27 сентябрь — Устоз Рауф Парфи туғилган кун
Рауф Парфи ижоди уч ҳиссий идрок асосида туради, булар: Ватан, эрк, муҳаббат. Дунёдаги ҳамма шоирларда шундай, дейишингиз мумкин. Бу фикрда жон бор албатта. Бироқ, ўзбек учун Ватан дарди, Эрк дарди дунёдаги бошқа барча халқлардагидан кўра деярли бошқача, ўзига хос эканини, муҳаббат эса Ҳоди Тоқтош айтганидек эски нарса бўлгани билан ҳар бир юрак уни янгилаганидек, бу уч буюк ҳиссий идрок муаммолари Рауф Парфи ижодида ўзига хос ва бетакрор равишдаги поэтик талқиннинг топади.
Бахтиёр Назаров
РАУФ ПАРФИ ПОРТРЕТИГА ЧИЗГИЛАР
Ўзбекистон Фанлар академияси академиги, ўзбек адабиётшунослигидаги йирик олим Бахтиёр Назаров 1945 йил Тошкентда туғилган, 1966 йилда ТошДУни тугатган. У Ўзбекистон Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида илмий ходим, илмий котиб (1969-72; 1979-83), директор (1986—90), бўлим мудири (1996 йилдан), Ўзбекистон Фанлар академияси Бош илмий котиби ўринбосари (1973— 79), вице-президент вазифасини бажарувчи (1999—2000) бўлиб ишлаган.Шунингдек, Ўзбекистон президенти давлат маслаҳатчиси (1990—92), олий ва ўрта махсус таълим вазирининг биринчи ўринбосари (1992—94), «Ўзбек тили ва адабиёти» журналининг бош муҳаррири (1986-94) бўлган.Бахтиёр Назаровнинг илмий ишлари 20-аср ўзбек адабиёти тараққиёти, танқидчилик ва адабиётшунослик методологияси муаммолари, адабиёт назарияси ва адабий алоқа масалаларига бағишланган. Тадқиқотларида Фитрат, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Абдулла Орипов маҳорати ўрганилган. Ойбекнинг 20 жилдли Мукаммал асарлар тўпламини нашрга тайёрлашда қатнашган.Янги типдаги дарсликлар (ўрта мактабнинг 9-, 11-синфлари учун «Ўзбек адабиёти», олий мактаб учун «XX аср ўзбек адабиёти тарихи»)нинг муаллифларидан бири.
Бахтиёр Назаров 2022 йил 18 январда 77 ёшида вафот этди.
Шуҳрат сўзининг маъноси машҳурлик, эл-юртга танилиш, узоқ-яқинлар ўртасида эътибор топиш, ажабтовур довруқдан иборат бўлса, биру-борнинг инояти туфайлими, феълидаги аллақандай жозиб ва ёқимтойлиги сабаблими, дастлабки ёзган шеърлариёқ оҳанраболи бўлгани учунми ёки шуларнинг барчаси ялакат бирликда насиб этгани боисми, ҳарқалай, юқорида келтирилган сўз замиридаги иқбол Рауф Парфи манглайига тенгқурлари, даврадошлари ичида анчагина вақтли қўнди ва айтиш мумкин-ки, уни наинки, бутун умр тарк этмади, ҳатто, йилдан-йилга кучайиб борди, унинг ихлосмандлари сафини кенгайтирди, ўйланманки, бу жараён яна узоқ давом этади.
У салкам ярим асрлик онгли ва ижодий ҳаётнинг кўп йилларини уйлик бўла туриб, уйсиз, оилали бўла туриб оиласиз, фарзандлари бўла туриб уларни соғиниб, дўстлари наинки бўлган ҳолда, балки бисёр эса-да нўё, уларсиз, иш-жойга эга туриб, бу нарсанинг чин кўнгилдагисига доимо маҳтал бўлиб яшади. Фикримча, бу йўлни атайин тутгани йўқ, унинг феъл-атвори ҳеч қандай қолипга сиғмайдиган, талаб йўриғига тушмайдиган мана шундай қонталаш йўналишда бўлди. Назаримда бу ва умри Аллоҳ инъом этган қисматга асосланди. У бутун умр яккаю-ягона дард – ижод дарди билан яшади.
Ватан дарди-чи? Муҳаббат ва фарзандлар-чи?, деган савол туғилиши табиий. Назаримда, бу дардлар ҳам ана шу ижод дардининг ичида кечди. Рауф эришган шуҳрат ижод дийдори билан тўйинган ана шу азоб-уқубатлар эвазига берилган мукофот эди.
Бу айтилганлардан Рауф Парфи умри фақат азоб-уқубатларда қолиб кетган экан-да, деган маъно англашилмаслиги керак, албатта. У ёзгани халқ қалбида, айниқса, мухлислари кўнглида акс-садо бераётганининг сезганда толеъидан хурсанд, бўлган ҳолатларни кўп кузатганман, кўзидан оловлар сачраганининг гувоҳи бўлганман. Сафар, Зоҳир, Ортиқ, Нўъмон, Дадахон, Тоҳир ва бошқа кўпдан-кўп дўстларини қўмсаб қолар, уларни ўзи ахтариб топарди. Имкони бўлса, дарҳол давра ташкил этиш маъносида ўзим “раҳбарлик” қиламан, дер, имкони бўлмаса, очиқ кўнгил билан, самимий равишда: “раҳбарлик” қилмайсизми, дегувчи эди ёқимли бир оҳангда, кулимсираб. Унга ихлос ва эътиқоди баланд қадрдонлари кўп эди. Ўйлашимча, Рауфни бутун умр шуларнинг шеъри кўтариб турди.
Унинг ўзи шон-шуҳратга ўч бўлиш у ёқда турсин, ҳатто маълум даражада эътиборсиз эди. Шуҳрат – ўзини қувгандан қочади, қувмаганга бағрини очади, деган гапнинг ёрқин далили Рауфнинг тақдири бўлса керак.
Рауфнинг эл-юртга ғойибона кенг танилиш унинг етук шоир сифатида тан олинишидан бирмунча аввалроқ рўй берди, деб ўйлайман.
Талабалик йилларимиз пахта теримига чиқиш қонун ва қоида даражасида эди. Бу масалада ҳам адолатсизликнинг ошиғи олчи эди. Умуман, пахтага бормай, бир парча қоғоз келтириб, эпини топганлар, гап ҳам эшитмас, стипендиясини ҳам олиб юраверар; тиззаларидан ёмғир-қорнинг совуғи ўтиб, кейинчалик бир умрлик касаллик орттиражак талабалар белгиланган режадан беш-килогина оз тергани учун ҳайфсанлар олиб, стипендиялардан маҳрум бўлиб юргувчи эдик. Майли, ҳозир гап бу ҳақда эмас… Пахта терими нечоғлик машаққатли бўлмасин, ёшликнинг завқи-шавқи, кучи туфайлими, бор оғирликларни тезликда ўтказиб юбора оладиган кайфият устунлик қиларди, десам, бу гапларимни баландпарвозликка йўйманг: кенг сайхонлик чеккасидаги сарғайган ўт-ўланга ёнбошлаганча иштаҳа билан тушлик қилиш қош қораяр чоғи бир қулоч келадиган катта қозон атрофида тизилишиб, навбат билан тунука товоқчада олинадиган кечки овқат; осмон бодроқдек юлдузлар билан тўлган тунлари бир-биримизнинг пинжимизга суқулганча ўтказилган оқшом лирикалари… Буларни умрнинг кейинги паллаларидаги, бошқа, ҳатто, энг ширин паллаларига ҳам алмашиб бўлармиди… Турсунойнинг шеърлари, Марямнинг рақслари, Акрамнинг рубобдаги нолалари.
Янглишмасам, 1963 йил бўлса керак. Пахтадамиз. Фозил Усмонов деган дўстимиз бўлар эди. Рауф шеърларининг шайдоси, умуман, шеъриятни нозик тушунгувчи эди. Раҳматлик, ногирон бўлишига, икки қўлтиқтаёқда юришига қарамай, ёғин-сочинсиз кунлар у ҳам ўз хоҳиши билан бир-икки ҳафта пахтага чиқар, биз билан гурунглашиб юрарди. Унинг ажойиб бир ширали овози бор эди. Давраларимизда бошқа қўшиқлар қатори, ўзи куйга солган – ўзи басталаган, Рауфнинг “Балки ўчган эдим ёдингдан” деб бошланадиган шеърини қўшиқ қилиб айтганда, ҳаммамиз жон қулоғи билан маза қилиб эшитардик. Агар адашмаётган бўлсам, у вақтда бу шеър ҳали матбуотда эълон қилинмаган эди. Ҳарқалай, мен бу шеър сўзларига илк бор қўшиқ сифатида Фозил акадан эшитиб, маҳлиё бўлганман.
Курсдошимиз Акром Каттабеков қойилмақом қилиб рубоб чалар, Фозил ака қўшиқ айтиб, ҳаммамизни сел қилар эди. Дадахон бу вақтларда қўшиқчи сифатида элга ҳали кўп ҳам танилмаган, овози энди очилиб келаётган пайтлар эди. Журналистика факултетининг юқори курс талабаси Тўлан ака Қўзибоев республика радиосида амалиёт (практика)ни ўтар, пахтага ҳам келиб-кетиб турарди. Янглишмасам, октябр байрами арафасида бўлса керак, Тўлан ака бир гуруҳ ҳамкасблари билан пахтага келиб, журналист ва филологлар ҳамкорлигида ўтказилган лирика кечасини магнит тасмасига ёзиб кетди. Бу эшиттириш байрам кунлари эфирга узатилди. Унда Рауфнинг юқоридаги шеъри асосида айтилган қўшиқ ҳам илк бор янгради. Радиода янграган бу қўшиқни ўшанда Фозил ака ижро этганмиди ёки Дадахонми, ҳозир ёдимда йўқ. Қўшиқ шу-шу “Лайло” номи билан жумҳурият ва унинг сарҳадларидаги қавмларимиз орасида ниҳоятда машҳур бўлиб кетди. Ўн-ўн беш йиллар атрофида бу қўшиқни хиргойи қилмаган бирорта ўзбек йигит-қизи қолмади, бу қўшиқ янграмаган ўзбек хонадони йўқ, десам, шоҳидлар бу гапимни муболаға эмаслигини тасдиқлашар деб ўйлайман.
60-70-йиллардаги талабалар, ёшлар, хоссатан адабиётга, шеърга, журналистикага алоқаси бўлганлар бир-бири билан кўришганда, ёки хуш кайфиятни билдириш маъносида чойхўрлик онлари, ўзаро: “Қандай гўзал, қандай ложувард” деб қўйиш одат тусига кирганди. Бу Рауфнинг 1963 йил ёзилиб, машҳур бўлиб кетган
Қандай гўзал, қандай ложувард,
Хаёл каби кўринар жаҳон, –
деб бошланадиган шеърининг дастлабки мисралари эди. Рауфни билган-таниганлар бу мисралар муаллифи ким эканини яхши билишарди, албатта. Мен ўтган асрнинг 70-йилларида юқоридаги мисраларни турли давраларда такрор-такрор айтиб юрган ёшларни кўп учратганман. Ўзаро бегона бўлган ҳолда бир-биридан шу мисраларни эшитган ёшлар, талабалар айрим гурунгларда шу мисралар баҳона дўстлашиб кетганига гувоҳ бўлганман. Ким ёзган, қаерда ўқигансиз деб сўралса, аниқ айтиб беришолмай, халқ орасида юради-ку, деган жавобни эшитардик.
Шу тариқа Рауф шеърларининг айрим мисралари халқ ичига бамисли мақол, маталга ўхшаб кириб кета бошлади.
Рауфнинг шеърлари 60-йилларнинг биринчи ярмида ҳам ўқтин-ўқтин босилиб турган. Бироқ, Асқад Мухторнинг 1966 йил унга ёзилган “Оқ йўл”идан сўнг ва айниқса, одил, самимий ва юксак баҳолардан кейин талабчан шеърхонлар ва мутахассисларнинг юрагидан мустаҳкам ўрин эгаллади.
1987 йил мен олтойшуносларнинг Индиана (АҚШ) университетида ўтказилган халқаро анжуманида иштирок этдим. Доимий конференция раиси Синор жаноблари йиғилишнинг сўнгги оқшомида меҳмонларни қуюқ ўрмон ичидаги ранчо-ҳовлисига таклиф этди. Қирққа яқин мамлакатдан келган меҳмонлар – ғира-шира ёниб турган чироқлар, шаъмлар ёғдусида салқин ўрмонда, тунгги қушлар чағ-чағи янграб турган осуда паллада, бир-биримиз билан хайр-хўшлашар эканмиз, хайр сўзи ўрнига ҳар ким ўз она тилида энг севган, дилида бир умр муҳрланиб қолган тўрт сатр шеър ёки қўшиқни хиргойи қилиб берсин, деган таклиф тушиб қолди косагулдан. Ҳар бир қатнашчи навбатма-навбат ўз тилида қисқа-қисқа шеър айтди, қўшиқ куйлади. Навбат менга келганда Рауфнинг шеърларидан биридаги:
Борми баҳорим, борми,
Бормисан севикли ёр,
Дилга шунча озорми
Эй, баҳор, эй баҳор?!
деган тўртликни паст бир шикаста овозда ўқиб бердим. Бояги ўқиган шеърингиз ёшлик ҳақида, муҳаббат ва ширин орзулар ҳақида эдими, деб сўрашди бир-икки сафдошим, автобусда шаҳарга қайтар эканмиз. Улар ўзбек тилини мутлоқ билмайдиган хитойлик ва япониялик олтойшунослар эди. Мен, ўшанда яхши қўшиқ каби шеърни ҳам оҳанг асосида идрок этиш мумкинлигига ишондим.
Бу воқеага оддий, эътиборсиз нарсадек қараган бўлсам керакки ёдимдан тамом кўтарилиб кетган экан. Ҳозир ушбу хотираларни ёзиб ўтирар эканман, уни Рауфга айтиб бермаганимдан афсусланаман. Эшитганида бирор сония бўлсин, кўнгли кўтарилармиди?
Рауф ўзаро суҳбатларда ҳазил-мутойибага ниҳоятда ўч эди. Унинг ҳазиллари чиройли, ўзига хос – бадиий, образли бўларди. Унинг бирорта гапи йўқ эди-ки, ярми ҳазил бўлмасин. Иккита фикридан бирининг йўналиши мутойиба бўлгучи эди.
Дўстлар билан суҳбатларимизда, Навоий ҳақида гап кетганда, уни Алишер Ғиёсиддинович деб қўярди ва чамаси, бундай беозор мутойибалардан ўзи ҳам завқ оларди. Умуман, Рауф дўстлари, яқинлари, қадрдонлари даврасида ўзи севмаган табиий равишда чиройли, ёқимли эркалана билар ва бу эркалиги унинг ўзига жуда ярашарди.
— Рауф ака, бугун бирга тушлик қилайлик, — дебди Хуршид Дўстмуҳамедов.
— Майли, — дебди Рауф ва сўрабди:
— Кайфиятни кўтарадиган нарсадан ҳам бироз-бироз бўладими?
— Қўйинг, Рауф ака, – дебди шогирд.
– Ҳеч бўлмаса, бугун, шу саблсиз овқатланиб, чойхўрлик қилайлик.
— Одамни шунақа қилиб бузасизлар-да, – деган экан Рауф.
Рауф билан биргаликда рўй берган шунга ўхшаш воқеа-ҳодисалар, ҳангомаларни бир жойга йиғилса, жамланса, ҳеч муболағасиз, ажойиб бир китоб бўлади. Уларни бўяш, безаш шарт эмас. Қандай бўлса, шундайлигича қоғозга туширилса, кифоя. Улар Рауфнинг ўлмас сиймоси ва руҳий оламини очишдан ташқари, улар билан танишган ҳар бир кишига ҳам олам-олам завқ бера олади. Ўйлайман-ки, ана шундай китоб келгусида, албатта яратилади.
Рауфни яқиндан билмаганлар ёхуд танимаганлар узунқулоқ гапларга асосланиб уни майхўрликка қаттиқ ружу қўйган киши сифатида таърифламоқчи бўладилар. Бу фикрни тўғри деб билмайман. Зотан, мен уни яқиндан билган қирқ йилдан ортиқроқ вақт мобайнида, агар ишонсангиз, бирор марта керагидан ортиқ равишда сархуш бўлганини, ёки шу аснода кимнингдир кўнглини оғритганини кўрган эмасман. Зотан, майга ундан кўп бора кам ихлос қўйгани билан кўп бора маст-аласт бўлиб, дилозорлик қилганлар оз эмас.
Май Рауф учун ҳаётнинг завқ-шавққа тўла соғлом булоғини қайнатувчи, қадрдонлар, дўстлар билан дийдорлашувга чорловчи, яшамоқ ва ижод қилмоқнинг сир-синоатида ўзини қийнаган саволларга жавоб излаш йўлидаги бир моҳият эди. Излаш ва ишлаш дунёсининг бир очқичи эди. Шу боис, ўйлайманки, май Рауфга бутун онгли ҳаёти давомида натижа эмас сабаб, жавоб эмас савол вазифасини ўтаган.
Назаримда, унинг излаган “дунё”лари топилиши, аниқроқ намоён бўлиши учун ана шу моҳият унга тез-тез зарур бўлиб қолар, бу моҳиятсиз муҳит уни жуда тез зериктириб қўяр эди. Коммунистга партия қандай вазифа ўтаган бўлса, Рауфга май ана шу даражада эди. Шу маънода шоир ички ва тарала-бедодга берилган эди деб ўйловчилар қаттиқ янглишади.
Гурунгларда мутойибапараст бўлгани билан суҳбат Устоз, Бадиият, тагмаъно деган масалаларга кўчганда Рауф жиддийлашар эди. У бўлар-бўлмасга тортишаверишни ёқтирмас, лекин жуда кўп ўқиши, билиши фирклашидан сезилиб турарди. Наинки бадиий, ҳатто айрим илмий асарларни у жиддий ўқир эди. Бу жиҳатларини бошқаларга кўп ҳам кўз-кўз қилавермас, лекин яқиндан билганлар унинг табиатидаги бу фазилатлар ўткинчи бўлмай муқим кечганини тасдиқлашлари мумкин. У талабалик йиллари Усмон Носирнинг ниҳоятда кучли таъсири остида бўлди. Шоирнинг “Кундай ёруғ, тундай қора экан кўзларинг” мисрасини тез-тез такрорлашни хуш кўрар эди.
Талабалик йиллари мен унинг қўлида Чўлпон шеърлари, романи ҳамда “Собачье сердце”нинг машинкаланган нусхасини кўрганман. Ўзига хос бир сирли ҳолатга кириб, қулоғимга аста: “бошқаларга гуллаб қўйма, тағин” деганди ўшанда. Хокку, рондо, танка деган нарсаларни мен биринчи бор ундан эшитганман.
Рауф жаҳон адабиётининг ўз қалбига яқин намояндалари ижодини кўп ўқиди, улар орқали жаҳон билан сўзлашди, жаҳон дарди ва ўз дардларини муқояса қилди, назаримда, ҳар гал ўз дарди оғир келавергандек бўлди, бу оғирликлар қоғозга шеър бўлиб тўкилди, шундагина қалби бироз енгил тортди, лекин ҳеч қачон бу қалб оғирликлардан бўш яшолмади.
60-йилларнинг ўрталарига яқин Рауф Виктор Соснора билан қаттиқ қизиқиб қолгани эсимда. Соснора бу вақтда анча ёш бўлишига қарамай, Иттифоқ миқёсида оғизга тушганди. Н. Асеев, К. Симонов каби давр адабиётининг улкан вакиллари йигирма беш ёш атрофидаги навқирон шоирнинг дастлабки тўпламларига “Правда”, “Известия” газеталарида махсус тақризлар ёзиб, унинг шеърларига юқори баҳо берган эдилар. Биз талабалар ўз матбуотимиздан Абдулла Ориповнинг “Литературная газета”, “Юность” каби газета-журналлардан Сосноранинг шеърларини қидириб ўқиб юрган, дарсларда домламиз Озод Шарафиддинов оғзидан бу шоир ҳақидаги ёқимли фикрларни эшитиб юрган пайтларимиз. Озод ака уни Ленинграддаги қайси бир заводда слесар бўлиб ишлаган, деганида, унга меҳримиз янада кучайиб кетгандек бўлди. Соснорага қизиқишни Рауф қалбига Озод ака солдими, ёхуд ўзи кузатиб юрар эканми, бир куни Рауф Сосноранинг тўпламларига чиққан икки тақризни кўрсатиб қолди. Тақризларни уйга олиб кетиб ўқиб, қайтариб олиб келиб бердим. Унинг шеърларида, айниқса, оҳангдорлик, ритмдан мазмун ва эмоцияни зўрайтиришда унумли фойдаланиш кучли экан. Мен ҳам ўша вақтларда Сосноранинг марказий газета-журналларда чиққан шеърларини ўқиб юрардим. Рауфга Соснора шеъриятидаги қайси жиҳатлар маъқул бўлганини кўп ҳам англаб етмаган бўлсам-да, ҳозир домламиз О. Шарафиддинов маърузалари қайд этилган дафтарларимдан айрим фикрларни ўқиб, Рауфга эҳтимол, Соснора поэтикасидаги ритм ва оҳанг моҳияти кўпроқ таъсир этган кўринади деб ўйлаб қоламан.
Тўғри: ритм, оҳанг, сўз уйғунликдаги яхлитлик ва шу яхлитликдан чақнаб чиқувчи таъсирчанлик масаласида Рауфга ўша вақтлардаёқ Усмон Носир каби ўз шоирларимизнинг таъсири оз эмасди. Лекин бундан қатъий назар кеча – кечар, баҳо – баҳор, томчилар – томчилар, тоқатимга тоқат тилайман, ёмғир ёғар – шиғалаб ёғар, каби сўз ва ибораларда намоён бўлган қофия, образлилик, мусиқавийлик, эмоционалликда мен кимларнингдир таъсирини эмас, Рауфнинг ўз эмоционал дунёсидан келиб чиқувчи кашфиётларни кўраман. Рауфнинг бундай шеърларини аслиятдагина ўқиб, тўла ҳис этиш мумкин; таржимада уларнинг асл оҳори тўкис сақланиб қолиши жуда қийин. Ритмсиз шеър йўқ, албатта. Бироқ ритмга алоҳида эътиборни Рауф ўзбек шеъриятида деярли етакчи ижодий меъёрлардан бири даражасига кўтарди. Бу хусусият Рауф ижодининг дастлабки босқичидаёқ кўзга ташланган эди.
Янглишмасам, 1964 ёки 1965 йил бўлса керак, ҳозирги миллий театрнинг шундоқ биқингинасидаги чойхонада тушлик қилиб, тўрт тийинлик перашкага тўйиб, мазза қилиб чиққандан сўнг, театр ёнидаги ёғоч ўриндиққа ўтирганимизда, Рауф чўнтагидан Сосноранинг “Триптих”ми ёки шунга ўхшаганроқ номдаги тўпламини чиқариб, айрим шеърларини ўқиди ва қаранг, қандай яхши эди.
Рауф Николай Рубцов ижоди билан ҳам қизиқиб юрди. Унинг тўпламини чўнтагида олиб юрганини кўрганман. Бир куни ундан: — Қалай, сенга ёқадими Рубцов? — деб сўрадим. “Яхши, жуда яхши шоир”, — деди у ва давом эттириб, қўшиб қўйди: Лекин унинг йўли ўтилган йўл. Есенин йўли. “Летературная” газетадаги мақоласида Евтушенко уни “Есенинга ўхшаб кетса ҳам, тамомила янги, ўзига хос, — деди. Менимча, жуда унчалик эмас. Ўзига хослигидан кўра ўхшашлиги кўпроқ. Айниқса шакл ва услубда. Худди шу: айниқса шакл ва услубда ўз йўлингни топмасанг бўлмайди, – деди Рауф. Шоир шу фикрларига бутун умр содиқ қолди. Шаклда ўзгаларни такрорламасликка интилди. Ўз йўлини топишга ҳаракат қилди.
“Услубинг, шаклинг баъзан мураккаброқ, ҳамма ҳам тушунавермайди”, — дердим мен баъзан. “Биламан! — дерди у. “Шеър ҳаммага керак, лекин ҳамма учун ёзилмайди. Ҳамма ўзича керагини, тушунадиганини топиб ўқийди”, – дер эди. Шу тариқа у услуби ва шакли анчайин мураккаблигини билса ҳам, уни соддалаштириш йўлини тутмади. Аксинча, шаккланиб бораётган услубини янада теранлаштириш ва чуқурлаштиришга интилди.
Рауф Парфи 70-йилларда Нозим Ҳикматнинг кучли таъсири остида бўлди. Унга эргашди ҳам. “Инсон манзаралари”ни ўзбекчага ўгирди. Бироқ, кўп ўтмай, назаримда у Нозим Ҳикматнинг шакл ва вазн таъсири қучоғидан ўзини олиб чиқа бошлади. Нима учун? Шунинг учун-ки, у биров юрган йўлдан юришга ўрганиб қолмай, деб хавотирланган бўлса, ажабмас. Балки, ўзига хос бўлган йўлни мустаҳкамлаш учун шундай қилгандир.
Мен бу фикрларни айтишим сабаби шунда-ки, Рауф Парфи, адабиётга, катта миқёсларни олиб қараганда, ўша Виктор Соснора, Николай Рубцовлар билан деярли бир вақтда кириб келди ва ўзининг ғойибона улар билан ижодий мусобақага киришаётганини англаб етди. Соснора, Рубцов ўз давридаги рус адабиётининг салкам мумтоз вакиллари саналадилар. Ўйлайманки, Рауф Парфи наинки, ўз даври, балки, умуман XX аср ўзбек адабиётининг мумтоз вакилларидан бири деб аталишга ҳақлидир. Афсуски, турк тилини ҳисобга олмаганда, унинг шеърлари кўнгилдагини миқёс ва даражаларда бошқа тилларга ўқилганича йўқ. Бу ишнинг амалга ошириш Рауф Парфи ижодининг халқаро миқёсда ўз ўрнини эгаллашга йўл очади, деб ўйлайман.
Рауфнинг биринчи шеърий тўплами “Карвон йўли” 1968 йилда эълон қилди. Рауф бу вақтда, тахминан йигирма беш ёшлар атрофида эди. “Тахминан” дейишимнинг сабаби ўша вақтлардами, кейинроқми унинг туғилган йили бир-биридан бир-икки йилга фарқ қилароқ турлича ёзилиб юрарди. Бунинг сабаби нимада эканини мен билмайман.
– Қизиқсиз-а, Бахтиёр, – деди бир куни бунинг сабабини сўрасам. – Мен тугул, ҳатто онам адашади-ку буни аниқ айтишга. Гоҳ бир йилни айтади, келаси йил эса бошқасини. Қариндош-уруғ, қўни-қўшнилар ҳам шундай. Шундай ноаниқлик туғилиш гувоҳномам таваллудимдан 6-7 йил кейин олинганида ҳам рўй берган бўлиши керак…”
Йигирма беш ёшлари атрофида чоп этилган “Карвон йўли” номли дастлабки тўпламига менга ҳам дастхат ёзиб берди, “тобуткаш дўстимга” деган маънода. Аксар яқин билганларига дастхат битилган кейинги китобларига ҳам шу маънодаги ниҳоятда қисқа, лекин кўнгилдан чиқувчи сўзлар ёзилар эди.
“Карвон йўли” тўплами чиққан кунларининг бирида Рауф пешин атрофида “Бир кўришмаймизми?” деб ишхонага қўнғироқ қилиб қолди. – “Ишдан кейин бўлса-чи?” – деган эдим, Рауф кўнди.
Ўша пайтлар кимё илмий-текшириш институти биноси ертўласида чоғгина бир овқатланадиган жой бўлгучи эди. Шу ерда узоқ гаплашиб ўтирдик. Икковимиз ҳам йигирма беш ёшлар атрофидамиз. Орзулар кўп, завқимиз баланд. Шу куни у менга янги чиққан “Карвон йўли”ни ҳадя этганида нақадар қувонганим, худди ҳозиргидек ёдимда. Даврадош дўстларингнинг китоби чиқса, ҳақиқий шоирга айланиб бораётганини кўриб турсанг, ахир шу эмасми, толеънинг имкониятларидан бири. Ўша воқеадаги хурсандчилигимни эсласам, бу руҳий ҳолатимнинг айрим қирралари ҳозир ҳам юрагимнинг у ёки бу нуқталарида акс-садо бераётгандек туюлади. Ёшлигимиз қандай завқли ўтган эди-я, деган хотирот кўнгилга тасалли беради.
Рауф ҳазил-ҳузулни хуш кўргучи эди. Шоирни яқиндан билган ҳар бир киши буни яхши билади. Лекин, бундан қатъий назар, ҳаётда муносиб из қолдириш керак деган масалага муносабатда у ниҳоятда жиддий эди. Буни ҳаётдаги барча мисоллар хушёрлик маъносида тушунмаслик керак. Аксинча, ҳаётдаги ана шу барча айрим (гоҳ муҳим ва ўта муҳим) масалаларга келганда у баъзан – гўё, баъзида эса, чиндан ҳам ножиддий эди. Бироқ, ижод масаласига, шеърий масалага келганда эса, у фавқулодда дейилса арзигулик жиддий одам эди. Менимча у шоирлиги учунгина шундай бўлган эмас, у табиатан шундай эди. Бу хусусият унда туғма эди. Илоҳий илмидаги сўз билан айтадиган бўлсак у ладуний шоир эди. Тўғри, шоирлиги унинг феълига кўпдан-кўп ҳукмларини ўтказмай қолмади. Бироқ Рауф шоирлиги табиатидан кўра ладуний табиати шоирлигига кўпроқ таъсир ўтказган ижодкорлар сирасига киради деб ўйлайман.
– Йигирма беш ёшингизда чиқди-я, биринчи китобингиз, — дедим қувончимни яширолмай. Лекин Рауфнинг юзида бу фикрнинг ижобий таъсири аломатларини сезмадим.
– Бу ёшда биринчи тўплам чиқиши жуда хурсанд бўладиган нарса эмас, – деди Рауф. Бундай тўплам деярли беш йил аввал чиқиши ҳам мумкин эди. Ёки, шу бугуноқ чоп этилиши мумкин бўлган бошқа бир тўпламга етгулик шеърлар туғилиб ётибди. Ўтказишмаётибди. Қайчилашга мен рози бўлмаяпман. Бу тўпламдаги шеърларнинг ҳам деярли учдан бири қайчи билан ўпишган.
– Бугина эмас, – деди Рауф фикрини давом эттириб. — Йигирма беш ёшда биринчи тўплам чиқиши хурсанд бўладиган жойи йўқ деганим, бу ёшда айрим айрим шоирларимиз 5-6 лаб тўплам чиқаришга улгуриб бўлишган. Усмон Носирни эсланг. Бу ёшгача унинг бешта тўплами чоп этилган.
Суҳбатимиз мавзуси Усмон Носирга ўтганида ташқарига чиқдик. Ҳозирги Амир Темур хиёбонидаги ўриндиқлардан бирида деярли бир соат атрофидаги суҳбатимиз Усмон Носир мавзуси давом этди. Мен шунда Рауфнинг бу шоир ҳаёти ва ижодини нақадар чуқур билишига ҳайрон қолдим. У Усмон Носирнинг айрим мисраларини ёд айтар, айрим поэтик образларини шу қадар нозик талқин этар эди-ки, мен унга бир-икки ажабланиб қараётганимни ўзи ҳам сезди.
Рауф Парфи ижоди уч ҳиссий идрок асосида туради, булар: Ватан, эрк, муҳаббат. Дунёдаги ҳамма шоирларда шундай, дейишингиз мумкин. Бу фикрда жон бор албатта. Бироқ, ўзбек учун Ватан дарди, Эрк дарди дунёдаги бошқа барча халқлардагидан кўра деярли бошқача, ўзига хос эканини, муҳаббат эса Ҳоди Тоқтош айтганидек эски нарса бўлгани билан ҳар бир юрак уни янгилаганидек, бу уч буюк ҳиссий идрок муаммолари Рауф Парфи ижодида ўзига хос ва бетакрор равишдаги поэтик талқиннинг топади.
Биз кўпинча, у ёки бу шоир, ёзувчи ўз-ўзидан шоир бўлиб қолган эмас, деган фикрни ўтказиш учун унга мана бу устоз шоирнинг, мана бу буюк шоирнинг таъсири кучли бўлган деган фикрни кўп айтамиз.
Аслида-ку бундай қарашларнинг нотўғри, дейдиган жойи кўп. Лекин биз баъзан у ёки бу шоирга таъсирлару, айрим устозлардан ўрганиш шу қадар қалаштириб ташлаймиз-ки, бир вақт қарабсиз-ки, унинг ўзига ҳеч нарса қолмайди, гўё ўзи йўқдек.
Мен буни айтаётганимнинг сабаби, Рауф Парфига ҳам Нозим Ҳикмат, Фитрат, Чўлпон, Усмон Носирларнинг таъсири борлиги, тўғри. Лекин Рауф Парфини уларга буткул боғлаб қўйиш тўғри эмас. Барча таъсирлар Рауфнинг қалбида, юраги, идроки, дунёқарашдаги поэтик қудратнинг юзага чиқишига туртки берган холос. Бу билан биз ижоддаги таъсир муаммосининг ўрнини пасайтирмоқчи эмасмиз, ижодкорнинг ўзидаги поэтик салоҳият бирламчи бўлишини эътироф этиш лозимлигини таъкидлаяпмиз, холос.
…Тунгги алламаҳал бўлиб қолганда хайрлашар эканмиз:
– Бахтиёр, – деди Рауф менга. – Боядан бери бир нарса менга эриш туюляпти. Бир неч соатдан буён бир-биримизни “сиз-сиз”лашдан чарчамадик.
– Бугундан бошлаб бир-биримизни оддийчасига мен-сенлаб гаплашсак бўлмайдими?, – дедим мен жавобан.
– Эса-чи, бўлди, – деди у қўлимга қўлини ташлаб. Кайфият хуш бўлган чоғлар Рауф “эса” сўзини кўп ишлатишни ёқтирар эди.
Эртаси куни Рауф ишхонамизга қўнғироқ қилди:
– Кеча уйга яхши етиб олдингми, деди у.
Rauf Parfi ijodi uch hissiy idrok asosida turadi, bular: Vatan, erk, muhabbat. Dunyodagi hamma shoirlarda shunday, deyishingiz mumkin. Bu fikrda jon bor albatta. Biroq, o’zbek uchun Vatan dardi, Erk dardi dunyodagi boshqa barcha xalqlardagidan ko’ra deyarli boshqacha, o’ziga xos ekanini, muhabbat esa Hodi Toqtosh aytganidek eski narsa bo’lgani bilan har bir yurak uni yangilaganidek, bu uch buyuk hissiy idrok muammolari Rauf Parfi ijodida o’ziga xos va betakror ravishdagi poetik talqinning topadi.
Baxtiyor Nazarov
RAUF PARFI PORTRETIGA CHIZGILAR
Baxtiyor Nazarov 1945 yilning 17 sentabrida Toshkentda tug‘ilgan, 1966 yilda Toshkent davlat universitetini tamomlagan.
U O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, ilmiy kotib (1969−1972; 1979−1983 yillar), direktor (1986−1990 yillar), bo‘lim mudiri (1990 yildan), O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Bosh ilmiy kotibi o‘rinbosari (1973−1979 yillar), vitse-prezident vazifasini bajaruvchi (1999−2000 yillar) lavozimlarida faoliyat yuritgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston prezidenti davlat maslahatchisi (1990−1992 yillar), oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining birinchi o‘rinbosari (1992−1994 yillar), «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnalining bosh muharriri (1986−1994 yillar) sifatida ishlagan.
Baxtiyor Nazarovning ilmiy ishlari XX asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyoti, tanqidchilik va adabiyotshunoslik metodologiyasi muammolari, adabiyot nazariyasi va adabiy aloqa masalalariga bag‘ishlangan. U o‘z tadqiqotlarida Fitrat, Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor, Abdulla Oripov mahoratini o‘rgangan. Oybekning 20 jildli «Mukammal asarlar» to‘plamini nashrga tayyorlashda qatnashgan.
Yangi tipdagi darsliklarning (o‘rta maktabning 9, 11-sinflari uchun «O‘zbek adabiyoti», oliy maktab uchun «XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi») mualliflaridan biri hisoblanadi.
Baxtiyor Nazarov 2022 yil 18 yanvarda 77 yoshida vafot etdi.
Shuhrat so’zining ma’nosi mashhurlik, el-yurtga tanilish, uzoq-yaqinlar o’rtasida e’tibor topish, ajabtovur dovruqdan iborat bo’lsa, biru-borning inoyati tufaylimi, fe’lidagi allaqanday jozib va yoqimtoyligi sabablimi, dastlabki yozgan she’rlariyoq ohanraboli bo’lgani uchunmi yoki shularning barchasi yalakat birlikda nasib etgani boismi, harqalay, yuqorida keltirilgan so’z zamiridagi iqbol Rauf Parfi manglayiga tengqurlari, davradoshlari ichida anchagina vaqtli qo’ndi va aytish mumkin-ki, uni nainki, butun umr tark etmadi, hatto, yildan-yilga kuchayib bordi, uning ixlosmandlari safini kengaytirdi, o’ylanmanki, bu jarayon yana uzoq davom etadi.
U salkam yarim asrlik ongli va ijodiy hayotning ko’p yillarini uylik bo’la turib, uysiz, oilali bo’la turib oilasiz, farzandlari bo’la turib ularni sog’inib, do’stlari nainki bo’lgan holda, balki bisyor esa-da no’yo, ularsiz, ish-joyga ega turib, bu narsaning chin ko’ngildagisiga doimo mahtal bo’lib yashadi. Fikrimcha, bu yo’lni atayin tutgani yo’q, uning fe’l-atvori hech qanday qolipga sig’maydigan, talab yo’rig’iga tushmaydigan mana shunday qontalash yo’nalishda bo’ldi. Nazarimda bu va umri Alloh in’om etgan qismatga asoslandi. U butun umr yakkayu-yagona dard – ijod dardi bilan yashadi.
Vatan dardi-chi? Muhabbat va farzandlar-chi?, degan savol tug’ilishi tabiiy. Nazarimda, bu dardlar ham ana shu ijod dardining ichida kechdi. Rauf erishgan shuhrat ijod diydori bilan to’yingan ana shu azob-uqubatlar evaziga berilgan mukofot edi.
Bu aytilganlardan Rauf Parfi umri faqat azob-uqubatlarda qolib ketgan ekan-da, degan ma’no anglashilmasligi kerak, albatta. U yozgani xalq qalbida, ayniqsa, muxlislari ko’nglida aks-sado berayotganining sezganda tole’idan xursand, bo’lgan holatlarni ko’p kuzatganman, ko’zidan olovlar sachraganining guvohi bo’lganman. Safar, Zohir, Ortiq, No»mon, Dadaxon, Tohir va boshqa ko’pdan-ko’p do’stlarini qo’msab qolar, ularni o’zi axtarib topardi. Imkoni bo’lsa, darhol davra tashkil etish ma’nosida o’zim “rahbarlik” qilaman, der, imkoni bo’lmasa, ochiq ko’ngil bilan, samimiy ravishda: “rahbarlik” qilmaysizmi, deguvchi edi yoqimli bir ohangda, kulimsirab. Unga ixlos va e’tiqodi baland qadrdonlari ko’p edi. O’ylashimcha, Raufni butun umr shularning she’ri ko’tarib turdi.
Uning o’zi shon-shuhratga o’ch bo’lish u yoqda tursin, hatto ma’lum darajada e’tiborsiz edi. Shuhrat – o’zini quvgandan qochadi, quvmaganga bag’rini ochadi, degan gapning yorqin dalili Raufning taqdiri bo’lsa kerak.
Raufning el-yurtga g’oyibona keng tanilish uning yetuk shoir sifatida tan olinishidan birmuncha avvalroq ro’y berdi, deb o’ylayman.
Talabalik yillarimiz paxta terimiga chiqish qonun va qoida darajasida edi. Bu masalada ham adolatsizlikning oshig’i olchi edi. Umuman, paxtaga bormay, bir parcha qog’oz keltirib, epini topganlar, gap ham eshitmas, stipendiyasini ham olib yuraverar; tizzalaridan yomg’ir-qorning sovug’i o’tib, keyinchalik bir umrlik kasallik orttirajak talabalar belgilangan rejadan besh-kilogina oz tergani uchun hayfsanlar olib, stipendiyalardan mahrum bo’lib yurguvchi edik. Mayli, hozir gap bu haqda emas… Paxta terimi nechog’lik mashaqqatli bo’lmasin, yoshlikning zavqi-shavqi, kuchi tufaylimi, bor og’irliklarni tezlikda o’tkazib yubora oladigan kayfiyat ustunlik qilardi, desam, bu gaplarimni balandparvozlikka yo’ymang: keng sayxonlik chekkasidagi sarg’aygan o’t-o’langa yonboshlagancha ishtaha bilan tushlik qilish qosh qorayar chog’i bir quloch keladigan katta qozon atrofida tizilishib, navbat bilan tunuka tovoqchada olinadigan kechki ovqat; osmon bodroqdek yulduzlar bilan to’lgan tunlari bir-birimizning pinjimizga suqulgancha o’tkazilgan oqshom lirikalari… Bularni umrning keyingi pallalaridagi, boshqa, hatto, eng shirin pallalariga ham almashib bo’larmidi… Tursunoyning she’rlari, Maryamning raqslari, Akramning rubobdagi nolalari.
Yanglishmasam, 1963 yil bo’lsa kerak. Paxtadamiz. Fozil Usmonov degan do’stimiz bo’lar edi. Rauf she’rlarining shaydosi, umuman, she’riyatni nozik tushunguvchi edi. Rahmatlik, nogiron bo’lishiga, ikki qo’ltiqtayoqda yurishiga qaramay, yog’in-sochinsiz kunlar u ham o’z xohishi bilan bir-ikki hafta paxtaga chiqar, biz bilan gurunglashib yurardi. Uning ajoyib bir shirali ovozi bor edi. Davralarimizda boshqa qo’shiqlar qatori, o’zi kuyga solgan – o’zi bastalagan, Raufning “Balki o’chgan edim yodingdan” deb boshlanadigan she’rini qo’shiq qilib aytganda, hammamiz jon qulog’i bilan maza qilib eshitardik. Agar adashmayotgan bo’lsam, u vaqtda bu she’r hali matbuotda e’lon qilinmagan edi. Harqalay, men bu she’r so’zlariga ilk bor qo’shiq sifatida Fozil akadan eshitib, mahliyo bo’lganman.
Kursdoshimiz Akrom Kattabekov qoyilmaqom qilib rubob chalar, Fozil aka qo’shiq aytib, hammamizni sel qilar edi. Dadaxon bu vaqtlarda qo’shiqchi sifatida elga hali ko’p ham tanilmagan, ovozi endi ochilib kelayotgan paytlar edi. Jurnalistika fakultetining yuqori kurs talabasi To’lan aka Qo’ziboyev respublika radiosida amaliyot (praktika)ni o’tar, paxtaga ham kelib-ketib turardi. Yanglishmasam, oktyabr bayrami arafasida bo’lsa kerak, To’lan aka bir guruh hamkasblari bilan paxtaga kelib, jurnalist va filologlar hamkorligida o’tkazilgan lirika kechasini magnit tasmasiga yozib ketdi. Bu eshittirish bayram kunlari efirga uzatildi. Unda Raufning yuqoridagi she’ri asosida aytilgan qo’shiq ham ilk bor yangradi. Radioda yangragan bu qo’shiqni o’shanda Fozil aka ijro etganmidi yoki Dadaxonmi, hozir yodimda yo’q. Qo’shiq shu-shu “Laylo” nomi bilan jumhuriyat va uning sarhadlaridagi qavmlarimiz orasida nihoyatda mashhur bo’lib ketdi. O’n-o’n besh yillar atrofida bu qo’shiqni xirgoyi qilmagan birorta o’zbek yigit-qizi qolmadi, bu qo’shiq yangramagan o’zbek xonadoni yo’q, desam, shohidlar bu gapimni mubolag’a emasligini tasdiqlashar deb o’ylayman.
60-70-yillardagi talabalar, yoshlar, xossatan adabiyotga, she’rga, jurnalistikaga aloqasi bo’lganlar bir-biri bilan ko’rishganda, yoki xush kayfiyatni bildirish ma’nosida choyxo’rlik onlari, o’zaro: “Qanday go’zal, qanday lojuvard” deb qo’yish odat tusiga kirgandi. Bu Raufning 1963 yil yozilib, mashhur bo’lib ketgan
Qanday go’zal, qanday lojuvard,
Xayol kabi ko’rinar jahon, –
deb boshlanadigan she’rining dastlabki misralari edi. Raufni bilgan-taniganlar bu misralar muallifi kim ekanini yaxshi bilishardi, albatta. Men o’tgan asrning 70-yillarida yuqoridagi misralarni turli davralarda takror-takror aytib yurgan yoshlarni ko’p uchratganman. O’zaro begona bo’lgan holda bir-biridan shu misralarni eshitgan yoshlar, talabalar ayrim gurunglarda shu misralar bahona do’stlashib ketganiga guvoh bo’lganman. Kim yozgan, qayerda o’qigansiz deb so’ralsa, aniq aytib berisholmay, xalq orasida yuradi-ku, degan javobni eshitardik.
Shu tariqa Rauf she’rlarining ayrim misralari xalq ichiga bamisli maqol, matalga o’xshab kirib keta boshladi.
Raufning she’rlari 60-yillarning birinchi yarmida ham o’qtin-o’qtin bosilib turgan. Biroq, Asqad Muxtorning 1966 yil unga yozilgan “Oq yo’l”idan so’ng va ayniqsa, odil, samimiy va yuksak baholardan keyin talabchan she’rxonlar va mutaxassislarning yuragidan mustahkam o’rin egalladi.
1987 yil men oltoyshunoslarning Indiana (AQSh) universitetida o’tkazilgan xalqaro anjumanida ishtirok etdim. Doimiy konferentsiya raisi Sinor janoblari yig’ilishning so’nggi oqshomida mehmonlarni quyuq o’rmon ichidagi rancho-hovlisiga taklif etdi. Qirqqa yaqin mamlakatdan kelgan mehmonlar – g’ira-shira yonib turgan chiroqlar, sha’mlar yog’dusida salqin o’rmonda, tunggi qushlar chag’-chag’i yangrab turgan osuda pallada, bir-birimiz bilan xayr-xo’shlashar ekanmiz, xayr so’zi o’rniga har kim o’z ona tilida eng sevgan, dilida bir umr muhrlanib qolgan to’rt satr she’r yoki qo’shiqni xirgoyi qilib bersin, degan taklif tushib qoldi kosaguldan. Har bir qatnashchi navbatma-navbat o’z tilida qisqa-qisqa she’r aytdi, qo’shiq kuyladi. Navbat menga kelganda Raufning she’rlaridan biridagi:
Bormi bahorim, bormi,
Bormisan sevikli yor,
Dilga shuncha ozormi
Ey, bahor, ey bahor?!
degan to’rtlikni past bir shikasta ovozda o’qib berdim. Boyagi o’qigan she’ringiz yoshlik haqida, muhabbat va shirin orzular haqida edimi, deb so’rashdi bir-ikki safdoshim, avtobusda shaharga qaytar ekanmiz. Ular o’zbek tilini mutloq bilmaydigan xitoylik va yaponiyalik oltoyshunoslar edi. Men, o’shanda yaxshi qo’shiq kabi she’rni ham ohang asosida idrok etish mumkinligiga ishondim.
Bu voqeaga oddiy, e’tiborsiz narsadek qaragan bo’lsam kerakki yodimdan tamom ko’tarilib ketgan ekan. Hozir ushbu xotiralarni yozib o’tirar ekanman, uni Raufga aytib bermaganimdan afsuslanaman. Eshitganida biror soniya bo’lsin, ko’ngli ko’tarilarmidi?
Rauf o’zaro suhbatlarda hazil-mutoyibaga nihoyatda o’ch edi. Uning hazillari chiroyli, o’ziga xos – badiiy, obrazli bo’lardi. Uning birorta gapi yo’q edi-ki, yarmi hazil bo’lmasin. Ikkita fikridan birining yo’nalishi mutoyiba bo’lguchi edi.
Do’stlar bilan suhbatlarimizda, Navoiy haqida gap ketganda, uni Alisher G’iyosiddinovich deb qo’yardi va chamasi, bunday beozor mutoyibalardan o’zi ham zavq olardi. Umuman, Rauf do’stlari, yaqinlari, qadrdonlari davrasida o’zi sevmagan tabiiy ravishda chiroyli, yoqimli erkalana bilar va bu erkaligi uning o’ziga juda yarashardi.
— Rauf aka, bugun birga tushlik qilaylik, — debdi Xurshid Do’stmuhamedov.
— Mayli, — debdi Rauf va so’rabdi:
— Kayfiyatni ko’taradigan narsadan ham biroz-biroz bo’ladimi?
— Qo’ying, Rauf aka, – debdi shogird.
– Hech bo’lmasa, bugun, shu sablsiz ovqatlanib, choyxo’rlik qilaylik.
— Odamni shunaqa qilib buzasizlar-da, – degan ekan Rauf.
Rauf bilan birgalikda ro’y bergan shunga o’xshash voqea-hodisalar, hangomalarni bir joyga yig’ilsa, jamlansa, hech mubolag’asiz, ajoyib bir kitob bo’ladi. Ularni bo’yash, bezash shart emas. Qanday bo’lsa, shundayligicha qog’ozga tushirilsa, kifoya. Ular Raufning o’lmas siymosi va ruhiy olamini ochishdan tashqari, ular bilan tanishgan har bir kishiga ham olam-olam zavq bera oladi. O’ylayman-ki, ana shunday kitob kelgusida, albatta yaratiladi.
Raufni yaqindan bilmaganlar yoxud tanimaganlar uzunquloq gaplarga asoslanib uni mayxo’rlikka qattiq ruju qo’ygan kishi sifatida ta’riflamoqchi bo’ladilar. Bu fikrni to’g’ri deb bilmayman. Zotan, men uni yaqindan bilgan qirq yildan ortiqroq vaqt mobaynida, agar ishonsangiz, biror marta keragidan ortiq ravishda sarxush bo’lganini, yoki shu asnoda kimningdir ko’nglini og’ritganini ko’rgan emasman. Zotan, mayga undan ko’p bora kam ixlos qo’ygani bilan ko’p bora mast-alast bo’lib, dilozorlik qilganlar oz emas.
May Rauf uchun hayotning zavq-shavqqa to’la sog’lom bulog’ini qaynatuvchi, qadrdonlar, do’stlar bilan diydorlashuvga chorlovchi, yashamoq va ijod qilmoqning sir-sinoatida o’zini qiynagan savollarga javob izlash yo’lidagi bir mohiyat edi. Izlash va ishlash dunyosining bir ochqichi edi. Shu bois, o’ylaymanki, may Raufga butun ongli hayoti davomida natija emas sabab, javob emas savol vazifasini o’tagan.
Nazarimda, uning izlagan “dunyo”lari topilishi, aniqroq namoyon bo’lishi uchun ana shu mohiyat unga tez-tez zarur bo’lib qolar, bu mohiyatsiz muhit uni juda tez zeriktirib qo’yar edi. Kommunistga partiya qanday vazifa o’tagan bo’lsa, Raufga may ana shu darajada edi. Shu ma’noda shoir ichki va tarala-bedodga berilgan edi deb o’ylovchilar qattiq yanglishadi.
Gurunglarda mutoyibaparast bo’lgani bilan suhbat Ustoz, Badiiyat, tagma’no degan masalalarga ko’chganda Rauf jiddiylashar edi. U bo’lar-bo’lmasga tortishaverishni yoqtirmas, lekin juda ko’p o’qishi, bilishi firklashidan sezilib turardi. Nainki badiiy, hatto ayrim ilmiy asarlarni u jiddiy o’qir edi. Bu jihatlarini boshqalarga ko’p ham ko’z-ko’z qilavermas, lekin yaqindan bilganlar uning tabiatidagi bu fazilatlar o’tkinchi bo’lmay muqim kechganini tasdiqlashlari mumkin. U talabalik yillari Usmon Nosirning nihoyatda kuchli ta’siri ostida bo’ldi. Shoirning “Kunday yorug’, tunday qora ekan ko’zlaring” misrasini tez-tez takrorlashni xush ko’rar edi.
Talabalik yillari men uning qo’lida Cho’lpon she’rlari, romani hamda “Sobachьe serdtse”ning mashinkalangan nusxasini ko’rganman. O’ziga xos bir sirli holatga kirib, qulog’imga asta: “boshqalarga gullab qo’yma, tag’in” degandi o’shanda. Xokku, rondo, tanka degan narsalarni men birinchi bor undan eshitganman.
Rauf jahon adabiyotining o’z qalbiga yaqin namoyandalari ijodini ko’p o’qidi, ular orqali jahon bilan so’zlashdi, jahon dardi va o’z dardlarini muqoyasa qildi, nazarimda, har gal o’z dardi og’ir kelavergandek bo’ldi, bu og’irliklar qog’ozga she’r bo’lib to’kildi, shundagina qalbi biroz yengil tortdi, lekin hech qachon bu qalb og’irliklardan bo’sh yasholmadi.
60-yillarning o’rtalariga yaqin Rauf Viktor Sosnora bilan qattiq qiziqib qolgani esimda. Sosnora bu vaqtda ancha yosh bo’lishiga qaramay, Ittifoq miqyosida og’izga tushgandi. N. Aseyev, K. Simonov kabi davr adabiyotining ulkan vakillari yigirma besh yosh atrofidagi navqiron shoirning dastlabki to’plamlariga “Pravda”, “Izvestiya” gazetalarida maxsus taqrizlar yozib, uning she’rlariga yuqori baho bergan edilar. Biz talabalar o’z matbuotimizdan Abdulla Oripovning “Literaturnaya gazeta”, “Yunostь” kabi gazeta-jurnallardan Sosnoraning she’rlarini qidirib o’qib yurgan, darslarda domlamiz Ozod Sharafiddinov og’zidan bu shoir haqidagi yoqimli fikrlarni eshitib yurgan paytlarimiz. Ozod aka uni Leningraddagi qaysi bir zavodda slesar bo’lib ishlagan, deganida, unga mehrimiz yanada kuchayib ketgandek bo’ldi. Sosnoraga qiziqishni Rauf qalbiga Ozod aka soldimi, yoxud o’zi kuzatib yurar ekanmi, bir kuni Rauf Sosnoraning to’plamlariga chiqqan ikki taqrizni ko’rsatib qoldi. Taqrizlarni uyga olib ketib o’qib, qaytarib olib kelib berdim. Uning she’rlarida, ayniqsa, ohangdorlik, ritmdan mazmun va emotsiyani zo’raytirishda unumli foydalanish kuchli ekan. Men ham o’sha vaqtlarda Sosnoraning markaziy gazeta-jurnallarda chiqqan she’rlarini o’qib yurardim. Raufga Sosnora she’riyatidagi qaysi jihatlar ma’qul bo’lganini ko’p ham anglab yetmagan bo’lsam-da, hozir domlamiz O. Sharafiddinov ma’ruzalari qayd etilgan daftarlarimdan ayrim fikrlarni o’qib, Raufga ehtimol, Sosnora poetikasidagi ritm va ohang mohiyati ko’proq ta’sir etgan ko’rinadi deb o’ylab qolaman.
To’g’ri: ritm, ohang, so’z uyg’unlikdagi yaxlitlik va shu yaxlitlikdan chaqnab chiquvchi ta’sirchanlik masalasida Raufga o’sha vaqtlardayoq Usmon Nosir kabi o’z shoirlarimizning ta’siri oz emasdi. Lekin bundan qat’iy nazar kecha – kechar, baho – bahor, tomchilar – tomchilar, toqatimga toqat tilayman, yomg’ir yog’ar – shig’alab yog’ar, kabi so’z va iboralarda namoyon bo’lgan qofiya, obrazlilik, musiqaviylik, emotsionallikda men kimlarningdir ta’sirini emas, Raufning o’z emotsional dunyosidan kelib chiquvchi kashfiyotlarni ko’raman. Raufning bunday she’rlarini asliyatdagina o’qib, to’la his etish mumkin; tarjimada ularning asl ohori to’kis saqlanib qolishi juda qiyin. Ritmsiz she’r yo’q, albatta. Biroq ritmga alohida e’tiborni Rauf o’zbek she’riyatida deyarli yetakchi ijodiy me’yorlardan biri darajasiga ko’tardi. Bu xususiyat Rauf ijodining dastlabki bosqichidayoq ko’zga tashlangan edi.
Yanglishmasam, 1964 yoki 1965 yil bo’lsa kerak, hozirgi milliy teatrning shundoq biqinginasidagi choyxonada tushlik qilib, to’rt tiyinlik perashkaga to’yib, mazza qilib chiqqandan so’ng, teatr yonidagi yog’och o’rindiqqa o’tirganimizda, Rauf cho’ntagidan Sosnoraning “Triptix”mi yoki shunga o’xshaganroq nomdagi to’plamini chiqarib, ayrim she’rlarini o’qidi va qarang, qanday yaxshi edi.
Rauf Nikolay Rubtsov ijodi bilan ham qiziqib yurdi. Uning to’plamini cho’ntagida olib yurganini ko’rganman. Bir kuni undan: — Qalay, senga yoqadimi Rubtsov? — deb so’radim. “Yaxshi, juda yaxshi shoir”, — dedi u va davom ettirib, qo’shib qo’ydi: Lekin uning yo’li o’tilgan yo’l. Yesenin yo’li. “Leteraturnaya” gazetadagi maqolasida Yevtushenko uni “Eseninga o’xshab ketsa ham, tamomila yangi, o’ziga xos, — dedi. Menimcha, juda unchalik emas. O’ziga xosligidan ko’ra o’xshashligi ko’proq. Ayniqsa shakl va uslubda. Xuddi shu: ayniqsa shakl va uslubda o’z yo’lingni topmasang bo’lmaydi, – dedi Rauf. Shoir shu fikrlariga butun umr sodiq qoldi. Shaklda o’zgalarni takrorlamaslikka intildi. O’z yo’lini topishga harakat qildi.
“Uslubing, shakling ba’zan murakkabroq, hamma ham tushunavermaydi”, — derdim men ba’zan. “Bilaman! — derdi u. “She’r hammaga kerak, lekin hamma uchun yozilmaydi. Hamma o’zicha keragini, tushunadiganini topib o’qiydi”, – der edi. Shu tariqa u uslubi va shakli anchayin murakkabligini bilsa ham, uni soddalashtirish yo’lini tutmadi. Aksincha, shakklanib borayotgan uslubini yanada teranlashtirish va chuqurlashtirishga intildi.
Rauf Parfi 70-yillarda Nozim Hikmatning kuchli ta’siri ostida bo’ldi. Unga ergashdi ham. “Inson manzaralari”ni o’zbekchaga o’girdi. Biroq, ko’p o’tmay, nazarimda u Nozim Hikmatning shakl va vazn ta’siri quchog’idan o’zini olib chiqa boshladi. Nima uchun? Shuning uchun-ki, u birov yurgan yo’ldan yurishga o’rganib qolmay, deb xavotirlangan bo’lsa, ajabmas. Balki, o’ziga xos bo’lgan yo’lni mustahkamlash uchun shunday qilgandir.
Men bu fikrlarni aytishim sababi shunda-ki, Rauf Parfi, adabiyotga, katta miqyoslarni olib qaraganda, o’sha Viktor Sosnora, Nikolay Rubtsovlar bilan deyarli bir vaqtda kirib keldi va o’zining g’oyibona ular bilan ijodiy musobaqaga kirishayotganini anglab yetdi. Sosnora, Rubtsov o’z davridagi rus adabiyotining salkam mumtoz vakillari sanaladilar. O’ylaymanki, Rauf Parfi nainki, o’z davri, balki, umuman XX asr o’zbek adabiyotining mumtoz vakillaridan biri deb atalishga haqlidir. Afsuski, turk tilini hisobga olmaganda, uning she’rlari ko’ngildagini miqyos va darajalarda boshqa tillarga o’qilganicha yo’q. Bu ishning amalga oshirish Rauf Parfi ijodining xalqaro miqyosda o’z o’rnini egallashga yo’l ochadi, deb o’ylayman.
Raufning birinchi she’riy to’plami “Karvon yo’li” 1968 yilda e’lon qildi. Rauf bu vaqtda, taxminan yigirma besh yoshlar atrofida edi. “Taxminan” deyishimning sababi o’sha vaqtlardami, keyinroqmi uning tug’ilgan yili bir-biridan bir-ikki yilga farq qilaroq turlicha yozilib yurardi. Buning sababi nimada ekanini men bilmayman.
– Qiziqsiz-a, Baxtiyor, – dedi bir kuni buning sababini so’rasam. – Men tugul, hatto onam adashadi-ku buni aniq aytishga. Goh bir yilni aytadi, kelasi yil esa boshqasini. Qarindosh-urug’, qo’ni-qo’shnilar ham shunday. Shunday noaniqlik tug’ilish guvohnomam tavalludimdan 6-7 yil keyin olinganida ham ro’y bergan bo’lishi kerak…”
Yigirma besh yoshlari atrofida chop etilgan “Karvon yo’li” nomli dastlabki to’plamiga menga ham dastxat yozib berdi, “tobutkash do’stimga” degan ma’noda. Aksar yaqin bilganlariga dastxat bitilgan keyingi kitoblariga ham shu ma’nodagi nihoyatda qisqa, lekin ko’ngildan chiquvchi so’zlar yozilar edi.
“Karvon yo’li” to’plami chiqqan kunlarining birida Rauf peshin atrofida “Bir ko’rishmaymizmi?” deb ishxonaga qo’ng’iroq qilib qoldi. – “Ishdan keyin bo’lsa-chi?” – degan edim, Rauf ko’ndi.
O’sha paytlar kimyo ilmiy-tekshirish instituti binosi yerto’lasida chog’gina bir ovqatlanadigan joy bo’lguchi edi. Shu yerda uzoq gaplashib o’tirdik. Ikkovimiz ham yigirma besh yoshlar atrofidamiz. Orzular ko’p, zavqimiz baland. Shu kuni u menga yangi chiqqan “Karvon yo’li”ni hadya etganida naqadar quvonganim, xuddi hozirgidek yodimda. Davradosh do’stlaringning kitobi chiqsa, haqiqiy shoirga aylanib borayotganini ko’rib tursang, axir shu emasmi, tole’ning imkoniyatlaridan biri. O’sha voqeadagi xursandchiligimni eslasam, bu ruhiy holatimning ayrim qirralari hozir ham yuragimning u yoki bu nuqtalarida aks-sado berayotgandek tuyuladi. Yoshligimiz qanday zavqli o’tgan edi-ya, degan xotirot ko’ngilga tasalli beradi.
Rauf hazil-huzulni xush ko’rguchi edi. Shoirni yaqindan bilgan har bir kishi buni yaxshi biladi. Lekin, bundan qat’iy nazar, hayotda munosib iz qoldirish kerak degan masalaga munosabatda u nihoyatda jiddiy edi. Buni hayotdagi barcha misollar xushyorlik ma’nosida tushunmaslik kerak. Aksincha, hayotdagi ana shu barcha ayrim (goh muhim va o’ta muhim) masalalarga kelganda u ba’zan – go’yo, ba’zida esa, chindan ham nojiddiy edi. Biroq, ijod masalasiga, she’riy masalaga kelganda esa, u favqulodda deyilsa arzigulik jiddiy odam edi. Menimcha u shoirligi uchungina shunday bo’lgan emas, u tabiatan shunday edi. Bu xususiyat unda tug’ma edi. Ilohiy ilmidagi so’z bilan aytadigan bo’lsak u laduniy shoir edi. To’g’ri, shoirligi uning fe’liga ko’pdan-ko’p hukmlarini o’tkazmay qolmadi. Biroq Rauf shoirligi tabiatidan ko’ra laduniy tabiati shoirligiga ko’proq ta’sir o’tkazgan ijodkorlar sirasiga kiradi deb o’ylayman.
– Yigirma besh yoshingizda chiqdi-ya, birinchi kitobingiz, — dedim quvonchimni yashirolmay. Lekin Raufning yuzida bu fikrning ijobiy ta’siri alomatlarini sezmadim.
– Bu yoshda birinchi to’plam chiqishi juda xursand bo’ladigan narsa emas, – dedi Rauf. Bunday to’plam deyarli besh yil avval chiqishi ham mumkin edi. Yoki, shu bugunoq chop etilishi mumkin bo’lgan boshqa bir to’plamga yetgulik she’rlar tug’ilib yotibdi. O’tkazishmayotibdi. Qaychilashga men rozi bo’lmayapman. Bu to’plamdagi she’rlarning ham deyarli uchdan biri qaychi bilan o’pishgan.
– Bugina emas, – dedi Rauf fikrini davom ettirib. — Yigirma besh yoshda birinchi to’plam chiqishi xursand bo’ladigan joyi yo’q deganim, bu yoshda ayrim ayrim shoirlarimiz 5-6 lab to’plam chiqarishga ulgurib bo’lishgan. Usmon Nosirni eslang. Bu yoshgacha uning beshta to’plami chop etilgan.
Suhbatimiz mavzusi Usmon Nosirga o’tganida tashqariga chiqdik. Hozirgi Amir Temur xiyobonidagi o’rindiqlardan birida deyarli bir soat atrofidagi suhbatimiz Usmon Nosir mavzusi davom etdi. Men shunda Raufning bu shoir hayoti va ijodini naqadar chuqur bilishiga hayron qoldim. U Usmon Nosirning ayrim misralarini yod aytar, ayrim poetik obrazlarini shu qadar nozik talqin etar edi-ki, men unga bir-ikki ajablanib qarayotganimni o’zi ham sezdi.
Rauf Parfi ijodi uch hissiy idrok asosida turadi, bular: Vatan, erk, muhabbat. Dunyodagi hamma shoirlarda shunday, deyishingiz mumkin. Bu fikrda jon bor albatta. Biroq, o’zbek uchun Vatan dardi, Erk dardi dunyodagi boshqa barcha xalqlardagidan ko’ra deyarli boshqacha, o’ziga xos ekanini, muhabbat esa Hodi Toqtosh aytganidek eski narsa bo’lgani bilan har bir yurak uni yangilaganidek, bu uch buyuk hissiy idrok muammolari Rauf Parfi ijodida o’ziga xos va betakror ravishdagi poetik talqinning topadi.
Biz ko’pincha, u yoki bu shoir, yozuvchi o’z-o’zidan shoir bo’lib qolgan emas, degan fikrni o’tkazish uchun unga mana bu ustoz shoirning, mana bu buyuk shoirning ta’siri kuchli bo’lgan degan fikrni ko’p aytamiz.
Aslida-ku bunday qarashlarning noto’g’ri, deydigan joyi ko’p. Lekin biz ba’zan u yoki bu shoirga ta’sirlaru, ayrim ustozlardan o’rganish shu qadar qalashtirib tashlaymiz-ki, bir vaqt qarabsiz-ki, uning o’ziga hech narsa qolmaydi, go’yo o’zi yo’qdek.
Men buni aytayotganimning sababi, Rauf Parfiga ham Nozim Hikmat, Fitrat, Cho’lpon, Usmon Nosirlarning ta’siri borligi, to’g’ri. Lekin Rauf Parfini ularga butkul bog’lab qo’yish to’g’ri emas. Barcha ta’sirlar Raufning qalbida, yuragi, idroki, dunyoqarashdagi poetik qudratning yuzaga chiqishiga turtki bergan xolos. Bu bilan biz ijoddagi ta’sir muammosining o’rnini pasaytirmoqchi emasmiz, ijodkorning o’zidagi poetik salohiyat birlamchi bo’lishini e’tirof etish lozimligini ta’kidlayapmiz, xolos.
…Tunggi allamahal bo’lib qolganda xayrlashar ekanmiz:
– Baxtiyor, – dedi Rauf menga. – Boyadan beri bir narsa menga erish tuyulyapti. Bir nech soatdan buyon bir-birimizni “siz-siz”lashdan charchamadik.
– Bugundan boshlab bir-birimizni oddiychasiga men-senlab gaplashsak bo’lmaydimi?, – dedim men javoban.
– Esa-chi, bo’ldi, – dedi u qo’limga qo’lini tashlab. Kayfiyat xush bo’lgan chog’lar Rauf “esa” so’zini ko’p ishlatishni yoqtirar edi.
Ertasi kuni Rauf ishxonamizga qo’ng’iroq qildi:
– Kecha uyga yaxshi yetib oldingmi, dedi u.
