Атоқли қозоқ шоири Ўлжас Сулаймонов таваллудининг 80 йиллиги олдидан
Шоир шеъриятидаги қаҳрамонлар — ғурурли, ўз қадрини биладиган, айни вақтда, ўзганинг ҳам қадрига етадиган шахслардир. Улар феъли кенг, танти, фалсафий мушоҳадаларга мойил, чапани ва жўмард кишилар суратида ёрқин бўёқлар, кучли шеърий тимсоллар воситасида жозибадор тасвирланган.
Ўлжас СУЛАЙМОНОВ
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари
Таниқли қозоқ адиби Ўлжас Сулаймонов 1936 йилнинг 18 майида Қозоғистоннинг Олмаота шаҳрида туғилди. Ўрта мактабдан сўнг Қозоғистон давлат университетининг геология факултетида таҳсил олди. 1961 йилда Москвадаги Жаҳон адабиёти институтида ҳам таҳсил олди. У 1962-1971 йилларда «Қозоқфилм» студиясида бош муҳаррир, «Простор» журналида бўлим мудири, 1972 йилдан бошлаб Қозоғистон Республикаси Ёзувчилар уюшмаси котиби лавозимида ишлади. Қозоғистон мустақилликка эришгач мамлакатнинг Италиядаги элчиси сифатида фаолият кўрсатди ва то бугунгача турли-туман расмий ҳамда жамоатчилик вазифаларини бажариб келмоқда.
Рус тилида ижод қилган шоирнинг биринчи тўплами — «Арғумоқлар» 1961 йилда нашр этилган. Шундан кейин унинг «Қуёшли тунлар», «Ажойиб тоб», «Оловнинг кўчиши», «Юмалоқ юлдуз», «Аз и Я» ва жуда кўп шеърий, насрий, илмий китоблари чоп этилди. Ўлжас Сулаймоновнинг бадиий асарларида қозоқларнинг ўзига хос турмуш тарзи, ўй-фикрлари, ҳис-туйғулари акс эттирилса, илмий асарларида туркий халқларнинг дунё маданияти тараққиётидаги улкан ўрни тарихий далиллар асосида ёрқин кўрсатиб берилган. Шоир шеъриятидаги қаҳрамонлар — ғурурли, ўз қадрини биладиган, айни вақтда, ўзганинг ҳам қадрига етадиган шахслардир. Улар феъли кенг, танти, фалсафий мушоҳадаларга мойил, чапани ва жўмард кишилар суратида ёрқин бўёқлар, кучли шеърий тимсоллар воситасида жозибадор тасвирланган. Уларда қозоқ халқининг, туркий қавмларнинг тарихий ўтмиши таъсирли лавҳаларда ўз аксини топган.
ОТАЛАРИМ ТИЛИ, МИНГ ЙИЛЛАР ТИЛИ
Оталарим тили, минг йиллар тили,
Вақт хумдонида лой каби пишган.
Сенда қилич зарби, қамчи овози,
Йигитдай мағрурсан,, аёлдай шўхсан.
Шумерлару хунлар тиллари таъмин,
Мўғулчанинг бўғиқ сасин асрайсан.
Қайда туғилгансан? Еттисувдами?
Томирдан томирга ўтиб келгансан.
Руҳим қўнғироғи, юрак дукури,
Бутун вужудим-ла сенга тўлурман.
Қисмат не кўйларга солмасин мени,
Сени деб қошингга қайтиб келурман.
Ўғлон унутилган ота қошига
Олис сафарлардан қайтгандай, сен ҳам
Қайтасан олий тож кийиб бошингга
Ё умр бошида, ёки сўнгги дам.
ФОЛЧИ АЁЛ
Уйимга кириб кел,
Бирга нафас ол.
Эшикни очгандай очил мен томон.
Дилингни ўраган пардаларни от,
Ишонишим учун сен менга ишон.
Раққос бўлсанг, ўйна, ўйнагин гирён,
Уйим зирилласин рақс тушган пайтинг.
Агар шоир бўлсанг, Саъдийнинг карвон
Ҳақида бўзлаган шеърини айтгин.
Ишонма деразам шуълаларига,
Ёндир тушда сўнган руҳинг ўтларин!
Бир инсон бор жойда сенга ҳам жой бор,
Ёлғизлар уйини четлаб ўтмагин.
НОЗИМ ҲИКМАТГА
“Ўлим яқинлашса — қоч тўхтамасдан,
Муҳаббатдай шафқатсиз у ҳам —
Шундай деган бўлса керак Алибей
Алла исмли аёл билан хўшлашган палла.
Аёлни Рабби исми ила атарди: Аллаъ.
Аллаъ,
Айт, мен қаён кетай?
Тонгда кетсам —эртами, ё кеч бўладими?
Чемодонга жойлаб бутун шеъримни
Айтгин, кетайинми ё Хуросонга,
Қорамағиз форслар юрти Эронга!
Ишқ ҳақида ёниб шеър битдим
Мен ҳам Эрон шоирларидай —
Уларни улоқтиришарди
Минорадан субҳи азон пайт.
Лондонга кетайми? Бўлмайди, совуқ.
Ёки Парижгами? Гултўрлар ва кўкиш
Мис ҳайкаллар шаҳрига
ва яна гултўрлару гулбандлар,
ва яна шаҳарлар,шаҳарлар,
эски кўприклар остида мавжланган сувлар,
дарёлар, аёллар… кейин Москва.
Миссисипи дарёсида сузганман, аммо
Шўнғисам дердим мен
Пирайи*лар бижғиган Амазонка сувига,
Шунда сен бошингни сувдан чиқариб
Ҳиндучалаб қичқирасан: ав-ва-а!
Кўкламги Волга узра ҳалқа-ҳалқа бўлиб
кўтарилар буғ зарралари,
Устингда гултўрлар, гулбандлар каби
Сузиб борар оппоқ булутлар,
Оҳ, Москва!
Китоблар, чанг босган эски китоблар,
Ўлиб кетган кўҳна тиллар каби,
Мен ҳам сўйлашаман унутилган,
Қадри қолмаган лаҳжаларда
(балки шеър тўла чемоданимни
Балиқчилар об кетишар қайиқларида) —
Ўша тиллар,худо ҳаққи, Аллаъ, одамларнинг тиллари эди.
Мен сени қуроқлардан,
Туроқлардан,
Ушоқлардай
сочилган сўзлардан териб чиққандим,
Сен — жилд-жилд китобларда,
Сен — варақларин суякли пичоқ кесмаган
Тўпламлардасан,
Кечалари кўз ёш тўкиб ўқиган
Эртаклару китобларда бекинган сени
Тўлқинларнинг мавжлари узра
Узоқ-узоқларга олиб кетаман.
Сен ҳамиша бўғзимда жонсан,
Сен қичқириғимда жосан,
Сенинг исминг, Аллаъ,
Қуръоннинг илк сўзи мисоли,
Муҳаббат деб бўзлаган фарёдларимни
Тушидаям эшитмаган форс шоирлари!..
Мен жимман.
Мен сени яхши кўраман.
Сендан ҳеч қаёққа
Кета олмасман.
* Пирайя — Жанубий Америка дарёларидаги йиртқич балиқ
МЕН ЛУВРДА СЎҚИРНИ КЎРДИМ
Мен Луврда сўқирни кўрдим.
Ёлғиз ўзи, бир сўз демасдан
Жимгина
Бўм-бўш қабоқлари билан
Венерага тикилар эди.
Одатда шундай тикилади негрлар
Қоп-қора рангга.
Ғижирларди!
Ғижирларди Лувр паркетлари.
Сўқир улкан сурат қаршисида турарди
Гўё кўриб турган каби суратни яққол.
Кўксидаги яралари билан кўрардими?
Кўрардими ё қилт этмаган юзи билан?
Англадим: кўрарди кўзёши билан.
Суратдан суратга шошмай ўтарди,
У гўё китобни варақлар эди.
Секин-секин қадам ташларкан
Тўсатдан тўхтади-қотди
Ва ҳайкалсиз, суратсиз
Бўм-бўш токчага
Жуда узоқ тикилиб қолди…
***
Аёллар…
Бири елкам билан тенг эди,
Бирининг бўйи етарди нақ кўкрагимга.
Аммо, фақат биттасигина
Тенг эди менинг юрагимга.
Юрагимга сиғар эди у.
Ҳамма нарса ярашарди унга:
Кўзларини тўлдирган қайғу,
Сочларининг ўхшаши тунга,
Лабининг шафқатсиз қимтилгани,
тишларининг муздай оқ ранги,
бармоқларин қисирлатиш одати,
Ўсмир қиздай қадду қомати,
Доимо сал эгилган боши,
ҳатто ўттиз тўрт ёши…
Ҳаммаси ярашарди.
Жудаям ярашарди.
Atoqli qozoq shoiri O’ljas Sulaymonov tavalludining 80 yilligi oldidan
O’ljas SULAYMONOV
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari
Taniqli qozoq adibi O’ljas Sulaymonov 1936 yilning 18 mayida Qozog’istonning Olmaota shahrida tug’ildi. O’rta maktabdan so’ng Qozog’iston davlat universitetining geologiya fakultetida tahsil oldi. 1961 yilda Moskvadagi Jahon adabiyoti institutida ham tahsil oldi. U 1962-1971 yillarda «Qozoqfilm» studiyasida bosh muharrir, «Prostor» jurnalida bo’lim mudiri, 1972 yildan boshlab Qozog’iston Respublikasi Yozuvchilar uyushmasi kotibi lavozimida ishladi. Qozog’iston mustaqillikka erishgach mamlakatning Italiyadagi elchisi sifatida faoliyat ko’rsatdi va to bugungacha turli-tuman rasmiy hamda jamoatchilik vazifalarini bajarib kelmoqda.
Rus tilida ijod qilgan shoirning birinchi to’plami — «Arg’umoqlar» 1961 yilda nashr etilgan. Shundan keyin uning «Quyoshli tunlar», «Ajoyib tob», «Olovning ko’chishi», «Yumaloq yulduz», «Az i YA» va juda ko’p she’riy, nasriy, ilmiy kitoblari chop etildi.O’. Sulaymonovning badiiy asarlarida qozoqlarning o’ziga xos turmush tarzi, o’y-fikrlari, his-tuyg’ulari aks ettirilsa, ilmiy asarlarida turkiy xalqlarning dunyo madaniyati taraqqiyotidagi ulkan o’rni tarixiy dalillar asosida yorqin ko’rsatib berilgan. Shoir she’riyatidagi qahramonlar — g’ururli, o’z qadrini biladigan, ayni vaqtda, o’zganing ham qadriga yetadigan shaxslardir. Ular fe’li keng, tanti, falsafiy mushohadalarga moyil, chapani va jo’mard kishilar suratida yorqin bo’yoqlar, kuchli she’riy timsollar vositasida jozibador tasvirlangan. Ularda qozoq xalqining, turkiy qavmlarning tarixiy o’tmishi ta’sirli lavhalarda o’z aksini topgan.
OTALARIM TILI, MING YILLAR TILI
Otalarim tili, ming yillar tili,
Vaqt xumdonida loy kabi pishgan.
Senda qilich zarbi, qamchi ovozi,
Yigitday mag’rursan,, ayolday sho’xsan.
Shumerlaru xunlar tillari ta’min,
Mo’g’ulchaning bo’g’iq sasin asraysan.
Qayda tug’ilgansan? Yettisuvdami?
Tomirdan tomirga o’tib kelgansan.
Ruhim qo’ng’irog’i, yurak dukuri,
Butun vujudim-la senga to’lurman.
Qismat ne ko’ylarga solmasin meni,
Seni deb qoshingga qaytib kelurman.
O’g’lon unutilgan ota qoshiga
Olis safarlardan qaytganday, sen ham
Qaytasan oliy toj kiyib boshingga
YO umr boshida, yoki so’nggi dam.
FOLCHI AYOL
Uyimga kirib kel,
Birga nafas ol.
Eshikni ochganday ochil men tomon.
Dilingni o’ragan pardalarni ot,
Ishonishim uchun sen menga ishon.
Raqqos bo’lsang, o’yna, o’ynagin giryon,
Uyim zirillasin raqs tushgan payting.
Agar shoir bo’lsang, Sa’diyning karvon
Haqida bo’zlagan she’rini aytgin.
Ishonma derazam shu’lalariga,
Yondir tushda so’ngan ruhing o’tlarin!
Bir inson bor joyda senga ham joy bor,
Yolg’izlar uyini chetlab o’tmagin.
NOZIM HIKMATGA
“O’lim yaqinlashsa — qoch to’xtamasdan,
Muhabbatday shafqatsiz u ham —
Shunday degan bo’lsa kerak Alibey
Alla ismli ayol bilan xo’shlashgan palla.
Ayolni Rabbi ismi ila atardi: Alla’.
Alla’,
Ayt, men qayon ketay?
Tongda ketsam —ertami, yo kech bo’ladimi?
Chemodonga joylab butun she’rimni
Aytgin, ketayinmi yo Xurosonga,
Qoramag’iz forslar yurti Eronga!
Ishq haqida yonib she’r bitdim
Men ham Eron shoirlariday —
Ularni uloqtirishardi
Minoradan subhi azon payt.
Londonga ketaymi? Bo’lmaydi, sovuq.
Yoki Parijgami? Gulto’rlar va ko’kish
Mis haykallar shahriga
va yana gulto’rlaru gulbandlar,
va yana shaharlar,shaharlar,
eski ko’priklar ostida mavjlangan suvlar,
daryolar, ayollar… keyin Moskva.
Missisipi daryosida suzganman, ammo
Sho’ng’isam derdim men
Pirayi*lar bijg’igan Amazonka suviga,
Shunda sen boshingni suvdan chiqarib
Hinduchalab qichqirasan: av-va-a!
Ko’klamgi Volga uzra halqa-halqa bo’lib
ko’tarilar bug’ zarralari,
Ustingda gulto’rlar, gulbandlar kabi
Suzib borar oppoq bulutlar,
Oh, Moskva!
Kitoblar, chang bosgan eski kitoblar,
O’lib ketgan ko’hna tillar kabi,
Men ham so’ylashaman unutilgan,
Qadri qolmagan lahjalarda
(balki she’r to’la chemodanimni
Baliqchilar ob ketishar qayiqlarida) —
O’sha tillar,xudo haqqi, Alla’, odamlarning tillari edi.
Men seni quroqlardan,
Turoqlardan,
Ushoqlarday
sochilgan so’zlardan terib chiqqandim,
Sen — jild-jild kitoblarda,
Sen — varaqlarin suyakli pichoq kesmagan
To’plamlardasan,
Kechalari ko’z yosh to’kib o’qigan
Ertaklaru kitoblarda bekingan seni
To’lqinlarning mavjlari uzra
Uzoq-uzoqlarga olib ketaman.
Sen hamisha bo’g’zimda jonsan,
Sen qichqirig’imda josan,
Sening isming, Alla’,
Qur’onning ilk so’zi misoli,
Muhabbat deb bo’zlagan faryodlarimni
Tushidayam eshitmagan fors shoirlari!..
Men jimman.
Men seni yaxshi ko’raman.
Sendan hech qayoqqa
Keta olmasman.
* Pirayya — Janubiy Amerika daryolaridagi yirtqich baliq
MEN LUVRDA SO’QIRNI KO’RDIM
Men Luvrda so’qirni ko’rdim.
Yolg’iz o’zi, bir so’z demasdan
Jimgina
Bo’m-bo’sh qaboqlari bilan
Veneraga tikilar edi.
Odatda shunday tikiladi negrlar
Qop-qora rangga.
G’ijirlardi!
G’ijirlardi Luvr parketlari.
So’qir ulkan surat qarshisida turardi
Go’yo ko’rib turgan kabi suratni yaqqol.
Ko’ksidagi yaralari bilan ko’rardimi?
Ko’rardimi yo qilt etmagan yuzi bilan?
Angladim: ko’rardi ko’zyoshi bilan.
Suratdan suratga shoshmay o’tardi,
U go’yo kitobni varaqlar edi.
Sekin-sekin qadam tashlarkan
To’satdan to’xtadi-qotdi
Va haykalsiz, suratsiz
Bo’m-bo’sh tokchaga
Juda uzoq tikilib qoldi…
***
Ayollar…
Biri yelkam bilan teng edi,
Birining bo’yi yetardi naq ko’kragimga.
Ammo, faqat bittasigina
Teng edi mening yuragimga.
Yuragimga sig’ar edi u.
Hamma narsa yarashardi unga:
Ko’zlarini to’ldirgan qayg’u,
Sochlarining o’xshashi tunga,
Labining shafqatsiz qimtilgani,
tishlarining muzday oq rangi,
barmoqlarin qisirlatish odati,
O’smir qizday qaddu qomati,
Doimo sal egilgan boshi,
hatto o’ttiz to’rt yoshi…
Hammasi yarashardi.
Judayam yarashardi.
