақириб берди Ананев. — Бошимга ураманми уни? Агар Чалисовни топмаган бўлсанг, ёрдамчисини қидириб топ, бор йўлингдан қолма, бизнинг ҳам бошимизни оғритиб юрма!

Студентнинг кўзи менга тушиши билан кечаси бўлиб ўтган гапларни эслади, шекилли, уйқули юзидан ташвиш белгиси йўқолиб, ўрнини ақлий танбаллик ифодаси эгаллади. У, мужикка қўл силтаб, ниманидир ўйлаганича бир четга чиқиб кетди.

Эрталабдан ҳавонинг авзойи бузуқ эди. Тунда чироқлар кўринган темир йўл бўйлаб, уйқудан турган ишчилар ивирсиб юрарди. Олағовур ва замбил ғалтакларнинг ғижирлаши эшитилди. Иш куни бошланди. Арқон абзалли от қум солинган аравани бўйнини чўзиб, кучининг борича интилиб, кўтарма устига тортиб чиқарди…

Мен хайрлашдим… Тунда жуда кўп соҳада гап бўлди, аммо, мен биронта ҳал қилинган масалани кўнглимга туголмадим, тунда бўлган гаплардан худди сузгичдан ўтказгандай эрталаб менинг хотирамда фақат чироқлар билан Кисочка образигина қолди, холос. Мен отга миниб, сўнгги бор студентга, Ананевга, жазаваси қўзиб қоладиган, кўзлари мастдек хира боқувчи Азоркага, эрталабки туманда кўзга чалинаётган ишчиларга, темир йўл кўтармасига, бўйнини чўзиб тепага чиқиб кетаётган отга қараб, ўзимча:

«Бу дунёда ҳеч нарсага тушуниб бўлмайди!» деб ўйладим.

Отимга қамчи босиб, темир йўл ёқалаб кетдим, сал юриб, тумшайган бепоён текисликка, булут билан қопланган совуқ осмонга қараб, тундаги гаплар хотирамдан ўтди. Ўйлаб кетдим, қуёш тиғидан қовжираган текислик, чексиз осмон, узоқдан қорайиб кўринган ўрмон, туманли уфқ гўё менга: «Ҳа, ростдан ҳам бу дунёда ҳеч нарсага тушуниб бўлмайди!» деб айтаётгандек эди.

Қуёш чиқа бошлади…

_____________
Ҳикоя Дастлаб «Северний вестник» журналида босилган, 1888, № 6, июн. Имзо: Антон Чехов, Автор асарлар тўпламига киритмаган.
* Мартишка (ёки мартин) — чайкалар тоифасидан кичик бир қуш. Тарж.
** Линейка — кўп одам ўтирадиган узун арава.

Anton Pavlovich Chexov
CHIROQLAR
Sami Abduqahhorov tarjimasi

 Buyuk rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov Taganrog shahrida do’kondor oilasida tug’ilib o’sdi. Chexov gimnaziyani tamomlagach, Moskva universitetining tibbiyot fakul`tetiga o’qishga kiradi, tirikchilik uchun hajviy hikoyalar yozadi. Yozuvchi o’qishni tamomlab, uezd vrachi bo’lib ishlayotgan davrda mashhurlik pag’onasiga ko’tarildi. 1890 yillari Chexov Rossiyadagi eng ko’p mutoala qilinayotgan yozuvchiga aylandi. U har bir odamga tushunarli bo’lgan oddiy tilda ijod qildi. Chexovning eng mashhur asarlari orasidan « № 6 palata», «Anna», «Kuchuk yetaklagan ayol» hikoyalari va «Chayka», «Vanya amaki», «Uch opa-singil» p`esalari o’rin olgan. Buyuk yozuvchi 1904 yil olamdan o’tdi va Moskvaning Novodevich`e qabristoniga dafn etildi.

Tashqarida itning vovullagani eshitildi. Men bilan injener Ananev va uning yordamchisi student fon Shtenberg it kimga vovullayotganini ko‘rish uchun barakdan tashqariga chiqdik. Men mehmon bo‘lganimdan barakdan chiqmasligim ham mumkin edi. Iqror bo‘layki, ichilgan vinodan boshim aylanib turgani uchun tashqari chiqib, sof havoda nafas olishni orzu qilib turardim.
— Hech kim yo‘q-ku… — dedi Ananev, biz tashqariga chiqqanda. — Nega bekorga vovullaysan Azorka? Ahmoq!
Tevarak-atrofda hech kimsa ko‘rinmaydi. Xonaki qora it—ahmoq Azorka bekorga vovullagani uchun uzur so‘raganday cho‘chibroq yonimizga keldi-da, dumini likillatdi. Injener engashib, uning ikki kulog‘i orasini siladi.
— Hay jonivor, nega bekorga vovullaysan? — dedi Ananev, bolalarga va itlarga xushfe’l odam gapirganday. — Xo‘sh, yomon tush ko‘rdingmi? Doktor, ko‘ring-a, — deb, u menga murojaat qildi. — Bu juda asabiy jonivor. Yolg‘izlikka toqat qilolmaydi, hamisha yomon tushlar ko‘radi, bosinqirab, ko‘zlariga har nima ko‘rinaveradi. Baqirib bersang, jazavasi tutadi-yu, o‘zini yo‘qotib qo‘yadi.
— Ha, juda nozik it… — dedi student, uning so‘zini ma’qullab.
Azorka o‘zi to‘g‘risida gap borayotganini sezib, tumshug‘ini yuqori ko‘tarib, g‘inshidi, go‘yo: «Ha, ba’zida qattiq azoblanaman, lekin sizlar, marhamat qilib, meni kechiringlar!» dedi.
Avgust oyi, tun seryulduz bo‘lsa ham xiyla qorong‘i. Umrimda bugungiday favqulodda vaziyatga tushmaganimdan seryulduz tun ham sokin, ko‘ngilsiz va aslidagidan qorong‘iroq bo‘lib ko‘rindi. Men endigina qurilayotgan temir yo‘l liniyasida edim. Tayyor bo‘lay deb qolgan temir yo‘l ko‘tarmalari, qum uyumlari, tuproq va shag‘allar, baraklar, chuqurlar, har joy-har joyda yotgan zambil g‘altaklar, ishchilar yashayotgan yerto‘lalar tepasidagi tuproqlar — qop-qora tun o‘z bo‘yog‘iga bo‘yagan ana shu barcha narsalar aralash-quralash bo‘lib, yer ustida qadimiy tartibsiz bir manzara hosil qilgan edi. Bu barcha buyumlar ko‘z oldimda shu qadar betartib yastanib yotardiki, kavlab tashlangan, hech nimaga o‘xshamagan, badburush yerda odamlarning va tik simyog‘ochning qorasini ko‘rish g‘alati tuyilardi; har ikkisi ham manzarani buzib turar, osmondan tushganga o‘xshardi. Jimlik, faqat simyog‘och ustida allaqanday g‘ingillash eshitilar edi.
Biz ko‘tarma tepasiga chiqib, pastga qaradik. Bizdan taxminan ellik sajin narida, tun qo‘ynida chuqurlar, baland-pastlik va tepalar yaxlit narsadek qorayib ko‘ringan yerda xira chiroq miltillardi. Undan narida ikkinchisi, keyin uchinchisi ko‘rindi. U chiroqlardan yuz qadamcha narida yonma-yon turgan ikki qizil ko‘z — ehtimol, biror barakning derazasi yiltiraydi. Marjondek tizilib ketgan chiroqlar tobora g‘uj bo‘lib, uzoqlashib, xiralashib shu ko‘yi ufqqacha borib tutashib, yarim doira yasaydi-da, chapga qayrilib ketadi va uzoqda, qorong‘ilik qo‘ynida ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi. Chiroqlar qimirlamasdi. Tun sukutida va telegraf simlarining g‘ingillashida qandaydir umumiylik borligi sezilib turardi. Ana shu ko‘tarma ostiga allaqanday muhim sir ko‘mib yuborilganu, bu sirdan faqat chiroqlar, tun va telegraf simlarigina xabardorga o‘xshaydi…
— Eh, qanday rohati jon-a! — deb chuqur nafas oldi Ananev. — Bu yerlarning kengligi va go‘zalligidan ko‘z uzging kelmaydi! Manavi ko‘tarmani ko‘ring! Bu ko‘tarma emas, Monblanning o‘zginasi! Uning bahosi bir qancha million…
Chiroqlar va bahosi bir qancha millionli ko‘tarmadan zavqlangan, vinodan kayfi chog‘, va nozik hislarga berilgan injener, student fon Shtenberg yelkasiga qoqarkan, hazillashgan ohangda so‘zida davom etdi:
— Xo‘sh, Mixaylo Mixaylich, nega o‘ylab qoldingiz? O’z qo‘ling bilan bunyod qilgan narsaga qarash zavqli ekanmi? O’tgan yili, xuddi mana shu biz turgan yer qup-quruq cho‘l edi, inson oyog‘i tegmagandi. Mana endi ko‘rasizki, hayot, tsivilizatsiya kirib keldi! Xudo haqi, bular qanday yaxshi! Siz bilan biz temir yo‘l qurayotibmiz, bizdan keyin, aytaylik yuz yoki ikki yuz yil o‘tgach, yaxshi odamlar fabrikalar, maktablar, kasalxonalar quradilar — qarabsizki, bu yerlar yashnab ketibdi! A?
Student qo‘llarini cho‘ntagiga tiqqanicha ko‘zini chiroqlardan uzmay, qimirlamay turardi. U, injenerning gapiga quloq solmas, nimanidir o‘ylardi. Shu topda u, ba’zan kishida bo‘ladigan vaziyatni boshidan kechirar — na gapirgisi, na eshitgisi, kelardi. Uzoq jim turganidan keyin, men tomon o‘girilib, sekingina:
— Shu oxiri ko‘rinmas chiroqlar nimaga o‘xshaydi? — deb so‘radi. — Ular menda, ming yillar ilgari yashab, allaqachon qirilib ketgan, qandaydir amalekityanlar yoki filistimlyanlar lagerlari singari o‘tmish xotirasini uyg‘otdi. Nazarimda, allaqanday qadimiy xalq shu yerga manzil qurib, joylashgan-da, tong otishini kutmoqda, tong otishi bilan u Saul yoki Dovud bilan jangga kiradi. Tasavvurimning to‘la bo‘lishi uchun yolg‘iz karnaylar ovozi-yu, soqchilarning bir-birlari bilan allaqanday efiopiya tilida gaplashishlarigina yetmaydi.
— Ha, shunday… — deb uning fikriga qo‘shildi injener.
Shu lahzada go‘yo jo‘rttaga temir yo‘l bo‘ylab shamol esdi va qurol-aslaha jaranglashiga o‘xshagan ovoz keldi. O’rtaga jimlik cho‘kdi. Injener va studentning hozir nima to‘g‘rida o‘ylayotganini bilmayman, ammo allaqachon o‘lib ketganlar ko‘z oldimda ko‘rinib, soqchilar ham notanish tilda gaplashayotganga o‘xshab ketdi. Tasavvurim chodirlar, g‘alati odamlar va ularning kiyimlari, qurol-aslahalarini darrov ko‘z oldimga keltirdi…
— Shunday, — deb g‘o‘ldiradi xayol surib turgan student. — Bir vaqtlari, mana shu dunyoda filistimlyanlar va amalekityanlar yashagan, urushlar qilgan, hayotda ma’lum rol o‘ynagan edi, mana endi ulardan nishon ham qolmadi. Biz ham shunday bo‘lamiz. Hozir temir yo‘l qurayotirmiz, mana shu yerda turib, falsafa sotayotirmiz, oradan ikki mingcha yil o‘tgach, bu tepalikdan, og‘ir mehnatdan keyin uxlab yotgan barcha kishilardan asar ham qolmaydi. Aslida bu dahshat!
— Yaxshisi, siz bu fikrlarni tashlang… — dedi injener jiddiy va o‘git berganday.
— Nima uchun?
— Shuning uchun… Bu fikrlar hayotni boshlash emas, uni tugatish kerak degan bo‘ladi. Bunday fikrlarni aytishga siz hali yoshlik qilasiz.
— Nimaga axir? — dedi student yana.
— Hayotning chirikligi va arzimasligi, uning ma’nosizligi, o‘limning muqarrarligi, narigi dunyo va boshqa to‘g‘ridagi gaplar, chirog‘im, qarigan chog‘ingda, uzoq ichki tuyg‘ularni boshingdan kechirganingdagina yaxshi va tabiiy, chinakam aqliy boylik bo‘ladi; mustaqil hayotga endigina qadam qo‘yib kelayotgan yosh yigitning aql-idroki uchun bu narsa baxtsizlikdan o‘zga narsa emas! Ha, baxtsizlikning xuddi o‘zi! — dedi Ananev va qo‘l siltadi. — Menimcha, sizdek yosh yigitning bunday fikrlar bilan yashaganidan ko‘ra boshsiz yurgani afzal! Baron, men bu so‘zlarini sizga jiddiy ravishda aytyapman. Bu haqda ko‘pdan beri siz bilan gaplashmoqchi bo‘lib yurgandim, chunki, tanishgan vaqtimdayoq sizning ana shu la’nati fikrlarga ishtiyoqingiz borligini sezgan edim!
— Xudoyo tavba, nega endi la’nati bo‘ladi? — dedi jilmayib student. Uning yuzidan ham, so‘z ohangidan ham injener boshlagan baxs o‘zini mutlaqo qiziqtirmayotgani, faqat odob yuzasidan, injener so‘zi yerda qolmasin deb javob qilayotgani ko‘rinib turardi.
Uyqum kelib, ko‘zim yumilib borardi. Men, hozir qaytib kiramiz-u, bir-birimizga xayrli kech tilab, darhol yotamiz deb o‘ylagan edim, lekin, mening bu istagim tezda amalga oshmadi. Barakka qaytib kirgach injener bo‘sh shishalarni yig‘ishtirib, krovat ostiga qo‘ydida, kattakon savat yashchikdan yana ikki shisha oldi. Shishalarni ochib, doimiy ish joyiga kelib o‘tirdi. U, ichishni, gaplashishni va ishlashni ko‘zda tutganga o‘xshardi. Injener stakanidan vino ho‘plab qo‘yib, qalam bilan allaqanday chertyojlarga belgi qo‘yarkan, studentning nojo‘ya fikrlar bilan boshi band ekanini isbotlashni davom etdirdi. Student uning yonida allaqanday hisobotni ko‘zdan kechirib, indamay o‘tirardi. Uning menga o‘xshab na gapirgisi, na eshitgisi kelardi. O’zim esa ishlayotganlarga xalaqit bermaslik uchun va har onda yotishimni taklif qilishlarini kutib, bir chetda, stoldan ancha narida, injenerning qiyshiq oyoq safar krovatida zerikib o‘tirardim. Soat o‘n ikkidan oshgan edi.
Qiladigan ishim bo‘lmaganidan yangi tanishlarimni kuzatib o‘tirdim. Ananevni ham, studentni ham ilgari ko‘rmagan edim. Ular bilan shu kechasi tanishgan edim. Men, o‘zim mehmon bo‘lib turgan pomeshchik uyiga yarmarkadan kechqurun otda qaytib kelayotib, qorong‘ida adashib, boshqa yo‘lga tushib ketibman. Temir yo‘l yoqasida adashib yurarkanman, qorong‘i tobora quyuqlashib borayotganini ko‘rib, piyodaning ham, otliqning ham yo‘lini to‘suvchi «oyoqyalanglar»dan vahima olib, yo‘l bosishga yuragim dov bermay, duch kelgan baraklardan birining eshigini qoqdim. Meni Ananev va student xushnud kutib oldi. Mutlaqo bir-birini tanimagan va tasodifan uchrashib qolgan odamlar o‘rtasida bo‘lgani kabi biz ham tez orada tanishib oldik, avval birgalashib choy ichdik, keyin vino ichishga o‘tganda bir-birini uzoq yillardan beri bilgan odamdek apoq-chapoq bo‘lib ketdik. Oradan bir soat o‘tar o‘tmas men ularning kimligi, bu uzoq cho‘lga poytaxtdan nega kelib qolganlarini bildim. Ular ham mening kimligim, fikrlarim va nima yumush bilan yurganimni bilib olishdi.
Injener Ananev, Nikolay Anastasevich, to‘ladan kelgan, keng yelkali, tashqi qiyofasidan Otello singari «keksalik vodisiga tushib borayotgan», hatto keragidan ko‘ra semizroq odam edi. Sovchilar tili bilan aytganda uning «ilig-iltigi to‘lgan», ya’ni yosh ham emas, qari ham, yaxshi yeyishni, ichishni, o‘tmishni maqtashni sevadigan, yurganda sal nafasi qisilib, uyqusida qattiq xurrak otadigan payti edi. Kishilar bilan muomalada esa shtab ofitser lavozimiga erishib, endi semira boshlagan oqko‘ngil odamlar singari salmoqli va muloyim gaplashardi. Soch soqoliga hali oq oralamaganiga qaramay, o‘zi ham sezmay, yoshlarni muruvvat bilan beixtiyor «azizim» deb atashga o‘rganib ketgandi. Shu tufayli ularning fikrini muloyimlik bilan tergab qo‘yishga o‘zini haqli deb bilardi. Uning harakati, ovozi ohista va bir maromda, o‘zining katta hayot yo‘liga chiqib olganini, qo‘lidan ish kelishini va noni butun bo‘lib qolganini, har narsaga o‘z nuqtai nazari bilan qaray olishini yaxshi bilgan odamdek ishonch bilan gapirardi… Oftobda qoraygan, katta burunli yuzi va tomirlari bo‘rtib chiqqan bo‘yni go‘yo sizga: «Men to‘q va sog‘lomman, o‘zimdan mamnunman, vaqti kelib, siz yoshlar ham to‘q, sog‘lom va o‘zingizdan mamnun bo‘lasiz…» deb turardi. Uning ustida qiyiq yoqa chit ko‘ylak, keng surup cholvorini ulkan etiklari qo‘njiga tiqib olgandi. Ba’zi mayda-chuydalarga qarab, jumladan jun ipdan to‘qilgan rangdor belbog‘chasi, ko‘ylagiga yoqa tutilgani va tirsagidagi yamoqgacha qarab, uning uylanganini va xotini yaxshi ko‘rishini fahmladim.
Yo‘l ishlari institutining studenti, Mixail Mixaylovich, baron fon Shtenberg yosh bo‘lib, yigirma uch-yigirma to‘rtlarga kirgan edi. Yolg‘iz malla sochlari bilan siyrak soqoligina, yuz bichimining sal beso‘naqay va ko‘rimsizligi uning ostzey baronlari avlodidan kelib chiqqanini eslatib turadi, boshqa jihatlari — ismi, e’tiqodi, fikri, o‘zini tutishi, yuzi va qiliqlari rusga o‘xshardi. U ham Ananev singari keng chit ko‘ylak kiygan, oyog‘ida katta etik. Sal bukchaygan, sochlarini ko‘pdan beri tekislatmagan, oftobda qoraygan bu yigit studentga ham, baronga ham o‘xshamas, ko‘proq oddiy rus masteri yordamchisiga o‘xshardi. O’zi kam gap, kam harakat, vinoni istar-istamas ichadi, hisobotni bee’tibor tekshirar va hamisha allanimani o‘ylayotganga o‘xshardi. Uning ham harakati va gapirishi ohista va bir maromda bo‘lib, lekin undagi ohista harakat injenernikiga butunlay o‘xshamasdi. Oftobda qoraygan, o‘ychan va jilmayib turadigan yuzlari, salgina o‘qrayib qarovchi ko‘zlari va butun vujudi hafsalasizligini va g‘ayratsizligini ko‘rsatib turardi… uning qarashidan, chiroq yonyaptimi, yonmayaptimi, vino shirinmi, bemazami, tekshirgan hisobi to‘g‘rimi, noto‘g‘ri — unga baribirga o‘xshardi… Men uning ochiq va xotirjam chehrasiga qarab: «Hozircha men ma’lum ish qo‘ldan kelishdan ham, noni butun bo‘lishdan ham, o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lishdan biron yaxshi narsani ko‘rmadim. Bularning hammasi bo‘lmag‘ur gaplar. Ilgari Peterburgda edim, hozir barakda o‘tiribman, kuzda yana Peterburgga qaytib ketaman. Keyin bahorda yana bu yoqqa kelaman… Bulardan nima foyda, bilmayman, buni hech kim ham bilmaydi… Shunday bo‘lgach, bu haqda gapirishdan hech qanday foyda yo‘q…» degan ifodani o‘qidim.
Injenerning so‘zlarini u qiziqmay, gapga tushib ketgan oqko‘ngil o‘qituvchining so‘zini yuqori sinfdagi kadetlarga o‘xshab beparvo eshitadi. Menga injenerning aytganlari baron uchun yangilik emas, gapirishga erinmaganida uning o‘zi yangi va ma’niliroq fikrlar ayta oladigandek tuyildi. Ananev hamon qo‘ymasdi: u, endi oq ko‘ngillik bilan, hazillashgan ohangda emas, jiddiy ravishda, hatto o‘zining odatdagi ohista so‘zlashiga zid bo‘lgan qizg‘inlik bilan tushuntirardi. Menimcha u, umumiy tarzda muhokama yuritishga qiziqadigan, hatto uni sevadigan ko‘rinadi. Lekin, talqin qilmaydi, bunga o‘rgangan ham emas. Bu narsa uning har bir so‘zidan sezilib turadi. Shuning uchun men uning nima demoqchi bo‘lganiga darhol tushunolmadim.
— Bu fikrlarni butun vujudim bilan yomon ko‘raman! — dedi u.— Yoshligimda men ham shu dardga uchragan edim, hozir ham balki undan butunlay xalos bo‘lmagandirman. Balki laqillab, baland dorga osilgandirman, ish qilib ular menga faqat yomonlik keltirdi. Bu ma’lum gap! Hayotning behudaligi, ma’nisizligi, biz yashab turgan dunyoning chiriganligi, «hayotning puchligi» to‘g‘risidagi Sulaymon zamonidan qolgan fikrlar inson tafakkurining hozirgacha eng oliy va so‘nggi bosqichini tashkil qilib keldi va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Mutaffakir shu bosqichga yetdimi, bo‘ldi — shu yerda to‘xtaydi! Undan nari o‘tolmaydi! Shu yerda mo‘‘tadil miya o‘z faoliyatini yakunlaydi, bu tabiiy bir narsa. Bizning baxtsizligimiz fikrlashni xuddi shu chekkadan boshlashimizda. Odatda mo‘‘tadil odamlar tamom qilgan joydan biz boshlaymiz. Biz birinchi qadamdanoq, miya mustaqil ishlay boshlashidanoq darhol eng oliy va so‘nggi bosqichga chiqib olamiz-da, quyi bosqichlar borligini bilgimiz ham kelmaydi.
— Buning nimasi yomon? — deb so‘radi student.
— Axir tushunsangizchi, bu buzuqlik-ku! — deb qichqirdi Ananev g‘azab bilan unga tikilib. — Agar biz pastki bosqichlarni bosib o‘tmay turib, yuqoriga chiqib olish yo‘lini topgan bo‘lsak, u taqdirda, turli bo‘yoqlar, ovozlar va fikrlar bilan to‘la hayot deb atalgan uzun zinaning bizga qimmati qolmaydi. Sizning shu yoshdayoq bunday fikr yuritishingiz behuda va ahamiyatsiz ekanini mustaqil va ongli hayotingizda har bir qadamda tushunishingiz mumkin. Masalan, siz, hozir Darvin yoki Shekspir kitobini o‘qigani o‘tirdingiz deylik. Bir sahifani o‘qib bo‘lmay turib, sizning uzoq hayotingiz ham, Shekspir ham, Darvin ham ko‘zingizga behuda, bo‘lmag‘ur bo‘lib ko‘rinadi. Chunki, siz o‘zingizni vafot qilishingizni, Shekspir bilan Darvinlar ham allaqachon o‘lib ketganini bilasiz, ularning fikrlari na o‘zlarini, na yerni, na sizni o‘limdan saqlab qololmaydi, demak, hayot ma’nosiz va behuda ekan, u taqdirda barcha bilimlar, she’riyat va oliy fikrlar keraksiz ovunchoq — kattalar o‘yinchig‘i bo‘lib qoladi. Shunday qilib siz ikkinchi sahifaga o‘tmayoq o‘qishni yig‘ishtirib qo‘yasiz. Endi boshqa bir misolni olaylik, aqlli odam deb oldingizga kishilar kelib, jumladan, urush kerakmi, axloqqa to‘g‘ri keladimi deb, so‘radi. Bu dahshatli savolga yelkangizni qisib, bu haqdagi mavhum umumiy gaplardan birini aytgan bo‘lardingiz, chunki, bunday fikrda bo‘lgan siz uchun, yuz minglab kishilar majburan o‘ldiriladimi yoki ular o‘z ajali bilan o‘ladimi — baribir: u holda ham, bu holda ham natija bir — ular tuproqqa aylanadi va unutiladi. Biz siz bilan birga temir yo‘l qurayotirmiz. Endi, shunday bir savol tug‘iladi, biz qurayotgan yo‘l baribir ikki ming yildan keyin tuproqqa aylansa, hozir bosh qotirishimizning, yangilik o‘ylab topishimizning, shablondan qochishimizning, ishchilarni ayashimizning, o‘g‘irlik qilish yo qilmasligimizning nima keragi bor? Hokazo va hokazolar… Endi o‘zingiz ham rozi bo‘ling, agar shunday bemaza fikr yuritsak na fanda, na san’atda, va na ana shu fikrlashning o‘zida hech qanday progressning bo‘lishi mumkin emas. Biz o‘zimizni xalqdan ham, Shekspirdan ham aqlli deb o‘ylaymiz, aslida esa bizning fikrlash faoliyatimiz, pastki bosqichga tushishga istagimiz yo‘qligidan, balandga chiqishga yuqori bosqichning bo‘lmaganidan behuda bo‘lib qoladi. Miyamiz bir joyida to‘xtab, bir yerdan jilmay qoladi… Men ana shu fikrlarning og‘ir yuki ostida olti yilga yaqin adashib yurdim, xudo ursinki, ana shu vaqt ichida bironta bama’ni kitob o‘qimadim, aqlim bir paqirlik oshmadi, axloq maromim hatto bir harf ham boyimadi. Bundan ortiq baxtsizlik bo‘ladimi? Yana o‘zimizning mana shunday zaharlanganimiz ustiga, atrofimizni o‘ragan kishilar hayotini ham zaharlaymiz. O’zimizning ana shu tushkunligimiz bilan hayotdan voz kechsak, g‘orlarda umr o‘tkazsak yoki o‘lishga shoshilsak mayli edi-ya, biz buning teskarisini qilib, umumiy qonunga itoat qilgan holda, yashaymiz, his qilamiz, xotinlarni sevamiz, bolalarni tarbiya qilamiz, yo‘llar quramiz!
— Bizning fikrlarimizdan birovga foyda ham, ziyon ham yo‘q-da… — dedi student, istar-istamas.
— Yo‘q, siz axir, qo‘ysangiz-chi. Siz hali hayotning a-chiq-chuchugini totganingiz yo‘q, otaxonim, mening yoshimga yeting, ana o‘shanda bilasiz! Bizning fikrlashimiz siz o‘ylagandek zararsiz emas. Amaliy hayotda, kishilar bilan to‘qnashganda ular bizni dahshatli voqialarga va bemaza hollarga duch keltiradi. Men shunday voqialarni boshdan kechirganman, men uni dushmanimga ham ravo ko‘rmayman.
— Masalan? — deb so‘radim.
— Masalan? — deb savolimni takrorladi injener; u, o‘ylab oldi, iljaydi keyin yana so‘zlab ketdi: — Masalan, mana shunday bir voqiani olaylik. Aniqrog‘i voqia emas, boshi va keti bo‘lgan butun bir sarguzasht! Ajoyib saboq bo‘lgan edi! Eh, shunday saboqki!
U, bizga va o‘ziga vino quydi, o‘z tegishini ichgach, keng ko‘kragini kafti bilan siladi va ko‘proq menga qarab hikoyasini boshladi:
— Bu voqia urush tugab, men kursni tamomlaganimdan sal keyin, 187… yilning yoz oylarida bo‘lgan edi. Men Kavkazga ketayotib, yo‘lda dengiz bo‘yiga joylashgan N… shaharida besh kun yashadim. O’zim ana shu shaharda tug‘ilib, o‘sganman, shu tufayli, poytaxtdan kelgan kishiga har qanaqanggi Chuxloma yoki Kashiradagi singari N. shaharida yashash ham zerikarli va ko‘ngilsiz bo‘lishiga qaramay, mening ko‘zimga u odatdan tashqari ko‘ngilli, rohatbaxsh, iliq va ko‘rkam bo‘lib ko‘rindi. Bir vaqtlari o‘zim o‘qigan gimnaziya yonidan o‘tarkanman qalbimni g‘amgin kayfiyat qoplab oldi, tanish shaharning istirohat bog‘ida ham g‘amgin holda sayr qilib yurdim, ko‘pdan beri ko‘rmagan, ammo o‘zim bilgan kishilarni g‘amginlik bilan yaqindan ko‘rishga tirishdim… Hammasi mana shunday g‘amgin suratda bo‘ldi…
Ha, darvoqe, bir kuni kechqurun Karantin deb ataluvchi joyga bordim. Bir vaqtlari vabo kasali tarqalgan mahalda bu yer chindan ham karantin bo‘lgan edi, hozir esa bu chorbog‘chilar yashaydigan miyonagina, siyrak daraxtzor. Unga shahardan chiqqan to‘rt chaqirimli yaxshi, yumshoq yo‘l bilan kelinadi. Yo‘lda ketayotib, chap qo‘lda ko‘m-ko‘k dengizni, o‘ng qo‘lda chegarasi yo‘q, ko‘rimsiz cho‘lni tomosha qilib bordim; nafas olish yengil, ko‘z qarab to‘ymaydi. Daraxtzor shundaygina dengiz yoqasida. Men izvozchiga javob berib yuborib, tanish darvozadan to‘g‘ri ichkari kirib bordim va birinchi navbatda yoshlikdan sevgan joyim — kichkinagina g‘ishtin shiyponchaga qarab bordim. Ana shu qo‘pol ustunli qadimiy mozor yodgorligi bilan Sobakevich dag‘alligini o‘zida mujassamlantirgan yumaloq shiyponcha nazarimda butun shaharda eng ilhombaxsh burchakdan biri edi. U, dengiz bo‘yida, tik qirg‘oqqa joylashgan bo‘lib, undan dengiz yaxlit ko‘rinib turadi.
Men skameykaga o‘tirib, panjaradan engashib, pastga qaradim. Shiyponchadan tikka qirg‘oq bo‘ylab yolg‘iz oyoq yo‘l ketgan, u, tuproq tepa va yovvoyi o‘tlar yonidan o‘tib, dengizga borib tutashgan, xuddi ana shu yerda, qum bilan qoplangan past qirg‘oqda nozik shildirab, ohista chayqalgancha to‘lqin o‘ynaydi. Dengiz hozir ham, bundan yetti yil ilgari, men gimnaziyani tamomlab, poytaxtga ketgan palladagi singari ulug‘vor, cheksiz va beiltifot boqadi; uzoqda bir to‘p tutun ko‘rindi — paroxod o‘tib bormoqda edi, ana shu bir joydan jilmay g‘ira-shira ko‘rinuvchi tutun va suv yuzida ora-sira ko‘zga chalinib qoluvchi martishka*lardan bo‘lak hech nima dengiz bilan osmonning bir xil manzarasini bezamaydi. Shiyponchadan o‘ng tomonga ham, chap tomonga ham — har ikki tomonga egri-bugri tuproqli sohil cho‘zilib ketgan…
O’zingizga ham ma’lumki, g‘amgin kishi dengiz yoki bahaybat manzarani yolg‘iz o‘zi ko‘rarkan, uning g‘amginligi ustiga o‘zining bekorga yashab, benom-nishonsiz o‘lib ketish hissi qo‘shiladi-da, u, beixtiyor qo‘liga qalam olib, duch kelgan yerga ismini yozib qo‘yishga oshiqadi. Shuning uchun ham men o‘tirgan shiyponchaga o‘xshagan barcha ko‘zdan nari, pasqam burchaklarga hamma vaqt ismlar qalam bilan yozilgan yoki qalamtarash bilan o‘yilgan bo‘ladi. Hozir ham yodimda: panjaraning u yoq bu yog‘iga qarab «X. Q. (ya’ni xotira qoldirdim) Ivan Korolkov. 16 may 1876 yil» degan so‘zlarni o‘qidim. Xuddi ana shu Korolkov yoniga allaqanday mahalliy xayolparast o‘z ismini yozib: «Quruq to‘lqinli qirg‘oqda u, turar buyuk o‘ylarga to‘liq» deb qo‘shib qo‘yibdi. Bu yozuv bo‘sh, chochiq, xuddi ho‘l shohidek mayin edi. Allaqanday Kross degan bittasi, chamasi o‘larday notavon va befarosat odam bo‘lsa kerak, o‘zining pastarinligini juda yaxshi his etib, qalamtarashda otini bir vershokli chuqur harflar bilan yozib chiqibdi. Men ham beixtiyor cho‘ntagimdan qalamimni olib, ustunlardan biriga ismimni yozib qo‘ydim. Ha, buni aytilayotgan voqiaga dahli yo‘q… Kechirasiz, men qisqagina qilib so‘zlab berishni bilmayman.
Men g‘amgin va biroz zerikkan edim. Zerikish, jimlik va to‘lqinlarning shuvirlashi meni hozirgina siz bilan gaplashgan fikrlarga olib keldi. U mahalda, yetmishinchi yillarning oxirida bu narsa xaloyiq o‘rtasida tarqalgandi. Saksoninchi yillarning boshiga kelib, asta-sekin adabiyotga, fan va siyosatga ham o‘tdi. U mahalda men endi yigirma olti yoshga kirgandim, lekin men hayotning behuda va bema’niligini, hamma narsa aldash va xomxayoldan iborat ekanini, Saxalin orolida katorgada yashovchilar hayoti bilan Nitstsada o‘tkazilgan umrning farqi yo‘qligini, Kant miyasi bilan pashsha miyasi o‘rtasida hech qanday tafovut yo‘qligini, bu olamda hech kim haq va aybdor emasligini — hammasi bekorchi safsataligini, shuning uchun ularni uloqtirib tashlash kerakligini yaxshi bilib olgandim! O’zimning yashamoqda ekanim bilan go‘yo meni yashashga majbur qilayotgan allaqanday noma’lum kuchga iltifot ko‘rsatayotganga o‘xshardim: go‘yo mana, ko‘rib qo‘y, hoy kuch, yashayapman, lekin men o‘z hayotimni bir paqirga ham olmayman deyardim! Men faqat ma’lum bir yo‘nalishda, lekin turli tusda fikr yuritardim, bu jihatdan o‘z ishini yaxshi bilgan, atigi birgina kartoshkadan yuz xil mazali ovqat pishiradigan pazanda oshpazga o‘xshardim. Ochiq gap, men bir tomonlama, hatto ma’lum darajada tor doirada fikr yuritardim. Lekin o‘zimga, fikrlash doiramning boshi ham, oxiri ham yo‘qdek, fikrim go‘yo dengizdek keng bo‘lib ko‘rinardi. Endi, o‘zimdan qiyos qilib aytsam, hozir biz so‘zlayotgan fikr yuritish ham aslida giyoh singari, ya’ni tomoki yoki morfiy kabi o‘ziga tortadi, kishi unga odatlanib, tusab turadi. Shu tufayli yolg‘iz qolgan har bir minutda va har bir qulay fursatda kishi hayotning bema’niligi va narigi dunyo to‘g‘risidagi fikrlarga berilib, shu bilan lazzatlanadi. Men shiyponchada o‘tirgan paytimda, uzun burunli grek bolalari sipolik bilan xiyobonda sayr qilib yurishardi. Men ana shu qulay fursatdan foydalanib, bolalardan ko‘z olmay:
«Xo‘sh, manavi bolalar nega tug‘ildi-yu, nega yashamoqdalar? Ularning yashashida biron ma’no bormi? O’zlari ham nima uchun ekanini bilmay katta bo‘lishadi, hech kerak bo‘lmagan holda, mana shu uzoq burchakda yashashadi-da, o‘lib ketishadi…» degan fikrni ko‘nglimdan o‘tkazdim.
Ochig‘ini aytsam, bolalarning mana shunday sipolik bilan yurishlari, o‘zlarining kichkina bo‘lmag‘ur hayotlarini qimmat ko‘rib, dunyoda nima uchun yashayogganlarini go‘yo yaxshi bilganday bir-birlari bilan jiddiy ravishda gaplashayotganlari alam qildi… Xiyobonning narigi boshida, uzoqdan uch ayolning qorasi ko‘ringani hali ham esimda. Allaqanday oyimqizlar — biri pushtirang ko‘ylakli, ikkitasi oq ko‘ylakli — allanimani gaplashib, kulib, qo‘ltiqlashgan holda yonma-yon kelishardi. Ularni kuzatib turarkanman, o‘zimcha:
«Zerikib qolmaslik uchun bironta xotin bilan bu yerda ikki kungina don olishsak yomon bo‘lmas edi!» deb o‘yladim.
Xuddi shu lahza Peterburgdagi oyimcha oldida bundan uch hafta ilgari so‘nggi marta bo‘lganim esimga keldi, shu tufayli biron ayol bilan sal vaqtta bo‘lsa qam tanishish xo‘p ma’qul gap bo‘lishini ko‘nglimga tugdim. O’rtadagi, oq ko‘ylakli oyimqiz dugonalariga nisbatan yoshroq va go‘zalroq edi, o‘zini tutishiga, kulishiga qaraganda gimnaziyaning yuqori sinfida o‘qisa kerak. Ko‘nglimga kelgan ana shu nojo‘ya o‘yni yashirmay, uning ko‘kragiga qaradim-da:
«Muzika chalishni, o‘zini tutishni o‘rganadi, allaqanday, xudo o‘zing kechir, grekka erga tegadi, bir xilda ahmoqona hayot kechiradi. Hech qanday keragi bo‘lmagan holda, nimaligini o‘zi ham bilmay, birtalay bolalarni tug‘ib beradi, keyin o‘lib ketadi. Hayot qanday bema’ni narsa-ya!» deb uning to‘g‘risida o‘yladim.
Umuman, shuni aytayki, men o‘zimning eng olijanob fikrlarimni har qanday arzimagan va sodda narsalar bilan uyg‘unlab, qo‘shib yuborishga usta edim. Narigi dunyo haqidagi fikrlarim xotin-qizlarning ko‘kragi va oyoqlariga ixlos bilan qarashimga xalaqit bermasdi. Bizning hurmatli baronga ham, uning balandparvoz fikrlari har shanba kuni Vukolovka qishlog‘iga borib donjuanlik qilib kelishga sira xalal bermaydi. Vijdonan aytganda, esimni tanibmanki, xotinlarga nisbatan munosabatim g‘oyat tahqirli edi. Hozir gimnazist qizni eslab, o‘sha mahaldagi fikrlarim uchun, uyalganimdan qizarib ketdim, u mahalda hech bir uyalmas edim.
O’zim olijanob bir oilaning bolasi, xristianman, oliy ma’lumotim bor. Tabiatan yovuz va tentak bo‘lmagan mendek odam, xotinlar bilan nemislar atagandek blutgeld usulida to‘laganimda yoki gimnazist qizlarga haqorat nazari bilan tikilganimda hech qanday vijdon azobi sezmasdim… Hamma balo shundaki, yoshlikning o‘z huquqlari bor, bizning fikr yuritishimiz esa, bu huquqlar yaxshimi yo jirkanchmi ekaniga hech bir qarshi emas. Kimki, hayotning bema’niligini va o‘lim muqarrar ekanini bilsa, unday odam tabiat bilan bo‘ladigan kurashga, gunoh to‘g‘risidagi tushunchaga butunlay beparvo qaraydi: kurashsang ham, kurashmasang ham, bari bir o‘lasan va chirib ketasan deydi… Ikkinchidan, afandilar, mening, bizning fikrlashimiz hatto yosh yigitlarni ham o‘y suradigan qilib qo‘yadi. Ko‘p hollarda bizning mulohazalarimiz yurakdan ustun keladi. Bevosita his-tuyg‘ular, ilhomlanishlar mayda tahlillar bilan ko‘mib tashlanadi. Qaerdaki o‘y surish bo‘lsa, u yerda beparvolik mavjuddir. Beparvo odamlar esa — yashirishga sira hojat yo‘q — soflik, iffatni bilmaydilar. Bu fazilatlar faqat samimiy, oqko‘ngil va muhabbatga layoqatli odamlardagina bo‘ladi. Uchinchidan, bizning fikr yuritishimiz, xayotning ma’nosini inkor etish bilan, har bir shaxsning ham ma’nosini inkor etadi. Ravshanki, agar men qandaydir Natalya Stepanovnani shaxs sifatida inkor etarkanman, bu holda u haqoratlandimi yo yo‘qmi, mening uchun bari bir. Bugun unga blutgeld usulida haq to‘lab, insonlik fazilatini haqoratlagan bo‘lsam, ertaga uni butunlay unutib yuborishim hech gap emas.
Shunday qilib, shiyponchada o‘tirib, qizlarni kuzatardim. Xiyobonda bosh yalang, yelkasiga oq jun ro‘mol tashlab olgan, malla sochli yana bir ayol ko‘rindi. U, sayr qilib yurdi-da, so‘ng shiyponga chiqdi. Panjarani ushlab, beparvolik bilan pastga, keyin uzoq dengiz sathiga qaradi. O’zi shiyponchada turgan bo‘lsa-da, go‘yo o‘tirganimni ko‘rmagandek, mutlaqo menga e’tibor bermadi. Men uning oyog‘idan-boshiga razm solib chiqdim (odatda erkaklar xotinlarning boshidan-oyog‘iga qaraydilar). U yosh, yigirma beshdan oshmagan, yoqimtoy, qaddi-qomati kelishgan, ko‘rinishidan erga yaqinda tekkanga o‘xshardi, barno bir xotin edi. Ustida uyda kiyiladigan libos, umuman N… shaharidagi barcha ziyoli ayollar singari modaga yarasha kiyingan edi.
«Qani endi shu rozi bo‘lsa… — deb o‘yladim men ayolning kelishgan xipcha beliga, qo‘llariga tikilib, — chakki emas ekan… O’zi biron hakim-tabib yoki gimnaziya o‘qituvchisining xotini bo‘lsa kerak…»
U bilan tanishmoq, yoki turistlar ishqivoz bo‘lgan kichik bir oshiq-mashuqlik sarguzashtiga uni tortmoq oson gap emas, ehtimol, butunlay mumkin ham emasdir. Uning yuzlariga qarab, fikrim to‘g‘ri ekanligini fahmladim. U, atrofga shunday qarardiki, go‘yo dengiz ham, uzoqdagi tutun ham, osmon ham allaqachon uning me’dasiga tekkan edi; aftidan u juda charchagan, zerikkan va allaqanday ko‘ngilsiz fikrni o‘ylardi, shunisi g‘alati ediki, unda hatto notanish erkak huzurida har qanday ayolda yuz beradigan yasama befarqlik yoki taraddudlanish ham paydo bo‘lmadi.
U, zerikkanligi ko‘rinib turgan bir nigoh bilan men tomon ko‘z tashladi-da, skameykaga o‘tirdi va nima haqdadir yana o‘ylay boshladi. Uning ana shu qarashidan bildimki, hozir xotinning men bilan bir chaqalik ham ishi yo‘q, hatto mening poytaxtli ekanim ham uni qiziqtirmadi. Lekin, shunga haramay u bilan gaplashishga jazm qilib:
— Xonim, uzur, bir savol so‘rashga ruxsat etsangiz, bu yerdan shaharga lineyka** soat nechalarda jo‘naydi, shuni aytolmaysizmi? — deb so‘radim.
— Soat o‘n, o‘n birlarda jo‘nasa kerak…
Men minnatdorlik bildirdim. U menga bir-ikki qarab oldi-da, birdan beparvo yuzida qiziqish belgisi ko‘rindi. Keyin unda allaqanday taajjub, hayronlik ifodasi paydo bo‘ldi… Men darhol o‘zimni hech nima bilmaganga solib, beparvo qiyofaga kirdim va donlashyapti, deb o‘yladim! Allanima uni qattiq chaqib olganday, u irg‘ib o‘rnidan turib ketdi va muloyimgina jilmayib, meni ko‘zdan kechirarkan, botinqiramay:
— Menga qarang, goho odam yanglishadi, siz Ananev emasmisiz? — deb so‘radi.
— Ha, Ananevman… — deb javob berdim.
— Meni tanidingizmi? Yo‘qmi?
Men xijolat tortib, unga sinchiklab qaradim. Ko‘z oldingizga keltiring, uni yuzi-ko‘zidan, yo qaddi-qomatidan emas, yoqimli, horg‘in jilmayishidan tanidim. U, Natalya Stepanovna, bu yerdagilar aytganday, Kisochka edi. Ha, bundan yetti-sakkiz yil oldin, gimnaziyada o‘qib yurgan yillarimda, men oh, desam o‘pkam ko‘rinadigan darajada sevib qolgan qiz shu edi. Bu allaqachon bo‘lgan yurak sirlari edi… Men Kisochkani jajjigina, o‘n besh-o‘n olti yoshli gimnaziya o‘quvchisi ekanini bilaman, u mahalda Kisochka gimnaziya o‘quvchilari ta’biga juda yoqadigan, tabiatning o‘zi go‘yo ataylab Aflotin muhabbati uchun yaratganday bir nozanin edi. Qanday malohatli qiz edi-ya! Oppoqqina, momiqday yengil va nozik, nazarimda puflasa, pardek osmonga uchib ketadiganga o‘xshardi. Yuzi hamisha yoqimtoy, hayrat ifodasi kezar, qo‘llari kichkina, uzun mayin sochlari xipcha belga tushib turardi, — qisqasi oy nuridek musaffo, nozik bir jonon edi, gimnazist ko‘zi bilan qaraganda ta’rifi yo‘q bir go‘zal edi… Men esimni yo‘qotish darajasida uni sevib qolgandim! Tunlari uxlamay, unga atab she’rlar yozardim… Shunday ham bo‘lardiki, u shahar istirohat bog‘ida kechasi skameykada o‘tirar, biz gimnaziya o‘quvchilari uning oldida uymalashib, izzat-ikrom bilan qarardik… Bizning oh-vohlarimizga, xushomadlarimizga kechki salqindan junjib, ko‘zlarini yumar va beozor, yoqimtoygina jilmayish bilan javob qilardi. Shu mahalda u jajjigina, yoqimtoy mushuk bolasiga o‘xshab ketardi; uni har birimiz erkalatgimiz, boshini silagimiz kelardi. Unga Kisochka deb mushuk nomi qo‘yilishi ham shundan edi.
Biz bir-birimizni ko‘rmagan mana shu yetti-sakkiz yil ichida Kisochka juda o‘zgacha bo‘lib ketibdi. U, ancha to‘lishgan, endi avvalgidek yumshoq va seryung mushuk bolasiga o‘xshamas edi. Yuzi o‘zgarmagan va so‘lmagan, sal tusi o‘zgarib, jiddiy tusga kirgandi. Sochi kaltaroq, bo‘yi uzunroq, yelkalari avvalgidan deyarli ikki baravar keng bo‘lgan edi: eng muhimi, uning yoshiga borgan har qanday ayolda bo‘ladigan kabi, yuzida onalik va tobelik ifodasi yorqin sezilardi. Avval albatta, men uning yuzida bunday ifodani ko‘rmagan edim… Qisqasi, ilgarigi biz Aflotincha muhabbat qo‘ygan nozik paridan, avvalgidek yoqimtoy jilmayishini hisobga olmaganda, hech vaqo qolmagandi…
Biz gaplasha boshladik. Mening injener ekanimni eshitib Kisochka nihoyatda xursand bo‘ldi.
— Qanday yaxshi-ya! — dedi u, quvonch bilan mening ko‘zlarimga boqib, — Oh, qanday yaxshi-ya! Hammanglar ham juda azamat chiqdinglar-da! Siz bilan birga bitirganlarning birontasi ham muvaffaqiyalsizlikka uchragani yo‘q, hammangiz yaxshi odamlar bo‘lib yetishdinglar: biri injener, biri doktor, yana biri o‘qituvchi, to‘rtinchisi hozir Peterburgda atoqli artist deyishadi… Hammangiz ana shunday azamatsizlar! Oh, qanday yaxshi-ya!
Kisochkaning ko‘zlarida samimiy quvonch va xayrixohlik alangalandi. U, menga mehribonlik bilan, ukasiga boqqan opadek, o‘z o‘quvchisini ko‘rib qolgan o‘qituvchidek zavq bilan qaradi. Men bo‘lsam uning yoqimli yuziga qarab: «Shu bugun u bilan birga bo‘lsam yomon bo‘lmas edi!» deb o‘yladim.
— Natalya Stepanovna, esingizdami, — deb so‘radim, — bir safar bog‘da, dasta gulga maktub qo‘shib sizga berganim? Siz, xatni o‘qib, hayron bo‘lib qolgandingiz…
— Yo‘q, bu narsa esimdan chiqibdi, — dedi miyig‘ida kulib u. — Lekin, bir marta meni deb Florensni duelga chaqirmoqchi bo‘lganingiz esimda…
— Rostdan-a, buni qarang, mening esimda yo‘q…
— Ha, bo‘lgan narsa, o‘tib ketdi… — deb Kisochka uh tortdi. — Bir vaqtlar hammangiz menga sig‘inardingiz, endi men sizlarga sig‘inaman…
Keyingi gaplardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Kisochka gimnaziyada o‘qishni tamom qilgach, oradan ikki yilcha o‘tib, shu yerlik bir kishiga, bankdami, sug‘urta jamiyatidami, allaqaerda ishlaydigan, ayni mahalda g‘alla savdosi bilan mashg‘ul yarim rus, yarim grek erga tegibdi. U allaqanaqa Populakimi yo Skarandopulomi, shunga o‘xshagan g‘alati familiyali odam ekan… Qurg‘urning oti xotiramdan ko‘tarilibdi… Kisochka o‘zi to‘g‘risida oz va istar-istamas gapirdi. Gapso‘z asosan mening to‘g‘rimda bo‘ldi. U, institut, o‘rtoqlarim, Peterburg, kelajak rejalarim to‘g‘risida so‘radi. Men nima to‘g‘rida gapirsam ham u quvonar, jonlanib ketar va: «Oh, qanday yaxshi-ya!» — deb takrorlardi.
Biz dengiz sohiliga tushdik, qumda sayr qilib yurib, dengizdan kechki nam havo esganda shiypongacha qaytib keldik. Gap hamon mening to‘g‘rimda va o‘tmish to‘g‘risida bo‘ldi. Biz uylarda chiroq o‘chguncha sayr qilib yurdik.
— Biznikiga yuring, choy ichamiz, — deb taklif qildi, Kisochka. — Samovar allaqachon qaynatilib, dasturxon yozilgan bo‘lsa kerak… Men uyda yolg‘izman, — dedi u, yam-yashil akatsiyalar orasidan o‘zining shinamgina uyi ko‘zga ko‘ringan paytda. — Erim hamisha shaharda bo‘ladi, faqat tunda uyga keladi, shunda ham har kuni kelmaydi, biram zerikamanki, o‘lar bo‘lsam o‘lib bo‘ldim.
Men uning ketidan borarkanman suqlanib yelkasiga qarardim. Uning erga tekkanligi menga ma’qul tushdi. Kichkinagina ishqiy sarguzasht uchun oyimqizlardan ko‘ra juvonlar durust. Yana, uyda eri yo‘qligini aytmaysizmi. Lekin, shu ondayoq oramizda bunday sarguzashtning bo‘lmasligiga ko‘zim yetdi…
Biz uyga kirdik. Kisochkaning xonalari chog‘roq va shiftlari pastroq, qishloqqa xos mebellar bilan (ruslar shahardan chetdagi uyiga qo‘pol, og‘ir, rangi o‘chgan, tashlay desa ko‘zi qiymaydigan mebellar qo‘yadi) jihozlangan edi, lekin, ba’zi mayda-chuydalarga qarab, ularning qashshoq emasligini, bir yilda besh-olti ming xarjlab kun ko‘rishlarini tushunish oson edi. Esimda turibdi, Kisochka oshxona deb atagan uyi o‘rtasiga negadir olti oyoqli yumaloq stol qo‘yilgan edi, unda samovar va piyolalar, bir chetida sahifalari ochiq kitob, qalam va daftar yotardi. Men ko‘z tashlab, Malinin va Bureninning hisob masalalari kitobi ekanini bildim. Kitobning «sherikat qoidalari» sahifasi ochiq turgan edi.
— Siz kimni o‘qityapsiz? — deb so‘radim Kistochkadan.
— Hech kimni… — deb javob berdi u. — O’zim, shunchaki… zerikkanimdan va qiladigan ishim bo‘lmaganidan, eskilarni xotirlab, masalalar yechib o‘tiraman.
— Bolalaringiz bormi?
— Bir o‘g‘il ko‘rgan edim, bir hafta umr ko‘rib o‘ldi. Choy ichgani o‘tirdik. Kisochka zavq bilan menga qarar, injener bo‘lib chiqqanimdan, muvaffaqiyatlarimdan behad quvonganini aytardi. U, qancha ochilib gapirmasin, samimiy ravishda qancha kulmasin, bu uydan quruq chiqib ketishimga ishonchim komil bo‘la bordi. U mahalda xotinlar bilan bunday sarguzashtlarni o‘rniga qo‘yishga usta edim, ish chiqadimi, yo‘qmi menda bunga qanday imkonlar borligini darhol bilib olar edim. Agar siz, biron laqma xotinni, yoki xuddi o‘zingizga o‘xshab sarguzasht va yengil-elpi quvonch izlovchi ayolni, yo bo‘lmasa sizga butunlay yot bo‘lgan bema’ni xotinni qo‘lga tushirmoqchi bo‘lsangiz, hech shubhasiz, ish chiqishiga ishonavering. Bordi-yu, aqlli-hushli, o‘zi jiddiy, yuzlari horg‘inlik bilan xayrixohlikni ifoda etsa, siz bilan o‘tirganiga chin qalbidan xursand bo‘lsa, eng muhimi — sizni hurmat qilsa, bunday ayolga ovora bo‘lmay, indamay qaytib ketaverishingiz mumkin. Bunday kezda ish chiqarish uchun bir kun kamlik qiladi, bunga uzoqroq fursat lozim.
Chiroq yorug‘ida Kisochka kunduz kundagidan ko‘ra yana ham xushro‘y ko‘rindi. U tobora menga yoqib bormoqda edi. Aftidan o‘zim ham unga yoqib borayotgan edim. Vaziyatning o‘zi ham ishqiy sarguzasht uchun qulay edi-da: uyda er yo‘q, malaylar ko‘rinmaydi, atrof jimlik… Biron ish chiqishiga ishonmaganim holda uni gapga solishga jazm qildim. Avvalo, Kisochka bilan rasmiy ravishda gaplashishga o‘tmoq kerak edi, uning samimiy-jiddiy o‘tirishini, o‘ynoqiroq holatga ko‘chirmoq zarur…
— Natalya Stepanovna, endi boshqa to‘g‘rilarda gaplashsak bo‘lardi, — deb so‘z boshladim. — Biron qiziqarli gap topaylik. Avvalo, qadimiy xotiramiz hurmati, sizni yana Kisochka deb atashga ruxsat eting.
U, rozi bo‘ldi.
— Kisochka, marhamat qilib ayting, — deb davom etdim, — bu yerdagi barcha go‘zallarning nima sho‘ri quridi. Nima gap o‘zi? Ilgari ularning bari odob-axloqli, yaxshi fazilatli odamlar edi, endi bo‘lsa, kim to‘g‘risida so‘ramay, shunday narsalarni aytishadiki, eshitib yuragim orqamga tortib ketdi… Bir oyimqiz ofitser bilan qochib ketibdi, ikkinchisi o‘zi qochib, bir gimnazistni ergashtirib ketibdi, uchinchi xonim bo‘lsa erini tashlab, bir artist bilan jo‘nab qopti, yana biri eridan chiqib, ofitser bilan topishibdi, hokazo va hokazo… Bu yerda shunaqa yuqumli kasal tarqalganmi deyman! Shunday bo‘laversa, shaharingizda tez orada bironta oyimqiz, bironta tuzuk juvon qolmasa kerak!
Men bu so‘zlarni tilyog‘lamalik bilan razil bir ohangda aytdim. Agar, Kisochka so‘zimni eshitib jilmaysa, men: «Ey, Kisochka, siz ham hazir bo‘ling, biron ofitsyor yo aktyor tag‘in sizni ham o‘g‘irlab ketmasin!» demoqchi edim. U taqdirda Kisochka ko‘zini yerga tikib: «Menga o‘xshagan notovonni o‘g‘irlash kimga ham kerak? Mendan ko‘ra yosh va chiroylilar ko‘p-ku…» deb javob qilardi. Men unga: «Bo‘lmag‘ur gapni qo‘ysangizchi, Kisochka, avvalo o‘zim sizni o‘g‘irlab ketardim!» derdim. Shu taqlid gap chuvala borib, oxiri, oshig‘im olchi turardi. Biroq, Kisochka menga javoban jilmaymadi, aksincha, yuzlariga jiddiy tus kirib, uh tortdi.
— Ana shu eshitganlaringizning hammasi to‘g‘ri…— dedi u. — Aktyor bilan qochib ketgan qiz mening xolavachcham Sonya bo‘ladi. Bu yaxshi gap emas, albatta. Har bir odam taqdirga tan berishi kerak. Lekin men ularni qoralamoqchi emasman… Ba’zan vaziyat kishidan ustun keladi!
— Bu-ku to‘g‘ri-ya, Kisochka, lekin qanday vaziyat yuqumli kasal tarzida bo‘lishi mumkin?
— Bu ma’lum va ravshan… — dedi qoshlarini chimirib Kisochka. — Bu yerda ziyoli qiz va juvonlar o‘zlarini qaerga qo‘yishni bilmaydilar. Kursga o‘qishga ketishga, o‘qituvchilik qilishga, umuman, erkaklar singari g‘oya va maqsad bilan yashashga har bir ayol ham qodir emas. Bo‘lmasa erga tegish kerak, dersiz… Xo‘sh, qani kimga tegaylik? Siz — o‘g‘il bolalar gimnaziyada o‘qishni tamom qilgach, o‘z tug‘ilgan shaharingizga qaytib kelmaslik uchun universitetga kirasiz, poytaxtning o‘zida uylanasiz, bu yerdagi qizlar esa qolib keta beradi!.. Xo‘sh, shunday bo‘lgach, ularni kimga teg deysiz endi? O’qimishli, vijdonli yaxshi erkaklar bo‘lmaganidan keyin qizlarimiz duch kelgan, araq ichadigan, klublarda janjal ko‘taradigan, qaerdagi dallol va kelgindilarga tegishga majbur bo‘ladilar-da, bekorga umrlarini xazon qiladilar… Shundan keyin hayot nima bo‘lardi deysiz? O’zingiz yaxshi tushunasizki, tarbiya ko‘rgan, o‘qimishli xotin bemaza bir odam bilan hayot kechirayotib, ziyoli odamni: ofitsermi yo aktyor, doktormi yoxud allakimni ko‘radi-da, uni sevib qoladi; shundan so‘ng hayot do‘zaxga aylanib, erini tashlab qochadi. Ularni ayblab bo‘lmaydi!
— Kisochka, unday bo‘lsa erga tegib nima qilishadi?—deb so‘radim.
— Albatta, — dedi Kisochka chuqur nafas olib, — axir har qanaqa qiz ham biron erkakning bo‘lishini afzal ko‘radi-da… Umuman, Nikolay Anastasevich, bu yerda yashash oson emas, g‘oyat qiyin! Qiz o‘tirsang joning qiynoqda, erga tegsang undan badtar… Mana hamma Sonyaning qochib ketganini masxara qiladi. Yana artist bilan-a deyishadi, agar ular Sonya qalbini bilsalar, bu taqlid kulishmagan bo‘lardi…
Tashqaridan yana Azorkaning vovullagani eshitildi. U, allakimga g‘azab bilan vovullab, keyin g‘amgin g‘inshib oldi va butun gavdasi bilan o‘zini baragimiz devoriga urdi… Ananevning yuzi achinishdan bujmaydi, u, hikoyasini bo‘lib, tashqari chiqib ketdi. Ikki minutcha uning eshik orqasida itni ovutayotgani eshitilib turdi. U zo‘r berib: «Zap yaxshi it-da! Voy bechoragina-ey!» derdi.
— Nikolay Anastasichimiz suhbatni yaxshi ko‘radi, — dedi fon Shtenberg iljayib va biroz jim qolgach. — Yaxshi odam! — deb qo‘ydi.
Injener barakka qaytib kelib, stakanlarimizga yana vino quydi, keyin iljayib, ko‘kraklarini silarkan, so‘zini qolgan joyidan davom etdirdi:
— Shunday qilib, mening hujumim bekor ketdi. Iloj yo‘q, o‘zimning buzuq niyatimni boshqa bir qulayroq paytga qoldirib, mag‘lubiyatga ko‘nikishga, bor-e deb, qo‘l siltab qo‘ya qolishga majbur bo‘ldim. Kisochkaning tovushi, kechki musaffo havo hamda jimlik menga ta’sir qilib, o‘zim asta-sekin dilbar bir kayfiyatga keldim. Esimda bor, men lang ochiq deraza tagidagi kresloda daraxtlarga va qorayib ketgan osmonga qarab o‘tirardim. Akatsiya bilan org‘uvon daraxtlari bundan sakkiz yil ilgarigiday bir xilda ko‘rinardi; o‘sha yoshlik yillarimdagi singari hozir ham allaqaerda, uzoqda fortepyano g‘ingillar, o‘sha vaqtdagi kabi xiyobonning u boshidan bu boshiga kishilar sayr qilib yurar, lekin bu sayr qilib yurganlar boshqa odamlar edi. Endi bu xiyobonlarda men, o‘rtoqlarim, yoki sevganim emas, bizga tanish bo‘lmagan allaqanday gimnazistlar va notanish qizlar sayr qilib yurardi. Qalbim g‘amgin hislarga to‘ldi. Kisochkadan tanish-bilishlarimni so‘rardim, undan besh marta «o‘lgan» degan javob oldim, bundan g‘amginligim oshib, ko‘nglim vafot etgan yaxshi odamlar azasida o‘tirgandek buzilib ketdi. Deraza tagida o‘tirib, sayr etib yurgan kishilarni tomosha qilarkanman, fortepyano g‘ingillashiga quloq solarkanman, umrimda birinchi marta, bir avlod ikkinchi avlodni almashishga qanchalik ehtiros bilan shoshilib ketayotganini va odamzod hayotida yetti-sakkiz yil degan narsa mash’um ahamiyatga ega ekanini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim!
Kisochka stolga santurin degan bir shisha vino keltirib qo‘ydi. Men ichdim, kayfim oshib, uzoq vaysadim. Kisochka so‘zimga quloq solib, avvalgiday o‘zimga va aqlimga qoyil qolar, zavq bilan menga qarab o‘tirardi. Vaqt o‘tib bormoqda edi. Osmon shunday qorong‘i bo‘lib ketdiki, akatsiya bilan arg‘uvon daraxtlarining qorasi bir-biriga qo‘shilib ketdi, xiyobonda sayr qilib yurganlar ko‘rinmay qoldi, fortepyanoning ovozi o‘chdi, yolg‘iz dengizning bir me’yordagi shuvullashi eshitilardi.
Yeshlarning hammasi bir xil. Yesh yigitni erkalatib, silab-siypasangiz, vino bersangiz, yaxshi va kelishgan yigitsan deb maqtasangiz bo‘ldi, hamma narsani unutib, og‘zini ochib o‘tira beradi, ketish kerakligini unutib, hadeb gapira beradi… Mezbonning uyqusi kelib ko‘zlari yumilib ketayotgan bo‘lsa ham, hamon jag‘i tinmay gap sotaveradi. Men ham xuddi shunday bo‘ldim. Bir safar behosdan soatga ko‘zim tushganda vaqt o‘n yarim bo‘lgandi. Xayrlashmoqchi bo‘lib turgan edim:
— Ketar jafosiga iching, — dedi Kisochka.
Men ketar jafosiga yana ichdim, keyin uzundan-uzoq gapga tushib ketdim, ketishim kerakligini ham unutib, yana o‘tirdim. Shu palla erkaklarning ovozi, qadam tovushi va shporlar jiringlashi eshitildi. Allaqanday odamlar deraza tagidan o‘tib, eshik yonida to‘xtashdi.
— Erim kelganga o‘xshaydi… — dedi Kisochka tashqaridan kelayotgan ovozlarga quloq solib.
Eshik shiq etdi, ovozlar endi dahlizdan kela boshladi, men oshxonaga kiradigan eshik yonidan o‘tgan ikki kishining qorasini ko‘rdim: biri semizdan kelgan, qoramag‘iz yuzli, poxol shlyapali qirg‘iy burun bir odam, ikkinchisi oq kitel kiygan yosh ofitser edi. Ular eshik yonidan o‘taturib, men va Kisochkaga byoparvo ko‘z tashlab qo‘yishdi, menga ularning har ikkovi ham g‘irt mastga o‘xshab ko‘rindi.
— Demak, u senga yolg‘on gapirgan, sen laqqa ishongansan! —degan ovoz eshitildi, oradan bir minut o‘tmay, g‘o‘ldirab. — Birinchidan, bu narsa katta klubda emas, kichigida bo‘lgan edi.
— Yupiter, jahling chiqyapti, demak haqli emassan… — dedi ikkinchisi, yo‘talayotgani kulib, ehtimol bunisi ofitserning ovozi bo‘lsa. — Menga qara, bugun uyingda yotib qolsam maylimi? Ochig‘ini aytaver: senga bemalolmi?
— Bu qanaqa savol?! Yotib qolishing mayligina emas, shart! Nima ichasan: pivomi, yo vinomi?
Ular bizdan ikki xona narida o‘tirib, baland ovozda gaplashardi, na Kisochka, na uning mehmoniga qiziqishmasdi. Kisochkada erining kelishi bilan sezilarli o‘zgarish yuz berdi. U, avvaliga qizardi, keyin yuzida cho‘chish va o‘zini gunohkordek sezish aks etdi. Umuman vujudini allaqanday xavotirlik qopladi, menga u erini ko‘rsatgani uyalayotganday, shuning uchun tezroq ketishimni kutayotganday tuyildi.
Men xayrlashdim. Kisochka eshikkacha kuzatib chiqdi. Uning xayrlashayotgandagi yoqimtoy va g‘amginlik bilan jilmayishi, erkalik va itoatkorlik bilan boqishi hali ham yodimda. U qo‘l berib xayrlasharkan:
— Ehtimol, endi hech bir ko‘rishmasmiz… — dedi, — ilohi ishingiz o‘ngidan kelsin. Kelganingiz uchun rahmat!
Ortiq bir og‘iz gapirmadi va biron marta uh tortmadi. Men bilan xayrlashayotganda qo‘lida sham bor edi; yorug‘ doiracha xuddi uning hasratli jilmayishini quvib yurganday yuzida, bo‘ynida o‘ynardi; men bir zamonlar ko‘rganda mushuk bolasidek silaging keladigan Kisochkani xayolimdan o‘tkazib, ko‘z oldimda turgan Kisochkaga sinchiklab qaradim. Negadir xotiramga uning: «Har bir odam taqdirga tan berishi kerak» degan so‘zi keldi. Shundan keyin ko‘nglim juda o‘zgarib ketdi. Mendek baxtiyor va beparvo odam oldida g‘oyat mehribon, sofdil, ammo ko‘p azob-uqubat chekkan juvon turganini butun vujudim bilan sezdim.
Men ta’zim qilib, darvoza tomon yurdim. Allaqachon qorong‘i tushgan, Janubda iyul oylarida kech juda erta tushib, bir nafasda hammayoq qorong‘i bo‘lib ketadi. Soat o‘nga borib shunday qorong‘i bo‘ladiki, kishi ko‘z oldidagini ham ko‘rmaydi. Men turtinib-surtinib yurib, darvozagacha yigirmatacha gugurt chaqdim.
Darvozadan chiqdim-u:
— Izvozchik! — deb qichqirdim, menga biron ovoz eshitilmadi… Men yana: — Izvozchik! — deb qichqirdim.
— Ey, leneyka!
Izvosh ham, lineyka ham yo‘q edi. Atrofim mozorday jimjit. Qulog‘imga faqat dengizning shuvillashi, boyagi santurin vinosidan yuragimning urishi eshitiladi. Boshimni ko‘tarib osmonga qaradim — bironta yulduz ko‘rinmaydi. Qorong‘i va osmonni bulut qoplagan bo‘lsa kerak. Men negadir yelkamni qisdim, telbadek tirjayib, botinmay, yana «Izvozchik!» deb baqirdim.
— Oshch! — degan aks sado eshitildi.
To‘rt chaqirim dala yo‘lini qorong‘ida o‘tish — ko‘ngilga xush yoqmaydigan narsa, albatta. Piyoda yo‘lga tushishdan oldin men uzoq o‘yladim, tag‘in izvosh chaqirdim, shundan keyin yelkamni qisib, aniq bir qarorga kelmay istar-istamas daraxtzorga keldim. Daraxtzor ichi zimiston. U yer bu yerda, daraxtlar orasidan chorbog‘chilarning derazalaridan g‘ira-shira yorug‘ ko‘zga chalinib qoladi. Qadamim tovushidan va gugurt chaqib, shiyponcha yo‘lini yoritishimdan cho‘chib ketgan qarg‘a daraxtdan-daraxtga uchib o‘tar va zo‘r berib barglarni shitirlatardi. Mening ham jahlim chiqar, ham xijolat tortardim. Bu holatimni sezganday qarg‘a meni masxara qilib, qag‘-qag‘ deyardi! Piyoda qaytib ketish alam qilar va Kisochka uyida xuddi yosh boladek vaysaganimdan xijolat tortar edim.
Oxiri shiypongacha yetib bordim, qo‘lim bilan skameykani paypaslab topib, o‘tirdim. Pastda, qorong‘ilik qo‘ynida dengiz ohista va shaxdam shuvillardi. Men ko‘r odamday dengizni ham, osmonni ham, hatto o‘zim o‘tirgan shiyponchani ham ko‘rmay, butun dunyo faqat mast kallamga kelgan fikrlar va pastda allaqaerda bir xilda shuvillayotgan ko‘rinmas kuchdan iboratga o‘xshab tuyilardi. Keyin mudroq bosdi, shuvillayotgan dengiz emas, mening fikrlarimga o‘xshab ketdi. Butun dunyo esa yolg‘iz mendan iboratdek sezildi. Shunday qilib, butun dunyoni o‘zimda mujassamlantirib izvoshchilarni, shaharni, Kisochkani unutdim va o‘zim sevgan tuyg‘ularga berildim. Bu dahshatli yolg‘izlik tuyg‘usi bo‘lib, qop-qorong‘i, shaklsiz butun olamda mendan bo‘lak tirik jon yo‘qqa o‘xshardi. Bu tuyg‘u, o‘z tekisliklari, o‘rmonlari va qorlari singari fikrlashi ham, his-tuyg‘ulari ham cheksiz va bepoyon bo‘lgan rus kishilariga xos g‘ururli, iblisona bir tuyg‘u edi. Agar men rassom bo‘lganimda, boshini qo‘llari orasiga olib, oyoqlarini ostiga bukib, qimirlamay o‘tirgan va ana shu tuyg‘ularga berilgan rus kishisining yuzidagi ifodani tasvirlardim… Mana shu tuyg‘ular bilan bir qatorda hayotning bema’niligi, o‘lim va narigi dunyo haqidagi fikrlar… Bu fikrlar aslida bir chaqaga ham qimmat, ammo, yuz ifodasi nihoyatda chiroyli chiqsa kerak…
O’rnimdan qo‘zg‘olmay, mudrab o‘tirarkanman, o‘zimni iliq va xotirjam sezdim; dengizning sekin, bir me’yorda shuvillashi orasidan bir hodisa sodir bo‘lganday bnrin-ketin eshitilgan ovozlar xayolimni bo‘ldi… Kimdir xiyobondan jadal kelardi. Bu odam shiyponga yetganda to‘xtadi-da, yosh qizdek entikib, yig‘loq bir ohangda:
— Ey parvardigor, bu azob-uqubat qachon tugaydi? Tangrim! — deb nola qildi.
Ovozi va yig‘isiga qaraganda qiz o‘n-o‘n ikki yoshlarga kirganga o‘xshardi. U, taraddud ichida shiyponchaga kirib o‘tirdi-da, so‘nik ovozda g‘o‘ldiray boshladi. Uning ibodat qilayotganini ham, shikoyat qilayogganinn ham bilib bo‘lmasdi…
— Yo rabbim! —dedi u yig‘i aralash cho‘zib. — Axir bunga chidab bo‘ladimi! Pichoq suyakka borib taqaldi-ku! Men shu mahalgacha sabr-toqat qilib keldim, indamadim, tushungin, ahir, mening ham yashagim keladi. Voy xudoyim-ey!
Hammasi shu taqlid gaplar… Men qizni ko‘rgim va u bilan gaplashgim keldi. Uni cho‘chitib yubormaslik uchun avval qattiq uh tortdim, keyin yo‘taldim va ohista gugurt chaqdim… ravshan nur qorong‘ilikda chaqnab, yig‘layotgan odam yuzini yoritdi. U Kisochka edi…
— Manavi antiqani qarang! — deb uh tortdi fon Shtenberg. — Qorong‘i kecha, dengiz shuvillaydi, iztirob chekayotgan xotin, olamda yolg‘izlik tuyg‘usini tortayotgln o‘zlari… allama balo-ku! Siz aytgan manzaraga xanjar ko‘targan cherkasgina yetmaydi, xolos.
— Men sizga ertak emas, bo‘lgan voqiani gapirib beryapman.
— Bo‘lgan bo‘lsa nima qipti… Buning endi sira ahamiyati yo‘q, ko‘pdan ma’lum…
— Tahqir bilan qaramay, oxirini eshiting! —dedi Ananev, jahl bilan unga qo‘l siltab. — Xalaqit bermasangiz-chi! Men bularni sizga emas, doktorga so‘zlab beryapman… Xo‘sh, — dedi u menga murojaat qilib, so‘zida davom etarkan, hisoblari ustiga engashib turgan studentga ko‘z qirini tashlab oldi. Student injenerni kalaka qilganidan mamnunga o‘xshardi. — Xo‘sh, shu desangiz, Kisochka meni ko‘rib shiyponchada o‘tirishimni avvaldan bilganday taajjublanmadi, cho‘chib, ketmadi. U, entikib nafas olar, bezgagi xuruj qilgan odamday butun vujudi titrardi, yuzlari ko‘z yoshlaridan ho‘l bo‘lib ketgandi. Men ustma-ust gugurt chaqib, oqil, itoatkor va horg‘in chehra o‘rnida hozircha o‘zim tushunolmagan g‘alati bir yuzni ko‘rdim. So‘zlari va ko‘z yoshlari azob-o‘qubatnimi, bezovtaliknimi yo g‘am-g‘ussanimi aks etdiradimi, bilib bo‘lmasdi… Iqror bo‘lishim kerakki, uning bu notayin ko‘rinishidan, u menga mastday ham tuyilgan bo‘lsa kerak.
— Ortiq toqat qila olmayman… — dedi Kisochka g‘o‘ldirab, yig‘layotgan qiz kabi. —Jonimdan to‘yib ketdim. Nikolay Anastasich! Kechiring meni, Nikolay Anastasich… Bunday yashashga toqat qolmadi… Shaharga, oyimning oldiga ketaman… Meni kuzatib qo‘ying… Xudo xayringizni bersin, o‘tinaman, kuzatib qo‘ying… Xudo xayr bersin!
Oldimda birov yig‘lab tursa men na gapira olardim, na jim o‘tira olardim. O’zimni yo‘qotib qo‘ydim va allanima deb g‘uldirab, tasalli bergan bo‘ldim.
— Yo‘q, yo‘q, men oyimnikiga ketaman! — dedi Kisochka, qat’iy ravishda, o‘rnidan turarkan, qaltiragan qo‘llari bilan qo‘limdan ushladi (uning qo‘li va yengi ko‘z yoshidan ho‘l bo‘lib ketgandi). — Kechirasiz Nikolay Anastasich, ketaman… Boshqa iloj qolmadi, o‘lib bo‘ldim…
— Kisochka, ko‘ryapsiz-ku, bironta izvosh yo‘q! — dedim. — Nimada ketasiz shaharga?
— Hechqisi yo‘q, men piyoda ham keta beraman… Uncha uzoq emas. Ortiq chidolmayman…
Men xijolat tortgan bo‘lsam-da, hayajonga tushmadim. Kisochkaning ko‘z yoshlari, qaltirashi va yuzidagi notayin ko‘rinish menga frantsuz yoki maloruslarning arzimas qayg‘u uchun pudlab ko‘z yoshi to‘kiladigan siyqa melodramalari singari asossiz bo‘lib ko‘rindi. Men tushunmasdim, buni o‘zim ham yaxshi bilib turardim, shu tufayli jimgina o‘tirishim lozim edi, lekin men negadir, ehtimol indamay o‘tirish laqmalik nishonasi bo‘lmasin debmi, uning onasi oldiga ketmay uyida tinchgina o‘tirishini maslahat qildim. Yig‘laganlar o‘z ko‘z yoshlarini birov ko‘rib qolishini sevmaydilar. Men bo‘lsam ustma-ust gugurt yoqib, to quti tamom bo‘lguncha chaqib o‘tirdim. Ana shu muruvvatsiz charag‘onlikning menga nima keragi bor edi, haliyam bilmayman. Umuman, beparvo odamlar ko‘pincha qo‘pol va hatto ahmoq bo‘ladilar.
Oxiri, Kisochka meni qo‘ltiqlab oldi, biz shiyponchadan chiqib ketdik. Darvozadan chiqqach, o‘ng qo‘lga qayrilib, yumshoq to‘proq yo‘ldan asta-sekin ketdik. Tun qorong‘i; ko‘zim sekin-asta qorong‘ilikka o‘rgangach yo‘lning ikki yoqasidagi keksa, lekin ingichka eman va arg‘uvon daraxtlari qorasini ko‘ra boshladim. Tez orada o‘ng qo‘lda, u yer bu yerini o‘pqonlar va mayda-chuyda jarliklar qoplagan notekis sahn g‘ira-shira ko‘zga tashlandi. Jarliklar bo‘yida xuddi pusib o‘tirgan odamdek pastak butalar turardi. Yuragimni vahima bosib ketdi. Men shubhalanib qirg‘oq tomon ko‘z qirimni tashladim, dengiz shuvillashi, dalalarning sukunati yuragimga g‘ulg‘ula soldi. Kisochka indamay borar, u hamon qaltirar, yarim chaqirimcha yo‘l bosmay yurishdan madori qurib, xalloslab qoldi. Men ham indamay ketmoqda edim.
Karantindan bir chaqirimcha narida bir vaqtlari bug‘ bilan ishlangan, mo‘rilari juda ham baland, to‘rt qavatli tashlandi tegirmon binosi bor. U sohilda yagona bino bo‘lib, kunduzi dengizdan ham, dalalardan ham ko‘rinib turadi. Bino tashlandi va unda hech kim yashamasligi, har qanaqa ovozlarga aks sado berishi, o‘tgan-ketganlarning ovozi va qadam tovushi bino ichidan barala eshitilib turishidan ko‘zga juda sirli hamda vahimali ko‘rinadi. Mana shu qop-korong‘i kecha qo‘ynida eridan qochib ketayotgan xotinni qo‘ltiqlab, o‘yib olingan ko‘zdek yuzlab qora derazalari tikilib turgan, har bir qadamimning sadosini takrorlayotgan bino oldida turgan meni tasavvur eting. Bunday kezda, esi joyida bo‘lgan yosh yigit romantizmga berilib ketardi, men bo‘lsam qop-qora derazalarga qarab, o‘zimcha: «bularning hammasi dahshatli, lekin bir kun kelib shu binodan, Kisochkadan, uning g‘am-anduhlaridan, men va mening barcha fikr-o‘ylarimdan nomu nishon qolmaydi… Barchasi bo‘lmag‘ur, behuda narsalar…» deb o‘yladim.
Biz tegirmon yoniga yetganimizda Kisochka to‘satdan to‘xtadi, qo‘lini ohista bo‘shatib olib, avvalgiday yosh qiz ovozi bilan emas, o‘zining rasmana ozozi bilan:
— Nikolay Anastasich, bularning hammasi sizga juda g‘alati ko‘rinayotgandir, — dedi, — lekin, men juda baxtsizman! Qanday baxti qora ekanimni tasavvur ham qilolmaysiz! Tasavvur qilib ham bo‘lmaydi! Sizga uni gapirib o‘tirmayman, chunki gapirib ham bo‘lmaydi. Shunday hayot, shunaqanggi hayot…
Kisochka gapini tugatolmadi, tishlarini g‘ijirlatib, shunday ingradiki, go‘yo og‘riqdan baqirib yubormaslik uchun kuchining boricha o‘zini tiyib turganga o‘xshadi…
— Shunaqanggi hayot! — deb takrorladi u qo‘rquv bilan va cho‘zib. Bu ovozda janublilarga, xoxollarga xos bo‘lgan, ayniqsa xotinlarning hayajonli so‘zlashiga qo‘shiq ruhini beradigan ohang yangrab eshitildi. — Shunaqanggi turmush! Voy xudoyim-ey, bu qanday gap, a? Ey, parvardigor!
U, go‘yo o‘z hayotining sirini yechmoqchi bo‘lganday hayrat bilan yelkasini qisdi, boshini chayqab, qo‘lini-qo‘liga urdi. Xuddi ashula aytayotganday so‘zlar, harakati esa jozibali hamda chiroyli edi; shu topda u menga tanish bir otoqli ukrain aktrisasini eslatdi.
— Oh xudo, men xuddi zindonda yotganga o‘xshayman! — dedi u, so‘zida davom etib va barmoqlarini qisillatib. — Qani endi, aqalli bir nafasgina odamlarga o‘xshab shod-xurram yashasam! E, xudo! Qanday malomatli kunlarga qoldi bu boshim! Yot odam oldida xuddi allaqanaqanggi sayoq xotinlardek yarim kechasi erimni tashlab qochib ketyapman. Shundan keyin nimaga umid bog‘lab bo‘ladi?
Men uning harakati va ovozini zavq bilan kuzata turib, Kisochkani eri bilan yomon turishidan xursand bo‘layotganimni birdan payqab qoldim. Ko‘nglimdan darhol: «U bilan bir kecha birga bo‘lishga nima yetsin!» degan fikr o‘tdi. Bu shafqatsiz fikr ko‘nglimga qattiq joylashib olib, yo‘l bo‘yi menga tinchlik bermadi. Tobora meni ko‘proq vasvasaga solib, yuragimni qitiqlab bordi…
Tegirmondan bir yarim chaqirimcha o‘tilgach, shaharga borish uchun mozor yonida chapga qayilish kerak. Ana shu qayilishda, mozor muyishida g‘ishtin shamol tegirmon bor, uning yonidagi kichik uyda tegirmonchi yashaydi. Biz tegirmon va uning egasi uyidan o‘tib ketdik, keyin chapga qayrilib, mozor darvozasiga yetdik. Shu yerda Kisochka to‘xtadi.
— Nikolay Anastasich, men qaytib ketaman! — dedi u, — siz keta bering, xudo yo‘lingizni bersin, uyimga o‘zim qaytib ketaman. Men qo‘rqmayman.
— Iya, topgan gapingizni qarang-a! — dedim cho‘chib, — onangiznikiga boradigan bo‘lsangiz boring-da…
— Men bekor qizishib, tezlik qilibman… janjal arzimagan narsadan chiqdi. Sizning so‘zlaringiz o‘tmishni yodimga tushirdi. Shundan keyin ko‘nglimga turli o‘ylar keldi… Yuragim siqilib turgandi. Erim ofitser o‘rtog‘i oldida menga nojo‘ya gap qildi, men chidab turolmadim… Shaharda, oyimning oldida nima bor? Shunday qilsam baxtli bo‘larmidim? Qizig‘ida qaytganim yaxshi… Yo‘q, keling… yura bering! — dedi Kisochka va jilmayib qo‘ydi. — Bo‘lar ish bo‘ldi!
Men mozor darvozasidagi: «Shunday soat keladiki, barcha qabrda yotganlar Isoning ovozini eshitadilar» deb yozib qo‘yilgan lavhani esladim, men, qachondir ertami, yo kech, bir kun kelib o‘zim ham, Kisochka ham, uning eri, oq kitelli ofitser ham, hammamiz anavi qorayib ko‘rinayotgan daraxtlar ostidagi panjaraning naryog‘ida yotajagimizni yaxshi bilardim. Shu bilan birga yonimda baxti qora, haqoratlangan odam ketayotganini ham bilardim, bular menga ravshan edi, lekin Kisochka qaytib ketadi-yu men unga aytmoqchi bo‘lgan gaplarimni aytolmay qolaman degan malol keladigan va ko‘ngilsiz xavotirlik dilimga hayajon soldi. Kallamda hech qachon o‘sha tundagidek oliy fikrlar o‘zimning pastkash niyatlarim bilan qo‘shilib, bu darajada aralashib ketmagandi… Qanday dahshat!
Mozor yaqinida izvosh topdik. Kisochkaning onasi istiqomat qiladigan Bolshaya ko‘chasiga yetganimizda izvoshdan tushib, yo‘lkadan ketdik. Kisochka hamon jim ketardi, men esa unga qaragan sari jahlim chiqib: «Nega indamaysan, axir? Gapirsangchi, ayni fursat-ku!» deb o‘zimni-o‘zim koyirdim. Men yashayotgan mehmonxonadan yigirma qadam beridagi fonar tagiga yetganimizda Kisochka to‘xtab, yig‘lab yubordi.
— Nikolay Anastasich! — dedi u yig‘i va kulgi aralash. Keyin yosh to‘la ko‘zlarini jovdiratib, menga tikildi. — Ana shu qilgan yaxshiligingizni bir umr unutmayman… Qanday yaxshi odamsiz! Sizlarning hammangiz ana shunday azamatsizlar! Oq ko‘ngil, himmatli, donishmand, muruvatli… Oh qanday yaxshi-ya!
U menga hamma jihatdan ilg‘or va yetuk madaniyatli odam deb qarardi; uning ko‘z yoshlaridan ho‘l bo‘lib ketgan yuzida, menga nisbatan tug‘ilgan zavq va mehr bilan bir qatorda, menga o‘xshagan odamlarni juda kam ko‘rishi va shunday odamlardan birini xotini bo‘lishdek baxtni xudo unga ravo ko‘rmaganidan afsuslanish bor edi. «Oh, qanday yaxshi-ya!» deb yana g‘o‘ldiradi u. Yuzidagi go‘daklik sevinchi, ko‘z yoshlari, muloyim jilmayishi, ro‘moli ostidan chiqib turgan mayin sochlari, beparvolik bilan boshiga tashlab olgan ana shu ro‘molining o‘zi menga fonar yorug‘ida ko‘rganingda mushukdek silab-siypaging keladigan ilgarigi Kisochkani eslatdi…
Men chidab turolmay uning sochlarini, yelkasini, qo‘llarini siladim…
— Kisochka, ayt axir, nima istaysan? — deb g‘o‘ldiradim. — Istasang sen bilan dunyoning narigi burchiga borishga roziman! Men seni ana shu zindondan olib ketaman, baxtli bo‘lasan, Seni sevaman… Birga ketaylik, jonginam! Xo‘pmi? Yaxshimi?
Kisochkaning yuzida taajjub paydo bo‘ldi. U, fonar ostidan bir qadam chekinib, ko‘zlarini katta ochib menga tikildi. Men esa uning qo‘lini mahkam ushlab yuzini,, yelkasini, bo‘ynini o‘pdim, qasam ichib, turli-tuman va’dalar berdim. Ishq-muhabbatda qasam ichish jismoniy bir zaruriyatdir. Busiz ish bitmaydi. Ba’zan shunday bo‘ladiki, yolg‘on gapirayotganingni o‘zing xam bilib turasan, va’da berish kerak emas, lekin, bari bir qasam ichib, va’da berasan. Hayratda qolgan Kisochka hamon orqaga tisarilar va ko‘zini baqraytirib menga qarardi.
— Yo‘q, yo‘q! Kerak emas! — deb shivirladi u qo‘li bilan meni o‘zidan chetlatib.
Men uni mahkam quchoqlab oldim. To‘satdan u asabiylashib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi, uning yuzi shiyponchada gugurt chiqqanimdagi singari notayin va allaqanday beparvo tusga kirdi. Men uning so‘zlashiga xalaqit berib, roziligini olmay, mehmonxonaga sudrab kirdim… U, xuddi toshday qotib qolgan, yurmasdi, shunga qaramay men uni qo‘ltig‘idan ushlab, deyarlik ko‘tarib olib ketdim… Esimda, biz zinapoyadan chiqayotganimizda allaqanday qizil gardish furajkali odam taajjub bilan menga qaradi-da, Kisochkaga salom berdi…
Ananev qizarib ketdi va so‘zdan to‘xtadi. U, jimgina stol yonidan o‘tdi, zarda bilan bo‘ynini qashidi, keyin o‘zining badaniga yugurgan sovuqdan junjib, kurak o‘rtasini va yelkasini qisdi. Unga o‘tmishni xotirlash og‘ir, o‘zi bilan o‘zi olishmoqda edi…
— Yaxshi emas! — dedi u stakandagi vinoni ichay deb turib, bosh silkib. — Aytishlariga qaraganda, student mediklarga har safar xotin-qizlar kasalliklari to‘g‘risida kirish lektsiyasi o‘qish va bemor ayolni yechintirib, u yoq bu yog‘ini ushlab ko‘rishdan oldin ularga har birining onasi, singlisi va qallig‘i borligini eslashni maslahat berisharkan… Bu gap yolg‘iz mediklarga emas, hayotda biron sabab bilan xotinlarga duch keladigan barcha kishilarga aloqador va aytilishi lozim. Mana hozir, xotinim va qizim bor, mana endi bu maslahatning qanchalik o‘rinli ekanini tushundim! Aytganday, bu yog‘ini eshitinglar… Kisochka mening sevgilim bo‘lganidan keyin, bunga boshqacha nazar bilan qaradi. Avvalo, meni ixtiros bilan chuqur sevdi. Men uchun qisqa muddatli ko‘ngil ochish uning xayotida katta o‘zgarish yasadi. Esimdaki, u aqldan ozgan odamga o‘xshab qolgandi. Hayotida birinchi marta baxtli bo‘lib, yasharib ketdi, yuzlarida zavq va quvonch o‘ynab, baxtiyorlikdan o‘zini qo‘ygani joy topmay goh kular, goh yig‘lardi, ertaga biz qanday qilib Kavkazga jo‘nashimiz, u yerdan kuzda Peterburgga borishimiz, so‘ng qanaqa hayot kechirishimiz to‘g‘risida orzu-umidlarini tinmay ochiq gapirardi…
— Erim to‘g‘risida aslo tashvish tortma, — deb menga tasalli berdi, — u menga taloq xatimni berishga majbur. Chunki Kostovichning katta qizi bilan uchrashib turishini butun shahar biladi. Men undan ajralaman, ikkimiz nikohdan o‘tamiz.
Xotinlar sevib qolsa, mushukka o‘xshab, qishiga juda tez ilashib, ko‘nikib ketadi. Kisochka mening xonamda atigi bir yarim soat bo‘ldi-yu, lekin xuddi o‘z uyida o‘tirgandek, mening buyumlarimni o‘z buyumidek bilib, tergay boshladi. Buyumlarimni chemodanga joyladi, qimmatbaho paltomni qoziqqa ilmay lattadek stulga tashlab qo‘yganim uchun koyidi va hokazolar.
Men unga qarab, so‘zlarini eshitib o‘tirarkanman, o‘zimning charchaganim va bu ishdan pushaymon bo‘layotganimni sezdim. Oqko‘ngil, nomusli, jafo tortgan ayolling uch-to‘rt soat ichida duch kelgan odam quchog‘iga otilib, o‘ynash bo‘lgani mening g‘ashimga tegmoqda edi. Ko‘rdingizmi, menday insofli odamga bu narsa yoqmay qoldi. Keyin, Kisochka kabi yengiltak ayollarning hayotni haddan ziyod sevishlari, hatto bekorchi gap bo‘lgan — o‘zlarining erkaklarga muhabbatlarini oliy baxt, azob-uqubat va hayotni o‘zgartuvchi narsa darajasiga ko‘tarishlari menda yomon ta’sir qoldirdi… Buning ustiga, murodim hosil bo‘lgach, bu ayol bilan yaqinlashib telbalik qilganim va endi beixtiyor uni aldashim kerakligidan o‘zim pushaymon bo‘lmoqda edim… Ha, darvoqi, shuni ham aytib o‘tayki, o‘zimning xiyla intizomsizligimga qaramay, yolg‘on gapirishni o‘larday yomon ko‘rardim.
Hozir ham esimda, Kisochka boshini tizzamga qo‘yib o‘tirardi. Muhabbatdan yonib turgan ko‘zlarini menga tikib:
— Kolya, meni sevasanmi? — deb so‘rardi. — Juda ham sevasanmi? A juda ham-a?
Shunday deb, u quvnab kuldi… Bu narsa mening ko‘zimga tuyg‘uga ortiq berilish, ko‘ngilni aynatuvchi nodonlik bo‘lib ko‘rindi. Lekin o‘zim, shu paytda avvalo hamma narsadan «chuqur fikr» izlash kayfiyatida edim.
— Kisochka, onang uyiga ketsang bo‘lardi, — dedim. — Bir balo bo‘lib, yo‘qliging bilinib qolsa, qarindosh-urug‘laring butun shaharni kezib, izlab yurishmasin tag‘in. Oying oldiga ertalab kirib borsang, yaxshi bo‘lmaydi…
Kisochka so‘zimni ma’qulladi. Xayrlashayotib, u bilan ertaga kunduzi shahar istirohat bog‘ida uchrashadigan, indiniga Pyatigorskka birga jo‘nab ketadigan bo‘lib, ahdlashdik. Uni ko‘chagacha kuzatib chiqdim. Yo‘lda samimiy va mehribonlik bilan erkalatganim hali ham xotiramda. Shunday daqiqalar ham bo‘ldiki, hech shubhasiz menga ishonayotgani uchun unga rahmim keldi, hatto, o‘zim bilan Peterburgga olib ketmoqni xayol qildim. Lekin, chemodanimda atigi olti yuz so‘m borligi, kuzda esa undan ajralish hozirgidan ko‘ra yanada qiyinroq bo‘lishini eslab, darhol rahm-shafqatimni yig‘ishtirib qo‘ydim.
Biz Kisochkaning onasi yashaydigan uy oldiga keldik. Men qo‘ng‘iroqni bosdim. Eshik orqasidan oyoq tovushi eshitilganda Kisochkaning yuzida darhol jiddiy qiyofa paydo bo‘lib, osmonga qaradi va meni shoshilib yosh boladek qayta-qayta cho‘qintirdi, shundan keyin qo‘limni mahkam ushlab, lablariga bosdi.
— Ertagacha xayr! — dedi u va uyga kirib ketdi.
Men ko‘chaning narigi betiga o‘tib, yo‘lkadan turib, ro‘paramdagi uyni ko‘zdan kechirdim. Avval derazalar qop-qorong‘i edi, to‘satdan bir derazada yoqilgan shamning xira ko‘kish nuri ko‘rindi; u kattalanib, o‘zidan shu’la taratdi. Ana shu nur bilan birga allaqanday soyalar xona bo‘ylab yura boshladi.
«Kutishmagan ekan!» deb ko‘nglimdan o‘tkazdim.
O’z nomerimga qaytib kelib, yechindim, santurin vinosidan ichib, bozordan kunduz kuni sotib olgan donador ikra bilan zakuska qildim. Shoshilmay o‘rnimga yotdim-da, turistlar singari xotirjam va qattiq uyquga ketdim.
Ertalab o‘rnimdan turganimda boshim og‘rir, kayfim buzuq, negadir ko‘nglim g‘ash edi.
— Nima gap o‘zi? — deb so‘radim o‘zim o‘zimdan, nimadan tashvishlanayotganimni bilmoq uchun. — Meni nima bezovta qilyapti? Kisochka kelib qolsa jo‘nab ketishimga xalaqit berishi va unga yolg‘on gapirib, ming tovlanishim kerakligi meni bezovta qilayotgan ekan. Men tezgina kiyindim-da, buyumlarimni chemodanga joylab, uni kechqurun soat yettiga vokzalga yetkazib berishlarini buyurib, mehmonxonadan chiqib ketdim. Kun bo‘yi bir tanish doktor o‘rtog‘im uyida o‘tirdim, kech kirgach, shahardan jo‘nab ketdim. Mana, o‘zingiz ko‘rib turibsizki, meniig fikrim g‘oyat pastkashlik bilan, xiyonatkorona ravishda shahardan qochib qolishga xalaqit bermadi.
Tanish doktor o‘rtog‘im uyida o‘tirganimda ham, vokzalga chiqib ketayotganimda ham xavotirlikdan o‘zimni qo‘ygani joy topmadim. O’zimcha Kisochka bilan uchrashishdan, biron janjal chiqishidan ko‘rqayotganga o‘xshardim. Vokzalda ataylab ikkinchi qo‘ng‘iroq urilguncha hojatxonada o‘tirdim. O’z vagonim tomon ketayotganda qalbimni shunday og‘ir tuyg‘ular qamrab oldiki, go‘yo boshimdan oyog‘imgacha o‘g‘irlangan buyumlar bilan o‘ralgandek edim. Zo‘r vahima va sabrsizlik bilan uchinchi qo‘ng‘iroq chalinishini kutdim!
Nihoyat quvonchli, jonimga ora kiruvchi uchinchi qo‘ng‘iroq urildi, poezd yo‘lga tushdi; qamoqxona bilan kazarma ham orqada qolib ketdi, keng dala boshlandi, ammo, meni hayron qilgan narsa shu bo‘ldiki, yuragimning bezovtaligi hamon bosilmagan edi. O’zimni hali ham zo‘r berib qochishga tirishayotgan o‘g‘riday his qilmoqda edim. Bu qanaqasi a? O’zimni bosib olish va ko‘ngildagi chigilni yozish uchun, vagon derazasidan tashqariga qaradim. Poezd sohil yoqalab borardi. Dengiz sathi oynaday silliq, kechki shafaqning oltinsimon nozik shu’lasi yoyilgan feruza osmon dengizda jilvalanib, osoyishta aks etib turardi. Dengizning u yer bu yerida baliqchilarning sol va qayiqlari ko‘zga qorayib ko‘rinardi. Baland sohilga joylashgan xuddi qutichaday bejirim va g‘uborsiz shahar ustini asta-sekin kech qorong‘iligi qoplay boshlagan edi. Uning oltin boshli cherkovlarida, derazalari va ko‘katlarida botayotgan qo‘yoshning nuri aks etib, eritilayotgan oltinday yallug‘lanar va so‘nardi… Dalalardan taralayotgan xushbo‘y is dengizdan esayotgan yoqimli nam havo bilan qo‘shilib ketmoqda.
Poezd uchib borardi. Yo‘lovchilar va konduktorlarning kulgilari tinmaydi, hamma shod-xurram, o‘zini yengil sezardi, yolg‘iz mening g‘alati bezovtaligim borgan sari zo‘rayardi… Men shaharni bosayotgan nursiz qorong‘ilikka qaradim, nazarimda, ana shu qorong‘ilik ichidagi cherkov hamda uylar yonida, yuzida biron ifoda bo‘lmagan, beparvo qarovchi xotin zir yugurib meni qidirib yurganga o‘xshadi. U yosh qizdek yoki ukrain aktrisasi singari cho‘zib: «YO rabbim, yo rabbim!» deb ingrardi. Kecha xayrlashayotib, uning jiddiy yuz va tashvish to‘la ko‘zlarini katta ochib, xuddi o‘z o‘g‘lidek meni cho‘qintirganini esladim, shu zahoti, kecha u o‘pgan o‘z qo‘llarimga beixtiyor qaradim.
Qo‘limni qashib turib: «Nima balo, yaxshi ko‘rib qoldimmi?» deb o‘zimdan-o‘zim so‘radim.
Faqat kechasi bo‘lib, yo‘lovchilar uyquga ketib, men o‘z vijdonim bilan yolg‘iz qolganimdagina ilgarigi g‘alati tuyg‘umni fahmlab qoldim. Hozirgina yoritilgan vagonda, ko‘z oldimda Kisochka obrazi turardi, xuddi ana shu fursatda men odam o‘ldirish darajasida yovuzlik qilganimni angladim. Vijdon azobi qiynamoqda edi. Ana shu azob-uqubatli hislarni bosmoq uchun bularning hammasi behuda, bo‘lmag‘ur narsa, bari bir men ham, Kisochka ham o‘lib, chirib ketamiz, uning qayg‘u-alamlari esa o‘lim oldida hech gap emas va hokazo va hokazo, deb o‘zimga tasalli berishga tirishdim… Qisqasi, ozod iroda yo‘q, demak shunday bo‘lgach men ham aybdor emasman; lekin mana shu dalillarning o‘zi mening g‘ashimga tegardi va ular bo‘lak o‘y-mulohazalarim ichida g‘alati bir tezlikda yo‘qolib ketardi. Kisochka o‘pgan qo‘limdan qo‘msash hissi sezdim… Goh joyimga borib yotar, goh o‘rnimdan turib stantsiyalarda araq ichar, o‘zimni mejbur qilib buterbrod yerdim, keyin hayotning bir chaqalik qimmati yo‘q deb, o‘zimni ishontirishga tushdim, ammo bundan hech nima chiqmadi. Mening miyam g‘alati narsalar, ochig‘i, kulgili narsalar bilan to‘lib toshgandi. Sira bir-biriga o‘xshamagan fikrlar tartibsiz ravishda qalashib, biri ikkinchisiga xalaqit berib, chuvalashib ketardi, men mutafakkir esa, boshimni quyi egib, ko‘zimni yerdan olmay hech baloga tushunmaganimcha, ana shu son-sanoqsiz fikrlardan kerakli va keraksizini ajratolmay karaxt o‘tirardim. Ma’lum bo‘ldiki, men, mutafakkir shu mahalgacha hatto fikrlash texnikasini ham bilmas ekanman, xuddi soatni tuzata olmaganim singari miyamni ham o‘zimga bo‘ysundirolmas ekanman. Umrim bino bo‘lib birinchi marta jiddiy tarzda fikr yurgizmoqda edim, bu narsa menga juda qiziq tuyildi, o‘zimcha: «Men jinni bo‘laman, shekilli!» deb o‘yladim. Kimning miyasi hamisha ishlamay, faqat qiyin paytdagina ishlasa, unday odamning ko‘nglidan ko‘pincha jinni bo‘lib qolish fikri o‘tadi.
Ana shu o‘ylar bilan bir kechayu bir kunduz qiynaldim. Ikkinchi kecha ham xuddi shu tarzda o‘tdi, men fikr yuritish naqadar kam ko‘mak berganini sezib, ko‘zim moshday ochildi. Shu bilan o‘zimning kimligimni yaxshi bilib oldim. Fikrlarim bir chaqaga qimmatligini, Kisochka bilan uchrashuvimizga qadar hali fikr yurita olmaganimni, jiddiy fikr yuritish nimaligi haqida hatto tushunchaga ham ega emasligimni angladim; shuncha azob-uqubat chekkanimdan keyingina menda e’tiqod ham, aniq bir ma’naviy maslak ham, yurak ham, idrok ham yo‘qligini bildim. Mendagi barcha aqliy va ma’naviy boylik faqat mahsus bilimdan, bo‘lak-bo‘lak va keraksiz xotiralardan, birovlarning fikrlaridan iborat ekan, ruhiy holatim esa, xuddi yakun bilgan alifbe darajasida past va oddiy tarzda ekan… Yolg‘on gapirmasligim, o‘g‘irlik qilmasligim, birovni o‘ldirmasligim, hammaga ravshan bo‘lgan nojo‘ya ishlarga berilmasligimga sabab menda biron maslak yoxud e’tiqodning borligidan emas, — ular menda yo‘q edi, — asosan, o‘zim barchasi bo‘lmagan narsa deb hisoblagan, oyoq-qo‘limni mahkam bog‘lab, sezmaganim holda mening hayotimni boshqarib kelgan, qon va tanamga sinpib ketgan enagamning ertaklari bilan kirgan hammabop xulosalar ekan…
Men o‘zimning mutafakkir ham emas, faylasuf ham emas, yulduzni benarvon uradigan epchil odam ekanimni tushundim. Xudo menga sog‘lom, baquvvat iste’dod kurtagi bo‘lgan rus miyasini bergan edi. Mana endi, yigirma olti yoshli, hali oq-qorani tanimagan, turg‘unlikdan begona, biron boylik orttirmagan, ammo, injenerlik kasbining yengil-elpi changi bilan qoplangan miyani tasavvur eting; u yosh bo‘lganidan jismoniy ishga o‘ch, uni qidiradi. Lekin, u, hayotning bema’niligi va narigi dunyo to‘g‘risidagi juda chiroyli, jarangdor fikrlarga tasodifan duch keladi-da, ana shu fikrlarni xasislik bilan o‘ziga emib olib, butun borligini unga bag‘ishlaydi, shu bilan xuddi mushuk bilan sichqon o‘rtasidagi singari ular o‘rtasida turli o‘yin boshlanadi. Miya hali na eruditsiyaga, na biron ma’lum tartibga ega, lekin bu hech narsa emas. U, o‘ziga berilgan tabiiy kuch vositasi bilan mustaqil o‘sib-ungandek ulkan fikrlarni ham uddalab ketadi, oradan bir oy o‘tmay ko‘ribsizki, ana shu miya egasi birgina kartoshkadan yuz xil mazzali ovqat tayyorlab, o‘zini mutafakkir deb xayol qiladi…
Bizning avlodimiz ana shu epchillikni, jiddiy fikr o‘yinini fanga, adabiyotga, siyosatga, ish qilib, qaysi ko‘chaga kirishga erinmagan bo‘lsa, hammasiga olib kirdi, bu bilan uning beparvoligi, ma’yusligi, bir yoqlamaligi ham kirib keldi, yana menimcha, xalqda shu mahalgacha ko‘rilmagan, jiddiy fikrga g‘alati munosabatni yuzaga keltirdi.
Ana shu baxtsizlik orqasida men o‘zimning nuqsonlarimni va nodon ekanligimni bilib oldim, bulardan xulosa chiqardim. To‘g‘ri fikr yuritishim, o‘z bilishimcha, ishni alifbedan boshlaganimdan, ya’ni vijdonim buyrug‘i bilan N shahariga qaytib borishga majbur bo‘lganimda boshlandi. Men falsafa sotib, donishmandlik qilib o‘tirmay, Kisochka oldida xuddi yosh boladek yalinib-yolvorib, tovba qildim va birga o‘tirib yig‘ladim…
Ananev qisqa qilib Kisochka bilan bo‘lgan so‘nggi uchrashuvini so‘zlab berdi-da, keyin jim qoldi. Injener hikoyasini tamom qilgach:
— Shunday… — dedi student gerdayib, — olamda shunaqa gaplar ham bor!
Uning yuzi hanuz beparvoligini aks etdirar, Ananevning hikoyasi unga zig‘ircha ta’sir qilmaganga o‘xshardi. Bir pasgina dam olgan injener, o‘zining oldingi fikrlarini sharhlay boshlaganda student asabiylik bilan yuzini burishtirib, o‘rnidan turdi va stol yonidan o‘z krovati tomon ketdi. Joyini hozirlab, yechina boshladi.
— Hozir o‘zingizcha biron kishini biron narsaga ishontirgan odamga o‘xshaysiz! — dedi jahl bilan u.
— Biron kishini deb takror so‘radi injener, — azizim, axir men bunga da’vogar emasman-ku? Sizga xudo yor bo‘lsin! Sizni ishontirib bo‘ladimi! Bunday ishonchga faqat o‘z shaxsiy tajribangiz orqali hamda azob-uqubat chekib erishasiz!..
— Gapingizdagi mantiq ham juda g‘alati — dedi student tungi ich ko‘ylagini kiyarkan, ming‘irlab. — O’zingiz sevmaydigan ana shu fikrlar yoshlarga halokat-ku, sizga o‘xshagan keksalar uchun, gapingizga qaraganda, normal hol emish! Go‘yo gap sochning oqi ustida borayotgandek… Keksalarga bu imtiyoz qayoqdan berildi? Nimaga asoslangan u? Ana shu fikrlar zahar bo‘lsa — hamma uchun baravar bo‘lishi lozim edi.
— E, yo‘q, azizim, unday demang! — dedi injener mug‘ombirlik bilan ko‘z qisib. — Aslo unday demang! Birinchidan, keksalar epchil emaslar. Ulardagi umidsizlik tashqaridan, tasodifan kelgan narsa bo‘lmay, miyalarida tug‘iladi, ular har qanaqa Gegel va Kantlarni yodlab, xo‘p azob-uqubat chekib, bir talay xato qilib, bir so‘z bilan aytganda, butun zinani pastdan yuqori bosqichiga bosib o‘tib, bunga erishadilar. Ularning umidsizligi shaxsiy tajriba hamda puxta falsafiy zaminga ega bo‘ladi. Ikkinchidan, keksa mutafakkirlarda umidsizlik siz bilan mendagi singari oldi-qochdi emas, olamshumul azob, jafo chekish degan gap. Bu xristianlikka borib taqaladi, chunki u kishiga muhabbat va kishi haqidagi fikrlardan kelib chiqadi, shu tufayli epchil odamlardagi umidsizlikka hech bir o‘xshamaydi. Siz, hayot o‘z sir-asrorini shaxsan sizdan yashirgani uchun unga nafrat bilan qaraysiz, faqat o‘z o‘limingizdan ko‘rqasiz, xolos, chin mutafakkir esa, haqiqat barcha odamlardan yashirin bo‘lgani uchun qayg‘iradi va odamlar deb g‘am chekadi. Jumladan: shu yerdan sal narida Ivan Aleksandrovich degan davlat o‘rmonining qorovuli yashaydi. Ajoyib chol o‘zi. Bir vaqtlari allaqaerda o‘qituvchi bo‘lgan, allanimalar yozgan, kim bo‘lib o‘tganini kim biladi, xullas, o‘zi xo‘p donishmand, falsafani suv qilib ichib yuborgan odam. Ko‘p o‘qigan, hozir ham qo‘lidan kitob tushmaydi. Shu yaqinda nima ham bo‘lib biz u bilan Gruzovskaya uchastkasida uchrashib qoldik… o‘sha kunlarda u yerda shpala va temir yo‘l izi yotqizilgan edi. Ish aytarli murakkab emas, lekin bu kasbdan xabari yo‘q Ivan Aleksandrovichga iz yotqizish allaqanday fokusga o‘xshab ko‘rinardi. Tajribakor master shpalani o‘rnatib, unga temir yo‘l izi yotqizishi uchun atigi bir minut kerak. Ishchilarning kayflari chog‘ bo‘lganidan ular chindan ham jadal va mohirlik bilan ishlamoqda edilar. Ayniqsa bir ablah bolg‘a bilan mixning qalpoqchasiga shunday mo‘ljallab urardiki, bir zarbning o‘zidayoq shpalaga mixni joylab qo‘yardi, bolg‘a dastasining o‘zi sal kam bir sarjin, mix esa bir fut uzunlikda edi. Ivan Aleksandrovich ishchilarga uzoq tikilib turdi, ko‘ngli yumshab ketib, ko‘zlariga yosh to‘ldi, u men tomon qarab: «Eh, attang, mana shu ajoyib kishilarning hammasi bekorga o‘lib ketadi!..» dedi. Bunday umidsizlikning ma’nosiga men tushunaman…
— Bu gaplaringiz hech nimani isbotlab, yechib bermaydi, — dedi student choyshab yopinarkan. — Bu narsa xovonchada suv yanchish bilan baravar gap! Hech kim hech narsani bilmaydi, keyin so‘z bilan biron narsani isbotlab berish ham mumkin emas.
U, choyshab tagidan boshini ko‘tardi va asabiylik bilan yuzini burishtirib, shoshilib:
— Kishilarning so‘ziga va mantiqqa ishonmoq, unga muhim narsa deb qaramoq uchun odam haddan tashqari sodda va go‘l bo‘lmog‘i kerak, — dedi. — Og‘izda istagan narsani isbotlab berish va uni rad etish mumkin. Odamlar tez orada til texnikasini mislsiz darajada takomillashtirish bilan ikki karra ikkini yetti deb matematik jihatdan to‘g‘ri isbotlab berishga erishadilar. Men birovning gapini eshitishni, kitob o‘qishni yaxshi ko‘raman, lekin ishonch masalasiga kelganda, meni kechiring, ishonmoqqa ojizman, buni istamayman ham. Men faqat xudoga ishonaman, sizga bo‘lsa, osmon uzilib yerga tushguncha gapirsangiz ham, Kisochkalardan yana besh yuztasini shaydo qilsangiz ham ishonmayman, faqat aqldan ozganimdagina ishonishim mumkin… Yaxshi yotibturinglar!
Student boshiga choyshabini yopib oldi, o‘zining eshitishni ham, gapirishni ham istamayotganligini bildirish uchun devor tomonga o‘girildi. Shu bilan bahs tamom bo‘ldi.
Yotishdan oldin injener bilan men barakdan tashqariga chiqdik va yana chiroqlarni tomosha qildik.
— Sizni behuda safsatalarimiz bilan tozzayam zeriktirib yubordik, shekilli! — dedi Ananev osmonga qarab, homiza tortarkan. — Shunday, otaxonim, nima qil deysiz! Bemaza zerkishdan yuraging siqilib vino ichasan-u, falsafa sotib, ko‘ngil ovutasan… Voy xudoyim, anavi ko‘tarmani ko‘ring! — dedi u zavqlanib, biz temir yo‘l ko‘tarmasi yoniga kelganda. — Qarang, ko‘tarma emas, naq Ararat tog‘ining o‘zginasi-ya!
Biroz jim qolgach, yana davom etdi:
— Mana shu chiroqlar baronga amalekityanlarni eslatibdi, menga ular kishilarning fikrlariga o‘xshaydi… Bilasizmi, har bir odamning fikri ana shu taqlid tarqoq va tartibsiz bo‘ladi. U, hech nimani yechib bermaydi, qorong‘ilikni yoritmaydi, noma’lum holicha allaqanaqa maqsad tomon bir yoqlama intiladi, keyin, allaqaerda — uzoq keksalikka borib g‘oyib bo‘ladi… Darvoqi, falsafa sotishni bas qilaylik! Allamahal bo‘lib qoldi…
Biz barakka qaytib kirdik. Injener meni o‘zining krovatiga yotishimni iltimos qildi.
— Hech so‘zsiz xo‘p deng! — deb qistardi ikki qo‘lini ko‘ksiga qo‘yganicha. — O’tinaman! Mening to‘g‘rimda aslo tashvish qilmasinlar. To‘g‘ri kelgan joyda yotib keta beraman, eng muhimi, men hali-veri yotmoqchi emasman… Iltimosimni qaytarmang!
Men rozi bo‘lib, yechina boshladim. Injener ish joyiga o‘tirib, yana chertyojlarni ko‘zdan kechirishga kirishdi.
— Otaxonim, bizga o‘xshagan bechoralarga uyqu qayoqda deysiz, — dedi shivirlab. Men allaqachon o‘ringa yotib, ko‘zimni yumib olgandim. — Kimning xotini va ikki bolasi bo‘lsa uning uxlashga vaqti bo‘lmaydi. Ularni boqishi, kiyintirishi va kelajagini g‘amlab berishi kerak. Ikkita bolam bor: biri o‘g‘il, biri qiz… O’g‘ilcham tushkurning basharasi xo‘p kelishgan-da… o‘zi hali olti yoshga to‘lgani yo‘g‘u iste’dodi, men sizga aytsam, juda o‘tkir, zehni baland… Qaerdadir suratlari ham bor… Eh bolajonlarim, jonajonlarim!
U qog‘ozlarni titib, suratni topib oldi-da, uni ko‘ra boshladi. Men uxlab qoldim.
Azorkaning vovullashidan va allaqanday shang‘illagan ozozdan uyg‘onib ketdim. Ichki ko‘ylakli, sochlari to‘zigan yalang oyoq fon Shtenberg ostonada turib, birov bilan qattiq gaplashardi. Tong otib kelmoqda adi… Ko‘kish tong qorong‘usi barakning eshigi, tirqishlar va derazalardan o‘zini ichkari urib, men yotgan krovatni, Ananevni, qog‘ozlar to‘la stol ustini xiragina yoritmoqda edi. Polga to‘shalgan burka ustida, go‘shtdor, seryung ko‘kraklarini kerib, charm yostiqqa bosh qo‘yib injener uxlab yotardi. Ananev shunday qattiq xurrak otardiki, har kecha u bilan birga yotuvchi studentga chin qalbimdan achindim.
— Nima sababdan biz uni qabul qilarkanmiz? — deb qichqirardi fon Shtenberg. — Buning bizga daxli yo‘q!
Injener Chalisov oldiga olib bor! Qozonlarni kim berib yubordi?
— Nikitin… — deb javob qildi yo‘g‘on ovoz.
— Gap shu, uni to‘g‘ri Chalisovga olib borib ber… Bizga buning tegishli joyi yo‘q. Nega baqrayib turibsan? Jo‘na!
— Janobi oliylari, biz u kishining oldilariga borib keldik! — dedi yo‘g‘on ovoz yana. — Kecha kun bo‘yi yurib butun temir yo‘l bo‘ylab u kishini izladik, baraklariga kirsak, u kishini Dimkovskiy uchastkasiga ketganlar, deb aytishdi. Baraka toping, bir yaxshilik qiling, olib qoling uni! Qachongacha olib yuramiz? Olib yuraverishimizning oxiri ko‘rinmaydi…
— Nima gap o‘zi? — dedi xirillab Ananev uyqudan uyg‘onib, boshini ko‘tarib qararkan.
— Nikitindan qozon olib kelishipti, — dedi student, — bizga qabul qilib olinglar deb tiqilinch qilishyapti. Olib bizga nima zarur kelipti?
— Haydab yuboring!
— Ilohi baraka toping, janobi oliylari, shu narsani bir yog‘liq qilib bering! Otlarimizga ikki kundan beri yem berganimiz yo‘q, hoynohoy xo‘jayinimizning jahli chiqib o‘tirgandir. Qaytarib olib ketib bo‘ladimi? Qozonlarni temir yo‘l buyurgan ekan. demak, qabul qilib olishi kerak…
— Gapga tushunsang-chi axir, qovoqbosh, bu bizning ishimiz emas! Chalisovning oldiga bor, deb aytyapman-ku!
— Tag‘in nima gap? Kim o‘zi? — Yana xirillab so‘radi Ananev. — Ey basharasi qursin! — deb koyinganicha o‘rnidan turib, eshik yoniga keldi. — Nima gap?
Men ham kiyinib, oradan ikki minut o‘tmay, barakdan tashqariga chiqdim. Ananev bilan student, ularning har ikkisi ham ichki ko‘ylakda, yalangoyoq, oldilarida turgan boshyalang, qamchin ushlagan va ularning nima deyayotganlariga tushunmayotgan mujikka allanimani qizishib, sabrsizlik bilan tushuntirardilar. Har ikkisining ham yuzida kundalik oddiy tashvish aks etardi.
— Qozonni nima qilaman? — deb baqirib berdi Ananev. — Boshimga uramanmi uni? Agar Chalisovni topmagan bo‘lsang, yordamchisini qidirib top, bor yo‘lingdan qolma, bizning ham boshimizni og‘ritib yurma!
Studentning ko‘zi menga tushishi bilan kechasi bo‘lib o‘tgan gaplarni esladi, shekilli, uyquli yuzidan tashvish belgisi yo‘qolib, o‘rnini aqliy tanballik ifodasi egalladi. U, mujikka qo‘l siltab, nimanidir o‘ylaganicha bir chetga chiqib ketdi.
Ertalabdan havoning avzoyi buzuq edi. Tunda chiroqlar ko‘ringan temir yo‘l bo‘ylab, uyqudan turgan ishchilar ivirsib yurardi. Olag‘ovur va zambil g‘altaklarning g‘ijirlashi eshitildi. Ish kuni boshlandi. Arqon abzalli ot qum solingan aravani bo‘ynini cho‘zib, kuchining boricha intilib, ko‘tarma ustiga tortib chiqardi…
Men xayrlashdim… Tunda juda ko‘p sohada gap bo‘ldi, ammo, men bironta hal qilingan masalani ko‘nglimga tugolmadim, tunda bo‘lgan gaplardan xuddi suzgichdan o‘tkazganday ertalab mening xotiramda faqat chiroqlar bilan Kisochka obrazigina qoldi, xolos. Men otga minib, so‘nggi bor studentga, Ananevga, jazavasi qo‘zib qoladigan, ko‘zlari mastdek xira boquvchi Azorkaga, ertalabki tumanda ko‘zga chalinayotgan ishchilarga, temir yo‘l ko‘tarmasiga, bo‘ynini cho‘zib tepaga chiqib ketayotgan otga qarab, o‘zimcha:
«Bu dunyoda hech narsaga tushunib bo‘lmaydi!» deb o‘yladim.
Otimga qamchi bosib, temir yo‘l yoqalab ketdim, sal yurib, tumshaygan bepoyon tekislikka, bulut bilan qoplangan sovuq osmonga qarab, tundagi gaplar xotiramdan o‘tdi. O’ylab ketdim, quyosh tig‘idan qovjiragan tekislik, cheksiz osmon, uzoqdan qorayib ko‘ringan o‘rmon, tumanli ufq go‘yo menga: «Ha, rostdan ham bu dunyoda hech narsaga tushunib bo‘lmaydi!» deb aytayotgandek edi.
Quyosh chiqa boshladi…

_____________
Hikoya Dastlab «Severniy vestnik» jurnalida bosilgan, 1888, ? 6, iyun. Imzo: Anton Chexov, Avtor asarlar to‘plamiga kiritmagan.
* Martishka (yoki martin) — chaykalar toifasidan kichik bir qush. Tarj.
** Lineyka — ko‘p odam o‘tiradigan uzun arava.