Асқад домла “Тундаликлар”ида “Бизнинг авлодда замондан қочганлар қутулди” деб ёзган эдилар. Аммо замонадан қоча олган бирор авлоддошининг номини айтолмагандилар. Чунки бундай ижодкорнинг ўзи йўқ эди бу аводда. Шуни теран англабми, мутафаккир зот ўз авлодининг аламу азоби ҳақида яна шундай умумлашма берадилар: “Сизиф афсонасини биласиз, “абадий харсанг”ни ҳам биласиз. Менинг авлодим ўша харсангни 70 йил давомида «чўққи»га юмалатди. Ичимда нола бор…
ОЛАМ ДАРДИ ЧЎКТИРГАН ОДАМ…
ёхуд Асқад Мухтор ҳақида сўз
Шуҳрат Ризаев
еназир инсон ва адиб Асқад Мухтор таваллуди боис қачонки сўз айтилса, анъана бўйича, унинг таржимаи ҳолига обдон тўхталиб,1920 йил ниҳояси, аниқроғи, 23 декабрда Фарғона шаҳрида туғилгани, эрта етим қолиб, болалар уйида тарбиялангани, Ўрта Осиё Давлат университетида таҳсил олиб, сўнг Андижон Педагогика институтида муаллимлик қилгани, турли даврларда “Шарқ юлдузи”, “Гулистон” журналлари, “Ўзбекистон маданияти” (ҳозирги “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”) газетасини бошқаргани ҳақидаги тафсилотларга берилмай, балки ўта субъектив туюлса-да, фақат ўз таассуротларимни баён қилишни маъқул кўраман.
Мен – бу зоти шарифни адабий саводим чиққан, яъни ўзимча яхши-ёмон китобни фарқлаб ўқийдиган пайтларимдан бери таниган, турли ижодий йиғин ва издиҳомларда кўрган ҳамда тақдир инояти билан Асқад акани хаста ҳолатларида бир-икки йўқлаб, мўъжаз суҳбатларидан баҳраманд бўлган бир кичик замондошлари ўлароқ уч-тўрт сўз айтишга ўзимда журъат сезаман. Сабаб, устоз айтмоқчи, “улуғлардан “афоризмнамо” иқтибослар излаб, “дидактик консерватизм”га берилмасдан, “оригинал тафаккур” илинжида оддий ҳақиқатни ўзимча такрорламоқ истагидандир бу балки.
Мана ўша кимдир қачонлардир айтган ва тушунчаларимизга сингиб кетган оддий ҳақиқат: “Вақт – олий ҳакам”. Дарҳақиқат, шундай! Бу ҳикматни мақсаддан келиб чиқиб қуйидагича талқин қилиш мумкин: Вақт гўё бир элак, неча минг йиллик тарихлар, неча-неча ўтмиш, кечмиш воқеалар, инсонлар, ҳукмдору зурафо, олиму фузало, шоиру адиблардан саноқлиларигина умум- башарият ёки муайян бир миллат тарихи саҳнасида туриб қолади, даврлар ўтган сари тафаккур элакларида эланавериб, саноқдаги яккаш ҳодисалар, миллат Шахслари қаторидан жой олади. Илм шуларнинг шарофатидан ўша давр, ўша муҳит ва уларнинг атрофидагиларни ўрганади, аниқлайди, аён этади – тарихлар битади. Бинобарин, бу айнан ўша элакланган яккаш ҳодиса ёки яккаш Шахсга тааллуқлилик ва дахлдорликдан бўлади. Асли барча тадбирлардан “ғараз” ўша ҳодиса ёки Шахснинг ўзи.
Ҳазрат Алишер Навоийни ўрганарканмиз, унинг муҳитини, устозу шогирдлари, воқелик, қўйингчи, асарларида тилга олинган қарийб беш юзга яқин “аҳли нафоис”ни аниқлаймиз, кашф этамиз, илмий истифодага йўллаймиз. Аммо… аммо барчасидан бўйчанроқ, барчасидан маҳобатлироқ, барчасидан теранроқ, зўрроқ бўлиб ҳазрат Навоий сиймоси ажралаверади, яккаланаверади. Шу тахлит бизга аён минг йиллик ўзбек адабиёти тарихидан ўн-ўн беш “улуғ” яккаланиб, энг мўъжаз, энг тароватли ва энг ардоқли адабий гулдаста жам бўлади. Сўнгра – саноқлар ҳам шулар, миллат ғурурию бойлиги, шаънию шарафи, ибрати, дастуру дарслиги ва ҳоказо.
Вақти-соати бугун етгандир. Ҳар қалай ХХI асрнинг биринчи ўн йиллигини ҳам қаритдик. Агар ХХ юз йиллик ўзбек адабиётидан гулдаста сараланса, миллат адабиёти шарафи бўлган Шахслар номи белгиланса, адабий авлодлар мақомида янги давр адабиёт тарихидан жой олган сиймолардан нечалари ё қайсилари ХХI юз йилликдаги бадиият, бадиий тафаккур гулшанида муқим жой олади, истиқбол манзилларига етиб боради дея ўз-ўзимизни саволга тутсак, беадаблик бўлмас. Аксинча, ўша кўпчилик хаёлидаги оддий ҳақиқатни юзага чиқаришга бир уриниш бўлар, холос. Албатта, бу уринишлар аввало ва асосан боқий дунёга рихлат этган адабий авлодлар хусусида бўлмоғи тайин. Чунки ҳеч кас тириклар ичра қозилик қилиб, ғавғога бош суқмоққа журъат қилолмас.
Агарки ўша ўтган аср адабий авлодларидан дастлабкиси миллий бадииятимиз осмонида Абдулла Қодирий ва Чўлпон, Ҳамза ва Фитрат юлдузларини ҳануз порлатиб турган бўлса, кейинги авлоддан Ойбегу Ғафур Ғуломни, Қаҳҳору Олимжон, Миртемиру Шайхзоданинг само фонуслари ёрқин шуъла таратмоқда бардавомдир.
Икки сана аввал Асқад Мухтор тенгдоши, авлоддошларидан Саид Аҳмад аканинг 90 йиллигини қувноқ хотиралар завқи-ла нишонлаган бўлсак, ундан яна икки сана аввал Шуҳрат домланинг маънавий жасорати ва ҳаётдаги, ижоддаги меҳр-оқибати, садоқати борасида дил сўзлари айтдик. Мувофиқ ҳолда бу авлод даврадошларидан Туроб Тўла, Ҳамид Ғулом, Мирмуҳсин, Рамз Бобожон, Шукрулло номлари, асарлари ҳам турли муносабат билан ёдга олиниб турибди.
Бироқ бу авлод туғини тутган ҳам, авлодларга элтадиган ҳам Асқад Мухтор эканини бу кун зарофат ва фасоҳат аҳли юрак-юрагидан ҳис қилиб, англаб турибди.
Асқад домла “Тундаликлар”ида “Бизнинг авлодда замондан қочганлар қутулди” деб ёзган эдилар. Аммо замонадан қоча олган бирор авлоддошининг номини айтолмагандилар. Чунки бундай ижодкорнинг ўзи йўқ эди бу аводда. Шуни теран англабми, мутафаккир зот ўз авлодининг аламу азоби ҳақида яна шундай умумлашма берадилар: “Сизиф афсонасини биласиз, “абадий харсанг”ни ҳам биласиз. Менинг авлодим ўша харсангни 70 йил давомида «чўққи»га юмалатди. Ичимда нола бор. Гоҳо шу нолани эшитиб, Максим Горькийнинг гапи эсимга тушади. Ундан “Аҳволингиз қалай?” деб сўраганларида “Максимально горько!” деб жавоб берган экан”.
Хаёлимдан Лев Толстойнинг “ Тазарру ” (“ Исповедь ”) сидан тортиб, шу йўсиндаги дардли “нола”лар – то Озод Шарафиддинов домланинг “Эътиқодимни нега ўзгартирдим?”игача бир-бир ўтади. Уларда бутун бир ижтимоий-фалсафий трактат даражасида ёзилган истиғфорлар Асқад акада саккиз қаторда жо бўлибди.
Йўқ, уларнинг даражоти, қиммати,аҳамияти, ўрнини қиёслаш фикридан йироқман, мутлақо. Фақат, самимиятда, моҳият инкишофида, юрак аламлари, қалб қийноқларида, айнан нолаларида муштараклик туяман. Лекин Асқад домла улардан бироз фарқланиб, фақат ўз кечмишлари, яккаш ўз қалб нолаларини ифода этибгина қолмайди. У бутун авлоди учун айтади, унинг оғир масъулиятини зиммасига олиб айтади.
Ва бунда у ҳақ эди, айтишга эса ҳақли эди. Чунки у ўша етмиш йил виждон билан яшашга ҳаракат қилди, ҳалол яшамоққа интилди ўзини чеклаб, тўғри деб билганини айтмоққа уринди. Сабри, бардоши, қуввати етганича бунинг уддасидан чиқа олди! Аммо… лекин… Йўқ, шубҳа-гумонга ўрин йўқ. Гарчи одам-одамга ёв, адиб айтмоқчи “бахтли бўлиш уят” бўлган замонларда не бир гумроҳликлар ўтган эса-да, бунинг учун юрт раҳнамолари, тузуму тизим “ижодкорлари”дан бўлак ҳеч кимсани айбситиб бўлмас. Ахир бўғзи булғанмаган бирор кас бормиди ўшанда?! Инчунун, Асқад аканинг виждони, ҳалоллигидан сўз очилса, буни истеҳзо қилиш керак эмас. Бинобарин, бизнида анчайин фикри мойилликка йўйиш керак эмас. Кимсан, шахсан Миртемир домланинг ўзлари Асқад Мухтор ҳалоллигига кафолат:
Асқад, ҳей, дунёда ҳалоллик бор бўлсин,
Ғирромлик ушоққа зор бўлсин, хор бўлсин.
Қизиқ, тавба — тазарр улар га одатда “гуноҳ”идан кўра савоб амаллари кўпроқ ҳамиятли, виждонли кишилар қодир бўлади. Гуноҳкорроқларнинг эса бундай юмушлар хаёлига ҳам келмайди. Буқаламунликни касбга айлантириб оладилар, холос.
Асқад Мухторнинг ҳалоллиги бор суратию сийратидан, ёзган ҳар бир шеъри, достони, қиссаю романларидан, лафзи-ўйларидан аён эди. Ўша қизил алвонларга ўралган “Опа-сингил”лардан тортиб “Аму” ё “Чинор” романларигача, “Дарёлар туташган жойда” ва “Қорақалпоқ қиссаси”дан “Бухоронинг жин кўчалари” қиссаларигача, “Зар қадри”, “Самандар” пьесалари, “99 миниатюра”дан “Сизга айтар сўзим” каби шеърий тўпламларигача, жаҳон адабиётидан таржимаю публицистик мақолаларигача бирор асар инсоний ва ижодий ҳалолликдан холи эмас. Аксинча, ана шу кўпчилик сафдошларида танқис туйғу Асқад домлада беадоқ. Агар шундай бўлмаса, шоирнинг ҳаёт ақидасига айланган мана бу сатрлари самимият бўлиб қалбларга чўғ ташлай олмасди.
Яшаш қийин, чунки виждон очиқ ярадай,
Ноҳақликни дарддек сезиш учун ярагай.
Ўз деб билдим ўзгаларнинг ғамин, севинчин,
Ўзим билан муросада яшашим учун.
Эътибор қилайлик, ўзгалар ғамида яшамоқ лирик қаҳрамоннинг ўз қалби, виждони билан муроса қилмоғи учун ҳаётий эҳтиёж…
Бугун бутун дунё, инсоният, инсон худбинлашиб кетаётган замонга нечоғлик зарур фикр. Шу фикрнинг тасдиғи ўлароқ солиҳ шогирд Тоҳир Малик Асқад акани сўнгги бор хаста ҳолида йўқлаб таърифлаган мана бу ибора эса ул жафокаш буюк зотнинг айни аниқ сифатидир: “Олам дарди чўктирган одам…” Мана адибни авлоддошларидан яккалаб, авлоддан авлодга йўллаб, саодатманд этаётган асосий сифат. Бу классик адиб, аллома, мутафаккир, замондош Асқад Мухторнинг ҳалоли…
Хоссатан беназир устознинг Софокл, Шекспир, Шиллер, Пушкин, Лермонтов, Т.Шевченко, М.Горький, Р.Тагор, А.Блок, Ю.О’Нил, В.Маяковский каби жаҳон адабиёти улуғларидан қилган таржималари хусусида сўз
айтмоқ машрут эди. Билфеъл, бундай йўл тутмоққа монеълик бор. Сабабу боис яна устознинг “уйқу қочган”да айтганларидир:
“Танқидчи ва адабиётшунослар асосан асар ҳақида гапирадилар. Ёзувчи ҳақида эса…
Ваҳоланки, асар ёзувчидан униб чиқади; фарзандидай унда туғилади, улғаяди, камол топади; у фарзандини авайлайди; ҳимоя қилади. Асар – ёзувчининг тақдири; керак бўлганда ёзувчи қурбон бўлишга ҳам тайёр. Унинг бу ғайритабиий садоқати, ёзмасдан туролмаслиги, руҳиятга, фалсафага, мушоҳадага мойиллиги, шахси, феъли, услуби, қарашлари, дарди, қийналишлари ҳеч кимни қизиқтирмайди. Ёзувчи ўз шахси ва ўзгаларнинг шахси билан бирикиб кетган – асар унинг субъекти.
У бошқа ишда ҳам ишлаши мумкин (ёзувчи ҳеч қачон бадавлат бўлмаган), аммо унинг моҳияти, эҳтироси – ижод. Қобилияти қанча катта бўлса, шунча катта куч сарф қилади. У – беихтиёр фидойи; ҳам бахтиёр, ҳам бахтсиз – бу унинг иродасига боғлиқ эмас.
Бу ҳақда кўп гапириш мумкин, аммо танқидчилар…”
Ёзувчи инсоннинг моҳияти ҳақида Асқад Мухтордан ўтказиб сўз айтиш мушкул. Устознинг гинаю танбеҳларида эса чўнг ҳақиқат бор…
OLAM DARDI CHO’KTIRGAN ODAM…
yoxud Asqad Muxtor haqida so’z
Shuhrat Rizaev
yenazir inson va adib Asqad Muxtor tavalludi bois qachonki so’z aytilsa, an’ana bo’yicha, uning tarjimai holiga obdon to’xtalib,1920 yil nihoyasi, aniqrog’i, 23 dekabrda Farg’ona shahrida tug’ilgani, erta yetim qolib, bolalar uyida tarbiyalangani, O’rta Osiyo Davlat universitetida tahsil olib, so’ng Andijon Pedagogika institutida muallimlik qilgani, turli davrlarda “Sharq yulduzi”, “Guliston” jurnallari, “O’zbekiston madaniyati” (hozirgi “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”) gazetasini boshqargani haqidagi tafsilotlarga berilmay, balki o’ta sub’ektiv tuyulsa-da, faqat o’z taassurotlarimni bayon qilishni ma’qul ko’raman.
Men – bu zoti sharifni adabiy savodim chiqqan, ya’ni o’zimcha yaxshi-yomon kitobni farqlab o’qiydigan paytlarimdan beri tanigan, turli ijodiy yig’in va izdihomlarda ko’rgan hamda taqdir inoyati bilan Asqad akani xasta holatlarida bir-ikki yo’qlab, mo»jaz suhbatlaridan bahramand bo’lgan bir kichik zamondoshlari o’laroq uch-to’rt so’z aytishga o’zimda jur’at sezaman. Sabab, ustoz aytmoqchi, “ulug’lardan “aforizmnamo” iqtiboslar izlab, “didaktik konservatizm”ga berilmasdan, “original tafakkur” ilinjida oddiy haqiqatni o’zimcha takrorlamoq istagidandir bu balki.
Mana o’sha kimdir qachonlardir aytgan va tushunchalarimizga singib ketgan oddiy haqiqat: “Vaqt – oliy hakam”. Darhaqiqat, shunday! Bu hikmatni maqsaddan kelib chiqib quyidagicha talqin qilish mumkin: Vaqt go’yo bir elak, necha ming yillik tarixlar, necha-necha o’tmish, kechmish voqealar, insonlar, hukmdoru zurafo, olimu fuzalo, shoiru adiblardan sanoqlilarigina umum- bashariyat yoki muayyan bir millat tarixi sahnasida turib qoladi, davrlar o’tgan sari tafakkur elaklarida elanaverib, sanoqdagi yakkash hodisalar, millat Shaxslari qatoridan joy oladi. Ilm shularning sharofatidan o’sha davr, o’sha muhit va ularning atrofidagilarni o’rganadi, aniqlaydi, ayon etadi – tarixlar bitadi. Binobarin, bu aynan o’sha elaklangan yakkash hodisa yoki yakkash Shaxsga taalluqlilik va daxldorlikdan bo’ladi. Asli barcha tadbirlardan “g’araz” o’sha hodisa yoki Shaxsning o’zi.
Hazrat Alisher Navoiyni o’rganarkanmiz, uning muhitini, ustozu shogirdlari, voqelik, qo’yingchi, asarlarida tilga olingan qariyb besh yuzga yaqin “ahli nafois”ni aniqlaymiz, kashf etamiz, ilmiy istifodaga yo’llaymiz. Ammo… ammo barchasidan bo’ychanroq, barchasidan mahobatliroq, barchasidan teranroq, zo’rroq bo’lib hazrat Navoiy siymosi ajralaveradi, yakkalanaveradi. Shu taxlit bizga ayon ming yillik o’zbek adabiyoti tarixidan o’n-o’n besh “ulug’” yakkalanib, eng mo»jaz, eng tarovatli va eng ardoqli adabiy guldasta jam bo’ladi. So’ngra – sanoqlar ham shular, millat g’ururiyu boyligi, sha’niyu sharafi, ibrati, dasturu darsligi va hokazo.
Vaqti-soati bugun yetgandir. Har qalay XXI asrning birinchi o’n yilligini ham qaritdik. Agar XX yuz yillik o’zbek adabiyotidan guldasta saralansa, millat adabiyoti sharafi bo’lgan Shaxslar nomi belgilansa, adabiy avlodlar maqomida yangi davr adabiyot tarixidan joy olgan siymolardan nechalari yo qaysilari XXI yuz yillikdagi badiiyat, badiiy tafakkur gulshanida muqim joy oladi, istiqbol manzillariga yetib boradi deya o’z-o’zimizni savolga tutsak, beadablik bo’lmas. Aksincha, o’sha ko’pchilik xayolidagi oddiy haqiqatni yuzaga chiqarishga bir urinish bo’lar, xolos. Albatta, bu urinishlar avvalo va asosan boqiy dunyoga rixlat etgan adabiy avlodlar xususida bo’lmog’i tayin. Chunki hech kas tiriklar ichra qozilik qilib, g’avg’oga bosh suqmoqqa jur’at qilolmas.
Agarki o’sha o’tgan asr adabiy avlodlaridan dastlabkisi milliy badiiyatimiz osmonida Abdulla Qodiriy va Cho’lpon, Hamza va Fitrat yulduzlarini hanuz porlatib turgan bo’lsa, keyingi avloddan Oybegu G’afur G’ulomni, Qahhoru Olimjon, Mirtemiru Shayxzodaning samo fonuslari yorqin shu’la taratmoqda bardavomdir.
Ikki sana avval Asqad Muxtor tengdoshi, avloddoshlaridan Said Ahmad akaning 90 yilligini quvnoq xotiralar zavqi-la nishonlagan bo’lsak, undan yana ikki sana avval Shuhrat domlaning ma’naviy jasorati va hayotdagi, ijoddagi mehr-oqibati, sadoqati borasida dil so’zlari aytdik. Muvofiq holda bu avlod davradoshlaridan Turob To’la, Hamid G’ulom, Mirmuhsin, Ramz Bobojon, Shukrullo nomlari, asarlari ham turli munosabat bilan yodga olinib turibdi.
Biroq bu avlod tug’ini tutgan ham, avlodlarga eltadigan ham Asqad Muxtor ekanini bu kun zarofat va fasohat ahli yurak-yuragidan his qilib, anglab turibdi.
Asqad domla “Tundaliklar”ida “Bizning avlodda zamondan qochganlar qutuldi” deb yozgan edilar. Ammo zamonadan qocha olgan biror avloddoshining nomini aytolmagandilar. Chunki bunday ijodkorning o’zi yo’q edi bu avodda. Shuni teran anglabmi, mutafakkir zot o’z avlodining alamu azobi haqida yana shunday umumlashma beradilar: “Sizif afsonasini bilasiz, “abadiy xarsang”ni ham bilasiz. Mening avlodim o’sha xarsangni 70 yil davomida «cho’qqi»ga yumalatdi. Ichimda nola bor. Goho shu nolani eshitib, Maksim Gor`kiyning gapi esimga tushadi. Undan “Ahvolingiz qalay?” deb so’raganlarida “Maksimal`no gor`ko!” deb javob bergan ekan”.
Xayolimdan Lev Tolstoyning “ Tazarru ” (“ Ispoved` ”) sidan tortib, shu yo’sindagi dardli “nola”lar – to Ozod Sharafiddinov domlaning “E’tiqodimni nega o’zgartirdim?”igacha bir-bir o’tadi. Ularda butun bir ijtimoiy-falsafiy traktat darajasida yozilgan istig’forlar Asqad akada sakkiz qatorda jo bo’libdi.
Yo’q, ularning darajoti, qimmati,ahamiyati, o’rnini qiyoslash fikridan yiroqman, mutlaqo. Faqat, samimiyatda, mohiyat inkishofida, yurak alamlari, qalb qiynoqlarida, aynan nolalarida mushtaraklik tuyaman. Lekin Asqad domla ulardan biroz farqlanib, faqat o’z kechmishlari, yakkash o’z qalb nolalarini ifoda etibgina qolmaydi. U butun avlodi uchun aytadi, uning og’ir mas’uliyatini zimmasiga olib aytadi.
Va bunda u haq edi, aytishga esa haqli edi. Chunki u o’sha yetmish yil vijdon bilan yashashga harakat qildi, halol yashamoqqa intildi o’zini cheklab, to’g’ri deb bilganini aytmoqqa urindi. Sabri, bardoshi, quvvati yetganicha buning uddasidan chiqa oldi! Ammo… lekin… Yo’q, shubha-gumonga o’rin yo’q. Garchi odam-odamga yov, adib aytmoqchi “baxtli bo’lish uyat” bo’lgan zamonlarda ne bir gumrohliklar o’tgan esa-da, buning uchun yurt rahnamolari, tuzumu tizim “ijodkorlari”dan bo’lak hech kimsani aybsitib bo’lmas. Axir bo’g’zi bulg’anmagan biror kas bormidi o’shanda?! Inchunun, Asqad akaning vijdoni, halolligidan so’z ochilsa, buni istehzo qilish kerak emas. Binobarin, biznida anchayin fikri moyillikka yo’yish kerak emas. Kimsan, shaxsan Mirtemir domlaning o’zlari Asqad Muxtor halolligiga kafolat:
Asqad, hey, dunyoda halollik bor bo’lsin,
G’irromlik ushoqqa zor bo’lsin, xor bo’lsin.
Qiziq, tavba — tazarr ular ga odatda “gunoh”idan ko’ra savob amallari ko’proq hamiyatli, vijdonli kishilar qodir bo’ladi. Gunohkorroqlarning esa bunday yumushlar xayoliga ham kelmaydi. Buqalamunlikni kasbga aylantirib oladilar, xolos.
Asqad Muxtorning halolligi bor suratiyu siyratidan, yozgan har bir she’ri, dostoni, qissayu romanlaridan, lafzi-o’ylaridan ayon edi. O’sha qizil alvonlarga o’ralgan “Opa-singil”lardan tortib “Amu” yo “Chinor” romanlarigacha, “Daryolar tutashgan joyda” va “Qoraqalpoq qissasi”dan “Buxoroning jin ko’chalari” qissalarigacha, “Zar qadri”, “Samandar” p`esalari, “99 miniatyura”dan “Sizga aytar so’zim” kabi she’riy to’plamlarigacha, jahon adabiyotidan tarjimayu publitsistik maqolalarigacha biror asar insoniy va ijodiy halollikdan xoli emas. Aksincha, ana shu ko’pchilik safdoshlarida tanqis tuyg’u Asqad domlada beadoq. Agar shunday bo’lmasa, shoirning hayot aqidasiga aylangan mana bu satrlari samimiyat bo’lib qalblarga cho’g’ tashlay olmasdi.
Yashash qiyin, chunki vijdon ochiq yaraday,
Nohaqlikni darddek sezish uchun yaragay.
O’z deb bildim o’zgalarning g’amin, sevinchin,
O’zim bilan murosada yashashim uchun.
E’tibor qilaylik, o’zgalar g’amida yashamoq lirik qahramonning o’z qalbi, vijdoni bilan murosa qilmog’i uchun hayotiy ehtiyoj…
Bugun butun dunyo, insoniyat, inson xudbinlashib ketayotgan zamonga nechog’lik zarur fikr. Shu fikrning tasdig’i o’laroq solih shogird Tohir Malik Asqad akani so’nggi bor xasta holida yo’qlab ta’riflagan mana bu ibora esa ul jafokash buyuk zotning ayni aniq sifatidir: “Olam dardi cho’ktirgan odam…” Mana adibni avloddoshlaridan yakkalab, avloddan avlodga yo’llab, saodatmand etayotgan asosiy sifat. Bu klassik adib, alloma, mutafakkir, zamondosh Asqad Muxtorning haloli…
Xossatan benazir ustozning Sofokl, Shekspir, Shiller, Pushkin, Lermontov, T.Shevchenko, M.Gor`kiy, R.Tagor, A.Blok, YU.O’Nil, V.Mayakovskiy kabi jahon adabiyoti ulug’laridan qilgan tarjimalari xususida so’z aytmoq mashrut edi. Bilfe’l, bunday yo’l tutmoqqa mone’lik bor. Sababu bois yana ustozning “uyqu qochgan”da aytganlaridir:
“Tanqidchi va adabiyotshunoslar asosan asar haqida gapiradilar. Yozuvchi haqida esa…
Vaholanki, asar yozuvchidan unib chiqadi; farzandiday unda tug’iladi, ulg’ayadi, kamol topadi; u farzandini avaylaydi; himoya qiladi. Asar – yozuvchining taqdiri; kerak bo’lganda yozuvchi qurbon bo’lishga ham tayyor. Uning bu g’ayritabiiy sadoqati, yozmasdan turolmasligi, ruhiyatga, falsafaga, mushohadaga moyilligi, shaxsi, fe’li, uslubi, qarashlari, dardi, qiynalishlari hech kimni qiziqtirmaydi. Yozuvchi o’z shaxsi va o’zgalarning shaxsi bilan birikib ketgan – asar uning sub’ekti.
U boshqa ishda ham ishlashi mumkin (yozuvchi hech qachon badavlat bo’lmagan), ammo uning mohiyati, ehtirosi – ijod. Qobiliyati qancha katta bo’lsa, shuncha katta kuch sarf qiladi. U – beixtiyor fidoyi; ham baxtiyor, ham baxtsiz – bu uning irodasiga bog’liq emas.
Bu haqda ko’p gapirish mumkin, ammo tanqidchilar…”
Yozuvchi insonning mohiyati haqida Asqad Muxtordan o’tkazib so’z aytish mushkul. Ustozning ginayu tanbehlarida esa cho’ng haqiqat bor…
